1 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ (CASE STUDY): ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΑΞΙΩΝ ΠΟΥ ΔΙΑΜΟΡΦΩΘΗΚΑΝ ΣΤΙΣ ΑΡΧΑΙΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΑΘΗΝΑΣ ΚΑΙ ΣΠΑΡΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ, ΘΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ: 2.650 Τετραγωνικά χιλιόμετρα i ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ: 300.000 ii από τους οποίους οι 180.000 ήταν πολίτες (γυναίκες, άντρες, παιδιά), 50.000 μέτοικοι και 70.000 δούλοι. Η έκταση της Αθήνας ήταν μικρή και η ευφορία του εδάφους της περιορισμένη. Κατά συνέπεια, η γεωργική παραγωγή δεν επαρκούσε για την κάλυψη των βασικών αναγκών των πολιτών της. Η ανάγκη αυτή ώθησε τους Αθηναίους στην κατά το δυνατόν αποδοτικότερη εκμετάλλευση της γης και στο εμπόριο με άλλες πόλεις, εντός και εκτός της ελληνικής επικράτειας. Οι οικονομικές αξίες που διαμορφώθηκαν ήταν συνέπεια αυτής της ανάγκης. Οι βασικότερες οικονομικές αξίες που διαμορφώθηκαν ήταν οι εξής: 1. Ελεύθερη και εθελοντική οικονομική συναλλαγή μεταξύ των ατόμων. Μέσω αυτής της αξίας αποδυναμώθηκαν ηθικά και κοινωνικά η δόξα και τα οικονομικά οφέλη που απέδιδε η πρακτική της πειρατείας και της αρπαγής. Άρχισε πλέον η παραγωγική εργασία, ο καταμερισμός της και η επιδεξιότητά της να αποτελούν τις δυνάμεις εξασφάλισης της διαβίωσης και της συσσώρευσης πλούτου. 2. Δικαιοσύνη στις οικονομικές συναλλαγές. Οι Αθηναίοι δεν είχαν θέσει το κυνήγι του πλούτου ως αυτοσκοπό, αλλά εκλάμβαναν τον πλούτο ως μέσο για μια καλή ζωή. Τιμωρούσαν όσους πλούτιζαν με άδικους τρόπους και τους στιγμάτιζαν κοινωνικά. Συνέδεαν άμεσα την κοινωνική υπόσταση του ατόμου με την προσωπική του περιουσία και με τον τρόπο που την είχε αποκτήσει. Αυτή η ηθική στις οικονομικές συναλλαγές τους έδωσε μεγάλο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στο εμπόριο και μείωσε το κόστος των συναλλαγών. 3. Η εργασία θεωρείται στάση ζωής. Παρά την αντίθετη θέση ορισμένων φιλοσόφων, όπως ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, ότι κάποιες μορφές εργασίας («βάναυσες τέχνες») δεν αρμόζουν στη χρηστή ζωή ενός ελεύθερου πολίτη, η θέση ότι η εργασία είναι δικαιολογημένη πηγή πλούτου και επωφελής δραστηριότητα για το άτομο και την πόλη, είχε γενικότερη αποδοχή (Ησίοδος, Σόλων και άλλοι). 4. Ο υψηλός αλτρουισμός μεταξύ των ατόμων με βάση την αμοιβαία ανταπόδοση. Οι Αθηναίοι θεωρούσαν ότι η γενναιοδωρία και η αγαθοεργία αποτελούν βασικά στοιχεία της προσωπικότητας του ενάρετου ατόμου. Έκφραση αυτής της συμπεριφοράς ήταν η χορήγηση άτοκων δανείων, η αλληλεγγύη στους φτωχούς και η άμβλυνση των οικονομικών ανισοτήτων (σεισάχθεια, ανατίμηση του νομίσματος, χορήγηση κεφαλαίων για επενδύσεις σε φτωχούς). Επίσης, δίνονταν κοινωνικά κίνητρα για την εθελοντική ανάληψη από μέρους των πλουσίων όσο το δυνατόν περισσότερων «λειτουργιών».
2 Αυτές οι αξίες δεν θα μπορούσαν όμως να αποδώσουν χωρίς να έχουν καθιερωθεί οι παρακάτω θεσμοί, οι οποίοι προήλθαν από τις αξίες τους, είχαν ηθική υπόσταση και καθολική αποδοχή. Οι θεσμοί αυτοί ήταν: 1. Η δημοκρατία. 2. Η ατομική ιδιοκτησία. 3. Σύστημα Δικαίου. 4. Δίκαιο φορολογικό σύστημα. Δεν ήταν αυταρχικά επιβεβλημένο, αλλά στηριζόταν στη συνειδητοποιημένη ευθύνη των ατόμων έναντι του συνόλου και στην εθελοντική τους συμμετοχή στα κοινά. Αποτέλεσμα της καθιέρωσης αυτών των αξιών ήταν η δημιουργία ενός πολίτη με χαρακτηριστικά που βοήθησαν στην οικονομική ανάπτυξη της πόλης. Συνοπτικά αναφέρονται: 1. Εντατικοποίηση της παραγωγικής δράσης: εργατικοί, δραστήριοι, φιλοπράγμονες, φιλοπρόοδοι, φιλομαθείς. 2. Διεύρυνση της παραγωγικής δράσης: ριψοκίνδυνοι, αποφασιστικοί, υπεύθυνοι, νεωτεριστές, εξωστρεφείς. 3. Αύξηση της γενικής ευημερίας: γενναιόδωροι, μετριοπαθείς υλιστές, αισιόδοξοι, ορθολογιστές. ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ: Το Σύστημα της Αγωγής των Αθηναίων που τόνιζε ως πολύ σημαντική αξία την αρετή και το μέτρο είχε τρεις βάσεις: Η πρώτη ήταν να διδάξει τις επιστήμες της εποχής, όπως γραφή, ανάγνωση, μουσική, μαθηματικά και κάποια τέχνη (ιατρική, αρχιτεκτονική κλπ). Η δεύτερη ήταν να τους μάθει την αξία του «νους υγιής εν σώματι υγιεί». Η τρίτη ήταν να τους εισαγάγει ένα ήθος στον χαρακτήρα, έτσι ώστε η συμπεριφορά τους κατά της διάρκεια της ζωής να εναρμονίζεται με τις επιβαλλόμενες αρχές και λειτουργίες των θεσμών της πόλης. Επιδίωξη του Συστήματος Αγωγής νέος Αθηναίος σε κάθε του πράξη να έχει ως οδηγό τη «φιλοτιμία», να αγαπά την πόλη, να είναι περήφανος για τα επιτεύγματά της, να προασπίζεται τους νόμους της και τη Δημοκρατία και να είναι έτοιμος να θυσιάσει και τη ζωή του για την υπεράσπιση της πόλης από εγχώριους και ξένους εχθρούς. ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΣΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ: Ως αποτέλεσμα της καθιέρωσης των παραπάνω αξιών και θεσμών, η αθηναϊκή πολιτεία κατόρθωσε να πρωτοπορήσει σε όλους σχεδόν τους τομείς της οικονομική επιστήμης και κυρίως στην μικροοικονομική, μακροοικονομική και νομισματική. Χαρακτηριστικά αναφέρονται τα παρακάτω επιτεύγματα: 1. Λειτουργία και ερμηνεία του Νόμου της Προσφοράς και της Ζήτησης. 2. Επιβολή μηχανισμού ανωτάτων τιμών σε βασικά προϊόντα (κυρίως στα σιτηρά που ήλεγχε το σώμα των «Σιτοφυλάκων», με στόχο να μην εμφανιστεί εκμετάλλευση των καταναλωτών από μονοπωλιακές πρακτικές των εμπόρων. Ακόμη, επέβαλαν έλεγχο ανωτάτων τιμών στις υπηρεσίες των αυλητρίδων, αοιδών κλπ που μάλλον έγινε για να μην στέφονται οι πολίτες σε κατασπατάληση της περιουσίας τους σε διασκεδάσεις. 3. Πρωτοποριακό χρηματοπιστωτικό σύστημα, στηριζόμενο στα πολύτιμα μέταλλα. 4. Τραπεζικό σύστημα που λειτουργούσε παρόμοια με το σύγχρονο τραπεζικό σύστημα. Οι τράπεζες αποσκοπούσαν σε κέρδη και οι δραστηριότητές τους ήταν να δέχονται καταθέσεις, να ανταλλάσσουν τα νομίσματα διαφόρων πόλεων και να παρέχουν έντοκα δάνεια κατόπιν γραπτών συμφωνιών δεχόμενες εγγυήσεις. Αναλάμβαναν υψηλά ρίσκα μη αποπληρωμής του δανείου, κυρίως σε περιπτώσεις θαλασσίων
3 εμπορικών δραστηριοτήτων. Όπως πληροφορεί ο Ισοκράτης (τραπεζικός, 35) μπορούσαν και χορηγούσαν επιστολές στους πελάτες τους για να εισπράξουν τα χρήματά τους σε άλλη πόλη (δηλαδή ένα είδος χάρτινου χρήματος). 5. Ανάπτυξη θεσμών, μηχανισμών και πολιτικών που διασφάλιζαν τις προϋποθέσεις για ανοικτό εμπόριο με άλλες πόλεις. Το λιμάνι του Πειραιά γίνεται το παγκόσμιο κέντρο εμπορίου και δημιουργούνται δυνατότητες αποθήκευσης, συγκέντρωσης και διατήρησης των εισαγόμενων προϊόντων (κυρίως σιτηρών), τραπεζικές διευκολύνσεις για τη χορήγηση δανείων, ασφαλιστικές δικλίδες για τον καταμερισμό των κινδύνων των θαλασσίων ταξιδιών, μηχανισμοί για να επιλύονται οι διαφορές μεταξύ συνεργαζομένων στο εμπόριο και ναυτική δύναμη για να διατηρούνται ασφαλείς από την πειρατεία και από εχθρούς οι θαλάσσιες οδοί. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ, ΘΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΣΠΑΡΤΗ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ: 8.400 Τετραγωνικά χιλιόμετρα iii ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ: 250.000 iv από τους οποίους οι 15.000 πολίτες, οι 80.000 περίοικοι και 155.000 είλωτες. Τα εδάφη της Σπάρτης ήταν εύφορα και έτσι η πόλη απολάμβανε ένα σημαντικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στη γεωργία, αφού μπορούσε να παράγει περισσότερα αγαθά με λιγότερη προσπάθεια και επένδυση. Η Σπάρτη ήταν αυτάρκης και έτσι δεν χρειάστηκε να αναπτύξει το εμπόριο. Οι βασικότερες οικονομικές αξίες που διαμορφώθηκαν ήταν οι εξής: 1. Ανελεύθερη χρήση και διάθεση ιδιοκτησίας: είχε πραγματοποιηθεί μια αρχική διανομή γης σε ίσα μερίδια, σε αξία και μέγεθος, σε όλους τους Σπαρτιάτες πολίτες («όμοιους») που θα τους καθιστούσαν ικανούς να εκπληρώσουν τις βασικές υλικές τους ανάγκες. Δεν επιτρεπόταν η αγοραπωλησία των περιουσιών αυτών και κληροδοτούνταν αυτόματα στα παιδιά τους. Απαγορευόταν κάθε δραστηριότητα και κίνητρο για αύξηση και συσσώρευση πλούτου. 2. Μη παραγωγική ενασχόληση των πολιτών: οι πολίτες δεν επιτρεπόταν να μαθαίνουν ή να ασκούν βιοποριστική ασχολία. Την παραγωγή των αγαθών αναλάμβαναν οι περίοικοι και οι είλωτες, ενώ οι Σπαρτιάτες ασχολούνταν αποκλειστικά με την πολεμική τους προετοιμασία. Μοναδική πηγή αύξησης των εισοδημάτων τους είχαν την κατάκτηση άλλων πόλεων και την μισθοφορία. 3. Διαπαιδαγώγηση των νέων: αυτή είχε ως στόχο μόνο την πολεμική προπαρασκευή και την υπακοή στους νόμους, στους αρχηγούς και στους μεγαλυτέρους. Οι παραπάνω οικονομικές αξίες και αρχές των Σπαρτιατών, που πολύ μικρή θετική επίδραση είχαν στην οικονομική ανάπτυξη της πόλης, οδήγησαν στους εξής θεσμούς: 1. Μη λειτουργικό νομισματικό σύστημα: νόμισμα από σίδηρο που λειτουργούσε κυρίως ως μέτρο και όχι ως μέσο ανταλλαγής ή διαφύλαξης πλούτου και χρησιμοποιούνταν μόνο για εγχώριες συναλλαγές.
4 2. Απουσία καταναλωτικής επιλογής: κυκλοφορούσαν τα απολύτως απαραίτητα για τη διαβίωση προϊόντα και η διατροφή των πολιτών γινόταν σε λιτά, κοινά συσσίτια. Για να διατηρήσουν οι Σπαρτιάτες το δικαίωμα του πολίτη, έπρεπε να είναι σε θέση να αγοράζουν τον οπλισμό τους και να συνεισφέρουν μηνιαίως στα κοινά συσσίτια αγαθά και χρήμα, η ποσότητα και η αξία των οποίων ήταν μεγαλύτερη από αυτά που οι ίδιοι κατανάλωναν. Τα αγαθά αυτά τα έπαιρναν από τους είλωτες, που ως δημόσιοι δούλοι καλλιεργούσαν το αγροτεμάχιο που αποτελούσε την περιουσία του πολίτη. 3. Ανυπαρξία εξωτερικού εμπορίου: οι ανταλλαγές των Σπαρτιατών ήταν κυρίως εγχώριου χαρακτήρα, με απουσία σημαντικού εξωτερικού εμπορίου. 4. Φορολογικό σύστημα: δεν υπήρχε αναπτυγμένο φορολογικό σύστημα και τα δημόσια έσοδα ήταν ανεπαρκή. Οι παραπάνω αξίες, σε συνδυασμό με το πολιτικό σύστημα που επικρατούσε, περιόριζαν την οικονομική ανάπτυξη και αύξαναν σταδιακά την άνιση διανομή του πλούτου. Αυτή προκαλούνταν επίσης και από την πολιτική τους να προωθούν με διάφορα μέτρα την γέννηση παιδιών (κυρίως αρρένων), ενώ δεν αυξανόταν η ιδιοκτησία της οικογένειας, με αποτέλεσμα την κατά κεφαλή μείωση των παραγωγικών πόρων των πολιτών. Συμπερασματικά, η σπαρτιατική οικονομία ήταν μια μη πλεονασματική οικονομία σε στασιμότητα, αλλά και σε αυτάρκεια, η οποία όμως κάλυπτε τα απολύτως απαραίτητα για τη διαβίωση. Ήταν μια οικονομία λιτής ιδιοκατανάλωσης, όπου ίσχυε σε κάποιο βαθμό η κοινοκτημοσύνη της υλικής στέρησης. Η οικονομία δεν προωθούσε τις καινοτομίες και μάλιστα τιμωρούσε όσους επιχειρούσαν την εισαγωγή καινοτομιών στην παραγωγή. Τα βασικά οικονομικά χαρακτηριστικά της οικονομίας και των πολιτών ήταν τα εξής: 1. Μη ενδυνάμωση παραγωγικής δράσης: άεργοι. 2. Μη διεύρυνση παραγωγικής δράσης: μη δημιουργικοί, μη εσωτεριστές, μη ριψοκίνδυνοι, απαισιόδοξοι, διστακτικοί, μη φιλοπρόοδοι. 3. Μη αύξηση της γενικής ευημερίας: ολιγαρκείς, αναβλητικοί, εσωστρεφείς, μη γενναιόδωροι, μη υλιστές. ΗΘΙΚΗ ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ: Τα αγόρια ζούσαν με τις οικογένειές τους μέχρι την ηλικία των 5 ετών, έτσι την ευθύνη για την αγωγή τους μέχρι αυτή την ηλικία είχαν οι γονείς. Από την ηλικία των 8 ετών το καθήκον αυτό αναλάμβανε η πολιτεία. Όπως οι ενήλικοι, έτσι και τα παιδιά, διαχωρίζονταν σε ομάδες που τις επόπτευαν οι «παιδονόμοι». Τα μέλη της κάθε ομάδας έτρωγαν, κοιμόνταν και γυμνάζονταν μαζί. Η εκπαίδευσή τους ήταν ανάγνωση και γραφή, η πνευματική τους όμως εξέλιξη δεν αποτελούσε προτεραιότητα, αφού η εκπαίδευσή τους αποσκοπούσε κυρίως στην προετοιμασία τους ως στρατιώτες. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, και μέχρι να ενηλικιωθούν, οι νεαροί Σπαρτιάτες μάθαιναν να υπακούουν αδιαμαρτύρητα στους μεγαλυτέρους τους και να αντέχουν αγόγγυστα τις κακουχίες της στρατιωτικής εκπαίδευσης. Επιπλέον, ελάμβαναν μέρος σε αγώνες αθλητικούς και πάλης για να βελτιώσουν την τεχνική τους και να αυξήσουν το αγωνιστικό τους πνεύμα. Πέραν αυτών, μέρος της εκπαίδευσης των νεαρών Σπαρτιατών ήταν η εξασφάλιση της τροφής τους. Έπρεπε να επινοήσουν διάφορους τρόπους για να εξασφαλίσουν την τροφή τους χωρίς να εργαστούν, ώστε να είναι ικανοί να επιβιώσουν στον πόλεμο και τις εκστρατείες. Η κλοπή της τροφής όχι μόνο επιτρεπόταν, αλλά και ενθαρρύνονταν οι νέοι να κλέβουν χωρίς να συλλαμβάνονται. Ακόμη πιο συζητήσιμη από άποψη ηθικής είναι η δολοφονία των ειλώτων ως μέρος της εκπαίδευσης των νέων. Στη Σπάρτη ήθελαν να ελέγχουν τον αριθμό των ειλώτων, γιατί φοβούνταν μήπως η αύξηση του πληθυσμού τους δημιουργήσει προβλήματα. Με στόχο αυτόν τον έλεγχο υιοθέτησαν το θεσμό της «κρυπτείας» που αποσκοπούσε στη σκλήρυνση του χαρακτήρα και στον εκφοβισμό των ειλώτων.
5 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό, ότι η Αρχαία Αθήνα και η Αρχαία Σπάρτη ήταν δύο πολιτείες με εντελώς διαφορετικές αξίες, ανάγκες, θεσμούς, οι οποίες όμως πέτυχαν τους στόχους που είχαν θέσει. Η Αθήνα διασφάλισε με επιτυχία την επάρκειά της σε είδη διατροφής και με τον τρόπο της κατόρθωσε να γίνει η πιο προοδευμένη οικονομική δύναμη, ενώ η Σπάρτη κατόρθωσε να γίνει η κυρίαρχη στρατιωτική δύναμη στον κλασικό ελληνικό κόσμο. i Κατά τον 6 ο αιώνα π.χ., όταν προσέθεσε στα εδάφη της το νησί της Σαλαμίνας και την περιοχή του Ωρωπού. ii Κατά το 430 π.χ. iii Στα μέσα του 7 ου αιώνα π. Χ., όταν προστέθηκε στη Λακωνία και η περιοχή της Μεσσήνης. iv Στα τέλη του 5 ου αιώνα π.χ.