Αγωγή και Παιδεία στην Ορθόδοξη Παράδοση Α

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗΣ - Β ΜΕΡΟΣ (Θεωρίες της Αγωγής και της Παιδείας) Κατ Επιλογήν Υποχρεωτικό Μάθημα Παιδαγωγικής και Διδακτικής Επάρκειας (Ε Εξάμηνο) Διδάσκων: Αθανάσιος Στογιαννίδης - Επίκουρος Καθηγητής 3η - 4η Εβδομάδα: Αγωγή και Παιδεία στην Ορθόδοξη Παράδοση Α Θεολογική Σχολή -

Η κατ εικόνα και καθ ομοίωση Θεού δημιουργία του ανθρώπου: αφετηρία της χριστιανικής ανθρωπολογίας Στο πλαίσιο της φιλοσοφίας της παιδείας, η οποία θεµελιώνεται πάνω στην πατερική παιδαγωγική ανθρωπολογία, η θεολογική ανθρωπολογία, που είναι έκφραση εµπειρίας και καρπός του Αγίου Πνεύµατος, αποτελεί τη βάση της παιδαγωγικής µεταθεωρίας. Η µεταθεωρία αυτή καθοδηγεί, θα λέγαµε, στο σύνολό της την παιδαγωγική διαδικασία µε το να της προσδίδει ένα θεµελιώδη παιδαγωγικό σκοπό. 2

Η κατ εικόνα και καθ ομοίωση Θεού δημιουργία του ανθρώπου: αφετηρία της χριστιανικής ανθρωπολογίας Η δηµιουργία του ανθρώπου κατ εικόνα και καθ οµοίωσιν Θεού θα µπορούσε να χαρακτηρισθεί ως η αφετηρία της χριστιανικής ανθρωπολογίας. Σύµφωνα µε το βιβλίο της Γένεσης ο Θεός είναι η αρχή και η πηγή της ζωής κάθε οντότητας αυτού του κόσµου. Η χριστιανική ανθρωπολογία δεν µιλάει για κάποιον Θεό που είναι δηµιουργηµένος κατ εικόνα και καθ οµοίωσιν του ανθρώπου, όπως συναντά κανείς σε αθεϊστικές προσεγγίσεις και κοσµοθεωρίες, αλλά µιλάει για τον άνθρωπο, ως ένα εξέχον και θαυµαστό ον, το οποίο δηµιουργείται κατ εικόνα και καθ οµοίωσιν του Θεού. 3

Η κατ εικόνα και καθ ομοίωση Θεού δημιουργία του ανθρώπου: αφετηρία της χριστιανικής ανθρωπολογίας Και αυτό έχει µεγάλη σηµασία, γιατί δεν κατασκευάζει ο άνθρωπος έναν Θεό «κοµµένο και ραµµένο στα µέτρα του», αλλά ο Θεός δηµιουργεί έναν άνθρωπο όµοιό του. Η πορεία δηλαδή είναι αντίστροφη. Αυτό συνεπάγεται, ότι, όπως επισηµαίνει ο Αναστάσιος Κάλλης, «η αιτία και ο σκοπός της ανθρώπινης ύπαρξης δεν περιέχονται µέσα σ αυτήν, δηλ. στα συστατικά στοιχεία από τα οποία αποτελείται, αλλά στο αρχέτυπο, από το οποίο και ως εικόνα του οποίου δηµιουργήθηκε ο άνθρωπος». 4

Ποιον εικονίζει ο άνθρωπος; Το νόηµα µιας εικόνας ή ακόµα και µιας φωτογραφίας δεν περιορίζεται ποτέ στο υλικό κατασκευής της, αλλά παραπέµπει πολύ περισσότερο στο γεγονός ή στο πρόσωπο το οποίο απεικονίζει. Η εικόνα ή η φωτογραφία ενός προσώπου δεν είναι για µας σηµαντική εξαιτίας της ποιότητας του χαρτιού και των χρωµάτων, αλλά εξαιτίας του προσώπου που αναπαριστά. Το ερώτηµα που προκύπτει αβίαστα είναι το ακόλουθο: - Ποιο είναι αυτό το αρχέτυπο, το οποίο εικονίζει ο άνθρωπος; 5

Ποιον εικονίζει ο άνθρωπος; Το αρχέτυπο του ανθρώπου είναι το πρόσωπο του Ιησού Χριστού. Ο άνθρωπος, τόσο ο άντρας όσο και η γυναίκα, εικονίζει τον Χριστό. 6

Τρεις Βασικές Έννοιες στην Ορθόδοξη Παιδαγωγική Ανθρωπολογία Η ορθόδοξη θεολογία κάνει διάκριση ανάµεσα σε τρία βασικά πράγµατα: α. Ανάµεσα στον Θεό και τον άνθρωπο υφίσταται µία σχέση, η οποία παραµένει πάντοτε αµετάβλητη. Είναι η σχέση ανάµεσα στον κτιστό άνθρωπο και στον άκτιστο Θεό. β. Μέσα στα πλαίσια αυτής της σχέσης δεν υφίσταται κάποια φυσική συγγένεια, γιατί ο άνθρωπος δεν είναι οµοούσιος µε τον Θεό αλλά ακριβώς το αντίθετο, ετερούσιος. Ο άνθρωπος προέρχεται από το τίποτα, έχει δηµιουργό του τον Θεό και εποµένως ως δηµιούργηµα έχει µια δεδοµένη αρχή. Ο Θεός είναι αδηµιούργητος, άκτιστος, χωρίς αρχή και δηµιουργεί τον κόσµο από άπειρη αγάπη. Για το λόγο αυτό καταδεικνύεται ως επιτυχέστερος ο όρος «κατ εικόνα Θεού δηµιουργία» παρά «ο άνθρωπος ως εικόνα Θεού». 7

Τρεις Βασικές Έννοιες στην Ορθόδοξη Παιδαγωγική Ανθρωπολογία γ. Αναφορικά µε τον άνθρωπο, ως καθ οµοίωσιν Θεού δηµιουργία, υπάρχει µία σχέση όχι µόνιµη και στατική, αλλά εναλλασσόµενη και δυναµική. Η δυναµική και µεταµορφωτική προοπτική είναι έµφυτη στον άνθρωπο να επιτύχει την απόλυτη ολοκλήρωση, να γίνει όµοιος µε τον Θεό, δηλ. Θεός κατά χάριν και να µετέχει στη δόξα και µεγαλοπρέπεια του Θεού, χωρίς όµως να είναι ο ίδιος Θεός, αλλά παραµένοντας πάντα ένα δηµιούργηµα που διατηρεί την κτιστή του φύση. 8

Ο άνθρωπος ως ψυχοσωματική ενότητα Οι Πατέρες της Εκκλησίας βλέπουν τον άνθρωπο ως µία ενότητα ψυχής και σώµατος, ως µια ενότητα δύο πραγµάτων που δεν µπορούν να υπάρχουν αποµονωµένα το ένα από το άλλο. Είναι πολύ αξιοπρόσεκτη η θέση του Γρηγορίου Νύσσης ότι η ψυχή, εξαιτίας της ανάκρασής της µε το σώµα, ενυπάρχει σε κάθε µόριο του σώµατος µε την ίδια σύσταση και την ίδια µεγαλοπρέπεια, ενώ ο Ιωάννης ο Δαµασκηνός υπογραµµίζει ότι δεν εµπεριέχει το σώµα την ψυχή αλλά η ψυχή το σώµα. Παρά ταύτα δεν µπορεί να παραβλέψει κανείς ότι η ψυχή ανήκει στο αόρατο, νοητό µέρος της κτίσης και αναµένει την ανάσταση του σώµατος µετά το θάνατό του. 9

Ο άνθρωπος ως ψυχοσωματική ενότητα Το λογικό έχει δύο µεγάλες δυνάµεις, δηλ. δύο διαφορετικές λειτουργίες: τη θεωρητική και την πρακτική. Η πρώτη είναι ο νους, το πνεύµα του ανθρώπου, η σοφία του, ενώ η δεύτερη είναι ο λόγος, η διάνοια, η ικανότητα συλλογισµών ή, µε απλά λόγια, η λογική, µια δύναµη, που µε ορθολογικό τρόπο επεξεργάζεται το ορθώς πρακτέον, δηλ. η φρόνηση. Είτε πούµε λόγο είτε λογική είτε διάνοια είτε φρόνηση είναι ένα και το αυτό πράγµα. Είτε πούµε πνεύµα είτε νου είτε σοφία είναι ταυτόσηµα. Ας σηµειώσουµε πως άλλο πράγµα το λογικόν, δηλ. η ενότητα του νου και του λόγου, και άλλο ο λόγος, που είναι η πρακτική πλευρά του λογικού και αναφέρεται στην ικανότητα στοχασµού. 10

Το λογικόν της ανθρώπινης ψυχής Στην πατερική θεολογία συναντούµε τους όρους: α. το λογικόν, το οποίο αποτελείται από την ενότητα του νου και του λόγου. β. Τον νου, που ως τµήµα του λογικού, είναι το πνεύµα του ανθρώπου, δηλ. η σοφία του, το ύψιστο όργανο αντίληψης και θεώρησης της πραγµατικότητας. γ. Τον λόγο, που είναι το δεύτερο τµήµα του λογικού, είναι η λογική ή διάνοια, ένας µηχανισµός που κατά βάση κάνει πράξη αυτά τα αιτήµατα και τις εντολές του νου. Το καθοδηγητικό όργανο σύνολου του ανθρώπου ως ψυχοσωµατικής ενότητας είναι ο νους, ενώ οι επιθυµίες και ο θυµός στην κατά φύση λειτουργία τους πρέπει να υποτάσσονται µέσω της λογικής δηλ. (φρόνησης, ορθής πράξης) σ αυτόν. 11

Ο νους στην ορθόδοξη πατερική παράδοση Έτσι, ο νους βάζει τα θεµέλια της ζωής του ανθρώπου, δίνει τη θεωρία ζωής, τη βιοθεωρία, ενώ η λογική, ως µηχανισµός άρρηκτα συνδεδεµένος µε το νου, προσφέρει στις αισθήσεις και στο θυµό κάποιο λόγο, κάποια αιτία και, φυσικά, κάποιο συγκεκριµένο τρόπο λειτουργίας τους. Ο άνθρωπος από τη µια κυριαρχεί και κατευθύνει τις άλογες δυνάµεις της ψυχής του, δηλ. την επιθυµία και τον θυµό, ενώ από την άλλη κυριαρχεί πάνω στο σώµα του. 12

Ο νους στην ορθόδοξη πατερική παράδοση Στη Δύση, ιδίως από τον Melanchthon και έπειτα, ως ανώτερη δύναµη της ανθρώπινης ύπαρξης θεωρήθηκε η πρακτική πλευρά του λογικού, δηλ. ο λόγος ή αλλιώς η διάνοια, η ικανότητα συλλογισµών. Για την ορθόδοξη πατερική παράδοση, ο νους επιτελεί µία πολύ ανώτερη και σηµαντικότερη λειτουργία απ ό,τι η διάνοια, η οποία απλώς υπακούει στις αρχές και στ αξιώµατα του νου. Ειρήσθω εν παρόδω, ότι ο νους έχει ως στόχο να οδηγήσει τον άνθρωπο στον Θεό, µε το ν αντιλαµβάνεται την κτιστότητά του, το πεπερασµένο της φύσης του, και µε το να επιζητά την τελείωση και ολοκλήρωση του ανθρώπου έξω από την ανθρώπινη ύπαρξη, δηλ. στην ένωση µε τον Θεό. Έτσι µιλούµε στην πατερική παράδοση για φωτισµό του νου. 13

Ο άνθρωπος ως μεσίτης ορατής και αοράτου κτίσεως Το µεγαλείο του ανθρώπου είναι ανέκφραστης τελειότητας, γιατί ενώνει µέσα του σώµα και ψυχή σε µία αδιάσπαστη και λειτουργική ενότητα µεταξύ τους. Με λίγα λόγια, ο άνθρωπος αποτελεί µία ενότητα ορατής και αόρατης ή αλλιώς νοητής και αισθητής δηµιουργίας. 14

Ο άνθρωπος ως μεσίτης ορατής και αοράτου κτίσεως Η αισθητή φύση του ανθρώπου, το σώµα του, καλείται να συµµετάσχει σε µία µεταµορφωµένη εν Χριστώ ζωή, µε το ν ακολουθεί τις φυσικές αναζητήσεις της νοητής φύσης του, της ψυχής, και µάλιστα του λογικού, το οποίο ως ενότητα νου και λόγου έχει τη δυνατότητα ν αποδίδει στις αισθήσεις ένα νόηµα, δηλ. να τις λογικοποιεί. Ο άνθρωπος, συνεπώς, δεν χρειάζεται ν απεκδυθεί τις αισθήσεις του, για να πλησιάσει τον Θεό. Τούτο θα ήταν ούτως ή άλλως αδύνατο, εφόσον αποτελεί ενότητα νοητών και αισθητών στοιχείων. Ο άνθρωπος, κοντολογίς, είναι σε θέση να επιτύχει την ολοκλήρωσή του µόνο ως ενότητα αισθητών και νοερών πραγµάτων. Ο πρώτος άνθρωπος, δυστυχώς, δεν το κατάφερε. Ξέχασε τον Θεό και περιχαρακώθηκε αποκλειστικά στον ορατό κόσµο. 15

Το Προπατορικό Αμάρτημα Για τη µελέτη της έννοιας προπατορικό αµάρτηµα οφείλουµε καταρχήν να ξεκαθαρίσουµε τ ακόλουθα σηµεία. (Πρόκειται για δύο θεµελιώδους σηµασίας διακρίσεις της ορθόδοξης θεολογίας): 16

Ουσία και Ενέργειες του Τριαδικού Θεού α. Στον Θεό κάνουµε µία διάκριση ανάµεσα στην άκτιστη θεία ουσία Του και στις άκτιστες θείες ενέργειές Του. Η έννοια θεία ουσία αναφέρεται στην απρόσιτη φύση του Τριαδικού Θεού, την οποία ο άνθρωπος ουδέποτε θα µπορούσε ούτε να προσεγγίσει ούτε να γνωρίσει. Η έννοια θείες ενέργειες υποδηλώνουν τη δράση Του και την παρουσία Του µέσα στη δηµιουργία και στην ιστορία. Οι ενέργειες είναι µεθεκτές και προσιτές για τον άνθρωπο και τον κόσµο. 17

Άκτιστο και Κτιστό β. Η ορθόδοξη θεολογία διακρίνει την υπαρκτική ποιότητα των όντων σε δύο µεγάλες κατηγορίες: άκτιστο και κτιστό. Η πρώτη παραπέµπει αποκλειστικά στο Θεό. Η δεύτερη συµπεριλαµβάνει όλες τις υπάρξεις της ορατής και νοητής δηµιουργίας 18

Η εκ του μη όντος δημιουργία του κόσμου Η σύνολη δηµιουργία δεν προέρχεται από το όντως όν (δηλ. από αυτό που αντλεί την ύπαρξή του από τον εαυτό του) δηλ. από τον Θεό, αλλά από το µη ον (δηλ. από κάτι το οποίο δεν αντλεί την ύπαρξή του από τον εαυτό του). Εδώ γίνεται λόγος για την εκ του µη όντος δηµιουργία. Ο όρος µη ον υποδηλώνει την αφ εαυτού αδυναµία ύπαρξης κάθε κτιστής δηµιουργίας. Ο κόσµος, εποµένως, δεν ήτανε ποτέ ούτε και είναι µία αυθύπαρκτη πραγµατικότητα, δηλ. κάτι που αντλεί τη ζωή από τον ίδιο του τον εαυτό. Οπωσδήποτε υφίσταται κάποιο χρονικό σηµείο κατά το οποίο ο κόσµος δεν υπήρχε. Η δηµιουργία, λοιπόν, δεν πηγάζει από τη θεία ουσία, αλλά είναι αποτέλεσµα της θείας βουλητικής ενέργειας. 19

Η εκ του μη όντος δημιουργία του κόσμου Οι θέσεις που έχουν µέχρι στιγµής διατυπωθεί έχουν διασαφηνίσει: α. ότι ο κόσµος δεν δηµιουργήθηκε χωρίς κάποια δηµιουργική αρχή και αιτία και β. ότι ο κόσµος δεν είναι ίδιας ουσίας µε το Θεό αλλά διαφορετικής. Ο Θεός είναι άναρχος και άκτιστος, ενώ ο κόσµος έχει δεδοµένη αρχή και είναι κτιστός. 20

Η εκ του μη όντος δημιουργία του κόσμου Ο κόσµος δεν προήλθε από ένα ανύπαρκτο τίποτα, εντελώς τυχαία χωρίς την παρέµβαση κάποιου δηµιουργού, αλλά τουναντίον ο κόσµος έχει κάποια συγκεκριµένη δηµιουργική αρχή και αιτία, που εντοπίζεται στη βουλητική ενέργεια της Αγίας Τριάδας. Πολύ χαρακτηριστικά σηµειώνει ο Ιωάννης ο Χρυσόστοµος: «Σὺ ἐκ τοῦ µὴ ὄντος εἰς τὸ εἶναι ἡµᾶς παρήγαγες». Αλλά και η νεκρώσιµη ακολουθία το αναφέρει πολύ ποιητικά: «Ὁ πάλαι µὲν ἐκ µὴ ὄντων πλάσας µε καὶ εἱκόνι σου θείᾳ τιµήσας». 21

Η ενεργητική σχέση Θεού και ανθρώπου Η σχέση ανάµεσα στον Δηµιουργό και στην δηµιουργία Του είναι καθαρά ενεργητική. Τούτο ισχύει και για τον άνθρωπο ειδικότερα, δηλ. µετέχει των οντολογικών ιδιοτήτων όλης της κτίσης. Στο πλαίσιο αυτής της σχέσης προκύπτουν δύο εναλλακτικές λύσεις για τον άνθρωπο: α. να διατηρήσει µε την ελεύθερη θέλησή του τη σχέση και τη σύνδεσή του αυτή µε τον Θεό, και β. µε την ελεύθερη θέλησή του να διαρρήξει τους δεσµούς και να επιστρέψει στο σηµείο απ όπου προήλθε, δηλ. στο µη όν ή αλλιώς στο µηδέν. Η ύπαρξή του µπορεί να υποστεί είτε την κακή αλλοίωση είτε την καλή αλλοίωση. 22

Οι δύο εναλλακτικές του πρωτόπλαστου Ο πρωτόπλαστος βλέπει τον εαυτό του αντιµέτωπο µε δύο εναλλακτικές πορείες ζωής: α. να υπακούσει στον πλάστη και να ζήσει σε σχέση µ αυτόν και β. να επιδείξει ανυπακοή στον Δηµιουργό του, να διαλύσει τη σχέση του µαζί του και να θέσει φραγµούς και τροχοπέδες στην πορεία ανάπτυξής του, χωρίς όµως αυτό να συνεπάγεται είτε εκµηδενισµό είτε οντολογικό τερµατισµός της ύπαρξής του. 23

Οι δύο εναλλακτικές του πρωτόπλαστου Ο πρωτόπλαστος διάλεξε να διασπάσει τους δεσµούς µε τον Θεό. Συµµερίστηκε τα λόγια του όφεως και παράκουσε τη θεία εντολή. Ανάµεσα στις δύο προοπτικές ζωή µε τον Θεό και ζωή χωρίς τον Θεό προτίµησε τη δεύτερη. 24

Τι είναι τελικά το προπατορικό αμάρτημα; Τα όσα έχουν ειπωθεί, οδηγούν στο συµπέρασµα πως η προπατορική αµαρτία αλλά και κάθε προσωπική αµαρτία του ανθρώπου είναι πολύ περισσότερο µία οντολογική υπόθεση, κάτι που απέχει πολύ από το να θεωρείται η αµαρτία ως διατάραξη, προσβολή και παράβαση µιας δικαιικής και νοµικής τάξης. Προπατορικό αµάρτηµα σηµαίνει διακοπή µιας σχέσης αγάπης η διακοπή αυτή οδηγεί τον άνθρωπο στη φθορά και στην παρακµή, χωρίς να καταστρέφει και να εκµηδενίζει ολοκληρωτικά την ύπαρξή του. Ο άνθρωπος εξακολουθεί να ζει ακόµα και µετά το προπατορικό αµάρτηµα, όχι όµως ένδοξος και µεγαλοπρεπής, αλλά παραµορφωµένος και άρρωστος. Αµαρτία είναι µία διάβρωση της ανθρώπινης ύπαρξης, µία ασθένεια. 25

Τι είναι τελικά το προπατορικό αμάρτημα; Με όµορφο τρόπο παρατηρεί ο Ιωάννης ο Δαµασκηνός, ότι το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού συνδέεται άµεσα µε την αυτογνωσία του ανθρώπου. Αυτή είναι χρήσιµη για εκείνους, οι οποίοι έχουν προοδέψει στην αγάπη και στην σοφία του Θεού, ωστόσο επικίνδυνη και καταστροφική για εκείνους που είναι ακόµα ανώριµοι. Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού είναι µία πρόκληση, για να εξασκηθεί η ανθρώπινη θέληση και να οδηγηθεί ο άνθρωπος στην τέλεια και ολοκληρωµένη γνώση. 26

Τι είναι τελικά το προπατορικό αμάρτημα; Ο Νίκος Ματσούκας σχολιάζει, επιτυχώς, ότι η αυτογνωσία περιλαµβάνει τη συνειδητοποίηση των ανθρώπινων ορίων. Αναφέρεται επιπλέον στη γνώση των µεγαλυτέρων κατορθωµάτων που µπορεί να φτάσει η ανθρώπινη φύση. Η παρακοή υποδηλώνει ότι ο άνθρωπος υπερβαίνει τα όριά του ως κτιστό και πεπερασµένο ον, και τοποθετεί στη θέση του δηµιουργού ένα κτίσµα, δηλ. τον ίδιο του τον εαυτό. 27

Το νομιζόμενο καλό Όπως έχει επισηµάνει ο Ιωάννης ο Δαµασκηνός, όλες οι ενέργειες, οι σκέψεις και οι πράξεις του ανθρώπου προσδιορίζονται από µία βασική ανάγκη: να πραγµατώσει το αγαθό, το καλό, το συµφέρον για την ύπαρξή του. Πάντοτε επιδιώκει να φτάσει στην ολοκλήρωση και στην τελείωση. Μερικές φορές όµως δεν καταφέρνει να το επιτύχει. Χάνει και απορρίπτει την πραγµατική τελειοποίησή του και αντί του αγαθού πράττει το κακό, αστοχεί και αµαρτάνει. 28

Το νομιζόμενο καλό Ωστόσο, είτε κάνει το κακό είτε το καλό, πάντοτε ξεκινά από το ίδιο κίνητρο παρώθησης: να επιτύχει το αγαθό και να οδηγήσει µε τον τρόπο αυτό την ύπαρξή του στην ολοκλήρωση. Μέσα στην πορεία αυτή κάνει «παραπατήµατα», αστοχίες, άτοπες πράξεις, που τον οδηγούν όχι στην τέλεση του καλού, αλλά στην τέλεση του νοµιζόµενου καλού. Νοµίζει ο άνθρωπος πολλές φορές ότι πράττει το αγαθό, εντούτοις πράττει αυτό που εκείνος θεωρεί ως αγαθό και δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αµαρτία. 29

Ερωτήσεις 1. Ποια είναι η αφετηρία της χριστιανικής ανθρωπολογίας; 2. Ποια διάκριση υφίσταται στην ορθόδοξη θεολογία αναφορικά µε τη σχέση του ανθρώπου απέναντι στον Θεό; 3. Πώς κατανοείτε το γεγονός ότι οι Πατέρες της Εκκλησίας βλέπουν τον άνθρωπο ως µία ενότητα ψυχής και σώµατος; 30

Ερωτήσεις 4. Ποιο έργο επιτελεί ο νούς σύµφωνα µε την ανθρωπολογία της Ορθόδοξης Εκκλησίας; 5. Ποιο έργο επιτελεί ο λόγος σύµφωνα µε την ανθρωπολογία της Ορθόδοξης Εκκλησίας; 6. Ποιο είναι το έργο που καλείται να επιτελέσει η αισθητή φύση του ανθρώπου σύµφωνα µε την ανθρωπολογία της Ορθόδοξης Εκκλησίας; 31

Ερωτήσεις 7. Πώς κατανοείτε το γεγονός ότι οι Πατέρες της Εκκλησίας βλέπουν τον άνθρωπο ως µία ενότητα ψυχής και σώµατος; 8. Πώς προσεγγίζεται η έννοια του προπατορικού αµαρτήµατος στην Ορθόδοξη θεολογία; 9. Τι εννοεί ο Άγ. Ιωάννης ο Δαµασκηνός µε τον όρο νοµιζόµενον καλόν ; 32

Καλό σας απόγευµα!