Α. ΚΕΙΜΕΝΟ [Η ρητορική του μίσους]

ΓΙΑΝΝΗΣ Ι. ΠΑΣΣΑΣ, MED ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ «ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ» 30 Σεπτεμβρίου 2018 17.04. Ελευθερία του Λόγου Α. ΚΕΙΜΕΝΟ [Η ρητορική του μίσους] Σε ποια βάση άραγε μπορεί μια φιλελεύθερη κοινωνία να απαγορεύσει τον μισαλλόδοξο λόγο χωρίς να αντιφάσκει με τη θεμελιώδη σημασία που αποδίδει στην ελευθερία της έκφρασης; Όχι ασφαλώς στη βάση ότι η πλειοψηφία διαφωνεί ριζικά με το περιεχόμενό του ή ότι αποτελεί μια βαθύτατα λανθασμένη ιδέα που διακηρύσσει μια αποκρουστική άποψη κοινωνικής οργάνωσης. Η ελευθερία της έκφρασης συνεπάγεται την ελεύθερη διακίνηση όλων των ιδεών και των απόψεων ανεξαρτήτως του περιεχομένου τους. Δε νοείται ελεύθερος δημόσιος διάλογος, αν αυτός προσληφθεί ως αποκαθαρμένος από τις λανθασμένες, εξωφρενικές ή απεχθείς ιδέες. Η ρήση ότι νομικά δεν υπάρχουν ορθές ή λανθασμένες απόψεις δε σημαίνει ότι το «η γη είναι πιάτο» περιέχει την ίδια αλήθεια με το «η γη είναι στρογγυλή». Σημαίνει απλούστατα ότι και οι δύο απόψεις έχουν θέση στον δημόσιο διάλογο, ότι και οι δύο προστατεύονται εξίσου. Τα επιχειρήματα για το πόσο κακός και λανθασμένος είναι ο μισαλλόδοξος λόγος είναι μεν ορθά, δε βοηθούν όμως να απαντήσουμε στο ερώτημα που θέσαμε. Προσωπικά, δεν έχω καμιά αμφιβολία ότι οι μισαλλόδοξες απόψεις, δηλαδή οι απόψεις που εκφράζουν μίσος προς άλλους ανθρώπους εξαιτίας κάποιων χαρακτηριστικών τους (της φυλής, του φύλου, των πεποιθήσεων ή των ερωτικών προτιμήσεων), αποτελούν βαθύτατα λανθασμένες ιδέες. Εφόσον εξ ορισμού αντιστρατεύονται την ίση αξία των ανθρώπων και διακηρύσσουν τον αποκλεισμό κάποιων από την κοινωνική οργάνωση, είναι ασυμβίβαστες με την ίδια την έννοια της κοινωνικής συμβίωσης. Υπό αυτή την έννοια είναι ακόμη πιο διαστροφικές από τις αντιδημοκρατικές απόψεις, αφού δεν αρνούνται απλώς σε κάποιους την πολιτική συμμετοχή, αλλά την ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 1

ίδια την ανθρώπινη ιδιότητά τους. Αλλά, όπως ακριβώς η διαφωνία ή το λανθασμένο των αντιδημοκρατικών ιδεών δεν αποτελούν επαρκή δικαιολογία για τον εξοβελισμό τους από τον δημόσιο διάλογο, το ίδιο ισχύει και με τον μισαλλόδοξο λόγο και αυτό δεν αλλάζει αν προσθέσουμε κάποιο επίθετο, αν π.χ. πούμε ότι είναι ιδιαίτερα κακός λόγος. Σταθερή βάση για την απαγόρευση του μισαλλόδοξου λόγου μπορεί να αναζητηθεί μόνο όταν στοιχειοθετείται άμεσος και επικείμενος κίνδυνος επέλευσης κάποιου κακού. Αυτό συμβαίνει όταν υπάρχει άμεση υποκίνηση σε παράνομες πράξεις ή κατά πρόσωπο λεκτικές επιθέσεις κατά συγκεκριμένων προσώπων. Στις περιπτώσεις αυτές δεν ενδιαφέρει τόσο το περιεχόμενο του μηνύματος όσο μια συμπεριφορά που χρησιμοποιεί τον λόγο ως μέσο για να επιφέρει άμεση βλάβη. Τέτοιες συμπεριφορές, όμως, τιμωρούνται ούτως ή άλλως, ανεξαρτήτως αν ο λόγος (το μέσο) που χρησιμοποιείται είναι μισαλλόδοξος ή όχι. Βέβαια, αν περιορίζουμε την έκφραση βάσει των πραγματικών ή εικαζόμενων επιπτώσεων που έχει το περιεχόμενο του μηνύματος σε κάποιους ανθρώπους, τότε προσυπογράφουμε την πιο άγρια λογοκρισία. Κάθε ιδέα, ακόμη και η πλέον «ευγενής», μπορεί να προκαλέσει πόνο, φοβία ή διάφορα άλλα ανεπιθύμητα συναισθήματα σε κάποιον άνθρωπο. Ακόμη και η εκδήλωση αγάπης, μια ερωτική εξομολόγηση, μπορεί να προκαλέσει αηδία, αποστροφή, οδύνη. Αν επιδιώξουμε να φιμώσουμε κάθε λόγο που έχει δυσάρεστες επιπτώσεις σε κάποιον, στην πραγματικότητα ανάγουμε τη σιωπή ως βασική αρχή της κοινωνικής οργάνωσης (κρείττον το σιγάν). Αντίθετα, αν συμφωνούμε με την αρχή της ελευθερίας της έκφρασης, τότε οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι η διαφωνία, η εναντίωση, η προσβολή, η οργή, η αγανάκτηση, η ψυχική οδύνη δεν είναι θεμιτές δικαιολογίες περιορισμού του λόγου. Γινόμαστε έτσι αναίσθητοι στο ιδεολογικό κακό που προκαλεί ο μισαλλόδοξος λόγος; Η απάντηση είναι ότι πρέπει να το αντιμετωπίσουμε με τον μόνο ορθό και αποτελεσματικό τρόπο, που είναι ο αντίλογος. Ο αντίλογος στον μισαλλόδοξο λόγο δεν αποσκοπεί στην ανακάλυψη της αλήθειας, αλλά στην ενδυνάμωση των δικών μας απόψεων, στην εξέταση των ζητημάτων σε βάθος, στην εξαγωγή συμπερασμάτων για τη ζωή και την κοινωνία μας. Δε θα καταφέρουμε ποτέ να αποκτήσουμε ως κοινωνία συνείδηση της κακίας του μισαλλόδοξου λόγου, αν επιδιώξουμε να τον απαγορεύσουμε, αν θελήσουμε να τον αφήσουμε να λειτουργεί υπόγεια. Τέλος, όσοι πιστεύουν ότι οι νομοθετικές απαγορεύσεις μπορούν αποτελεσματικά να υποκαταστήσουν τα επιχειρήματα, ας έχουν κατά νου ότι μπορεί να φέ- ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 2

ρουν το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα. Οι αντιρατσιστικοί νόμοι της Βαϊμάρης και οι διώξεις χιτλερικών χρησιμοποιήθηκαν προπαγανδιστικά από τον Χίτλερ και μάλλον ευνόησαν παρά απέτρεψαν την άνοδό του. Τσακυράκης, Σ. (2013, 19 Μαΐου). Ελευθερία του λόγου και μισαλλοδοξία. Το Βήμα. Ανακτήθηκε από http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=513402 ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 3

Β. ΘΕΜΑΤΑ ΘΕΜΑ Α. (μονάδες 25) Στο πλαίσιο του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από το ιδεώδες της ελευθερίας. Ο καθηγητής του μαθήματος αναθέτει σε κάθε μαθητή να παρουσιάσει συνοπτικά στους συμμαθητές το περιεχόμενο ενός κειμένου που αναφέρεται σε κάποιο από τα ζητήματα που αφορούν τις ελευθερίες των πολιτών. Εσείς αναλαμβάνετε να συντάξετε ένα σημείωμα (100 έως 120 λέξεις), στο οποίο παρουσιάζεται το κείμενο του Σταύρου Τσακυράκη. ΘΕΜΑ Β1. (μονάδες 10) Να επιβεβαιώσετε ή να απορρίψετε το περιεχόμενο των προτάσεων που ακολουθούν, σημειώνοντας δίπλα στον αριθμό καθεμιάς τη λέξη «Σωστό» ή «Λάθος» αντίστοιχα. 1. Ο συγγραφέας θεωρεί πως η απαγόρευση του μισαλλόδοξου λόγου θα προκαλέσει περισσότερα προβλήματα απ όσα θα επιλύσει. 2. Ο μισαλλόδοξος λόγος δεν είναι μόνο αντιδημοκρατικός, αλλά και αντικοινωνικός. 3. Ο νομοθέτης θα έπρεπε να απαγορεύει τον λόγο που προκαλεί βλάβη σε άλλους ανθρώπους. 4. Όλες οι απόψεις πρέπει να διατυπώνονται ελεύθερα, διότι όλες θα μπορούσαν να αποδειχθούν ως αληθείς. 5. Η αντίκρουση της ρητορικής του μίσους αποτελεί τον μόνο τρόπο αποκάλυψης των ψευδών του. ΘΕΜΑ Β2. (μονάδες 6) Να εντοπίσετε στο κείμενο τρεις διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους επιτυγχάνεται το ακαδημαϊκό / επιστημονικό ύφος που το χαρακτηρίζει. ΘΕΜΑ Β3. (μονάδες 10) «λόγο», «προσληφθεί», «άγρια», «αρχή», «αναίσθητοι»: Για καθεμία από αυτές τις λέξεις (σε οποιονδήποτε τύπο τους) να γράψετε δύο προτάσεις που να αναδεικνύουν δύο διαφορετικές σημασίες τους. ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 4

ΘΕΜΑ Β4. (μονάδες 9) [α] Για ποιον λόγο, κατά τη γνώμη σας, ο συγγραφέας του κειμένου χρησιμοποιεί το συγκεκριμένο παράδειγμα στην τελευταία παράγραφο («Τέλος άνοδό του») του κειμένου, για να τεκμηριώσει την άποψή του; (μονάδες 5) [β] Να ερμηνεύσετε τη χρήση των παρενθέσεων στο κείμενο που διαβάσατε. (μονάδες 4) ΘΕΜΑ Γ. (μονάδες 40) «Επειδή η παραγνώριση και η περιφρόνηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου οδήγησαν σε πράξεις βαρβαρότητας, που εξεγείρουν την ανθρώπινη συνείδηση, η προοπτική ενός κόσμου όπου οι άνθρωποι θα είναι ελεύθεροι να μιλούν και να πιστεύουν, λυτρωμένοι από τον τρόμο και την αθλιότητα, έχει διακηρυχθεί ως η πιο υψηλή επιδίωξη του ανθρώπου». Σύμφωνα με το προοίμιο της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, η ελευθερία του λόγου αναγορεύεται σε κυρίαρχη επιδίωξη της πολιτισμένης ανθρωπότητας. Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (10η Δεκεμβρίου) δημοσιεύετε κείμενο (500 έως 600 λέξεις) στη σχολική ιστοσελίδα, στο οποίο ερμηνεύετε την επιδίωξη αυτή και καταθέτετε τις προσωπικές σας απόψεις για το κατά πόσον η ελευθερία του λόγου θα πρέπει να έχει απόλυτη ή σχετική ισχύ στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες. ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 5

Γ. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α. Ο Σ. Τσακυράκης στο άρθρο του προβληματίζεται σχετικά με τη σκοπιμότητα απαγόρευσης του μισαλλόδοξου λόγου σε μία φιλελεύθερη κοινωνία. Δηλώνει καταρχήν πως θεωρεί αντιδημοκρατικό και αντικοινωνικό τον λόγο που αποκλείει το διαφορετικό, διότι αμφισβητεί την ισοτιμία των ανθρώπων. Παρατηρεί ωστόσο πως σε μια δημοκρατική κοινωνία η ελευθερία της έκφρασης μπορεί να περιορίζεται μόνο, εάν προκαλεί τη διάπραξη αξιόποινων πράξεων και όχι με κριτήριο την αρνητική επίδραση που μπορεί να ασκεί σε κάποιον το περιεχόμενό της. Σε αντίθετη περίπτωση θα νομιμοποιηθεί η λογοκρισία, που θα ενισχύσει μακροπρόθεσμα τη μισαλλοδοξία. Ο αρθρογράφος προτείνει λοιπόν για τον περιορισμό της ρητορικής του μίσους τον αντίλογο και τη συνειδητοποίηση της βαρβαρότητάς της. (107 λέξεις) ΘΕΜΑ Β1. 1Σ - 2Σ - 3Λ - 4Λ- 5Σ ΘΕΜΑ Β2. Τρεις τρόποι με τους οποίους επιτυγχάνεται το ακαδημαϊκό ύφος του κειμένου είναι: 1. Χρήση αφηρημένων εννοιών: π.χ. «φιλελεύθερη κοινωνία», «ελευθερία της έκφρασης», «μισαλλόδοξος λόγος». 2. Ευρεία χρήση της παθητικής σύνταξης: π.χ. «Δε νοείται ελεύθερος δημόσιος διάλογος», «Σταθερή βάση για την απαγόρευση του μισαλλόδοξου λόγου μπορεί να αναζητηθεί». 3. Ευρεία χρήση της υπόταξης: π.χ. «Όχι ασφαλώς στη βάση ότι η πλειοψηφία διαφωνεί ριζικά με το περιεχόμενό του ή ότι αποτελεί μια βαθύτατα λανθασμένη ιδέα που διακηρύσσει μια αποκρουστική άποψη κοινωνικής οργάνωσης», «Τέτοιες συμπεριφορές, όμως, τιμωρούνται ούτως ή άλλως, ανεξαρτήτως αν ο λόγος (το μέσο) που χρησιμοποιείται είναι μισαλλόδοξος ή όχι». ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 6

ΘΕΜΑ Β3. «λόγο»: Δεν έχω λόγο να σε αμφισβητήσω. Μου έδωσε τον λόγο του πως θα διαβάζει περισσότερο στο μέλλον. «προσληφθεί»: Του ανακοίνωσαν πως θα προσληφθεί αμέσως μόλις παραιτηθεί από την προηγούμενη θέση του. Κάθε αναγνώστης προσλαμβάνει το κείμενο ανάλογα με την αναγνωστική του ικανότητα. «άγρια»: Απόλαυσε το ταξίδι του στην άγρια φύση. Στην περίοδο της χούντας οι Έλληνες βίωσαν την πιο άγρια καταστολή. «αρχή»: Στην αρχή του σχολικού έτους σε πολλά σχολεία παρουσιάζονται κενά εκπαιδευτικών. Δεν πρόδωσε τις αρχές του, ακόμα και όταν φυλακίστηκε γι αυτές. «αναίσθητοι»: Μετά το χτύπημα στο κεφάλι έπεσε στο έδαφος αναίσθητος. Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι αναίσθητος απέναντι στη βία. ΘΕΜΑ Β4. [α] Ο συγγραφέας του κειμένου χρησιμοποιεί το παράδειγμα της «δημοκρατίας της Βαϊμάρης» και του ναζιστικού κόμματος, γιατί είναι το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα αδυναμίας της δημοκρατίας να περιορίσει τους εχθρούς της μέσω απαγορεύσεων. [β] Οι παρενθέσεις στο κείμενο χρησιμοποιούνται ως εξής: (της φυλής, του φύλου, των πεποιθήσεων ή των ερωτικών προτιμήσεων): επεξήγηση των «χαρακτηριστικών» στη βάση των οποίων ο μισαλλόδοξος λόγος προωθεί τον αποκλεισμό. (το μέσο): επεξήγηση της έννοιας «λόγος». (κρείττον το σιγάν): απόφθεγμα που προβάλλει την αξία της σιωπής και δικαιολογεί την άποψη των υποστηρικτών της απαγόρευσης της ρητορικής του μίσους. ΘΕΜΑ Γ. Τίτλος: Η ελευθερία του λόγου και η ρητορική του μίσους 1 (πρόλογος): Δ1 (αναφορά στη βαρβαρότητα του Β Παγκοσμίου πολέμου και στην Οικουμενική Διακήρυξη που υπήρξε η ιδρυτική πράξη του ΟΗΕ). Περίσταση επικοινωνίας (Παγκόσμια Ημέρα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων) Σκοπός (προβληματισμός σχετικά με το νόημα της ελευθερίας του λόγου). ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 7

Σύνδεση με Ζ1: κυρίαρχη η ελευθερία του λόγου στη ζωή των πολιτισμένων κοινωνιών. 2 (Ζ1Α): Ανάπτυξη πνευματικού πολιτισμού Πνευματική καλλιέργεια (κίνητρο για ελεύθερη σκέψη - καταπολέμηση στερεοτύπων / προκαταλήψεων κτλ.). Ανάπτυξη του πολιτισμού (συνθέσεις στον χώρο των γραμμάτων και των τεχνών). 3 (Ζ1Β): Δημοκρατία Δημοκρατικός διάλογος (πολυφωνία). Περιορισμός της αυθαιρεσίας της εξουσίας / προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (κριτική σε πράξεις και παραλείψεις της εξουσίας). 4 (μεταβατική): Συμπέρασμα Ζ1: η ελευθερία του λόγου αποτελεί προϋπόθεση για την πρόοδο του ανθρώπινου πολιτισμού. Δ2 (αίτημα για περιορισμό προκειμένου να ελεγχθεί η ρητορική του μίσους). Σύνδεση με Ζ2: δεν είναι απαραίτητη η λήψη πρόσθετων περιοριστικών μέτρων στην ελευθερία της έκφρασης. 5 (Ζ2Α): Το σχετικό της ελευθερίας. Η ελευθερία είναι ένα κοινωνικό αγαθό, δεν υφίσταται δηλαδή εκτός των οργανωμένων κοινωνικών συνόλων και των περιορισμών που αυτά θέτουν για την προάσπιση της ελευθερίας του Άλλου. Η ελευθερία του λόγου περιορίζεται σε μια δημοκρατική κοινωνία, όταν γίνεται αιτία πρόκλησης παράνομων πράξεων ή όταν συκοφαντούνται άλλοι. 6 (Ζ2Β): Προβλήματα που θα προκαλούσαν περαιτέρω απαγορεύσεις. Λογοκρισία αυθαιρεσία όσων βρίσκονται κάθε φορά σε θέση ισχύος. Ενίσχυση της ρητορικής του μίσους (απουσία αντιλόγου). 7 (επίλογος): Συμπέρασμα Ζ2: Κάθε πρόσθετος περιορισμός στην ελευθερία έκφρασης στοχασμών θα έθετε σε κίνδυνο τη δημοκρατική λειτουργία των θεσμών. Σκοπός & Περίσταση επικοινωνίας: ο περιορισμός του μισαλλόδοξου λόγου μπορεί να επιτευχθεί μόνο όταν οι πολίτες συνειδητοποιήσουν τη βαρβαρότητά του. Η Παγκόσμια Ημέρα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων πρέπει επομένως να είναι αφορμή στοχασμού σε ζητήματα ανθρωπίνων ελευθεριών. ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 8