Helmut Schmidt Τα κοινά δεδομένα Από το Η αυτοδυναμία της Ευρώπης, μετάφρ. Μαριάννα Πανάγου, εκδ. Παπαζήση, 2003. Ο νεοδιορισμένος στη θέση του προέδρου της Επιτροπής, Ρομάνο Πρόντι, πρότεινε στις αρχές του νέου αιώνα στους συγκεντρωμένους αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης να αρχίσουν μια συζήτηση σχετικά με τα σύνορα της Ευρώπης. Ο Ζακ Ντελόρ παρατήρησε σχετικά ότι μια τέτοια συζήτηση είναι επικίνδυνη και το τέλος της απροσδιόριστο. Αντ' αυτού προέχουν άλλα ζητήματα όπως: τι μπορούμε, τι θέλουμε να κάνουμε από κοινού; Θέλουν οι Ευρωπαίοι να παίξουν έναν ρόλο στην Ιστορία ή όχι; Πώς πρέπει να αναδιαμορφωθεί η Ε.Ε. των δεκαπέντε; Αυτά τα ερωτήματα είναι δικαιολογημένα. Ωστόσο, δεν διαφαίνονται προς το παρόν απαντήσεις από τους αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων μέσα στην ατελείωτη πλημμυρίδα από δηλώσεις προθέσεων και χαρτιά. Γι' αυτό ο Ντελόρ προειδοποίησε ήδη από καιρό να μην υπάρξει βεβιασμένη διεύρυνση της Ε.Ε. και πρόσθεσε την υπόμνηση ότι η διεύρυνση πρέπει να γίνει με γεωπολιτικά κριτήρια. Στο ερώτημα για τα γεωπολιτικά κριτήρια κάνει, φυσικά, την εμφάνιση του και πάλι το ερώτημα σχετικά με τα μελλοντικά σύνορα της Ένωσης. Η έριδα αυτή μου θύμισε την εποχή του Σαρλ ντε Γκολ. Κάποτε μίλησε για την «Ευρώπη από τον Ατλαντικό ως τα Ουράλια». Αυτό ήταν γεωγραφία του σχολικού βιβλίου και πολιτικά δεν είχε νόημα, γιατί διαιρούσε τη Ρωσία -τότε Σοβιετική Ένωση- σε δυο τμήματα. Αλλά ο Ντε Γκολ έχει μιλήσει και για την «Ευρώπη των πατρίδων». Αυτή η φράση, όπως και αν την εννοούσε, μου άρεσε εκείνη την εποχή. Και μου αρέσει ακόμη και σήμερα. Γιατί πιστεύω ότι εμείς οι Ευρωπαίοι χρειαζόμαστε ακόμη για καιρό την εκάστοτε πατρίδα μας 1 / 5
και ότι γι' αυτό θα είμαστε για πολύ καιρό ακόμη αγκιστρωμένοι στην αρχή του εθνικού κράτους. Χρειαζόμαστε το εθνικό μας κράτος μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Δεν είναι όμως και καιρός, παράλληλα προς την εθνική μας ταυτότητα, να ορίσουμε και να εντάξουμε στη συνείδηση μας και μια κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα; Πράγματι, υπάρχει από καιρό μια ευρύτατη κοινή ταυτότητα. Αυτή ωστόσο είναι συχνά πιο εύκολο να τη διακρίνουν άνθρωποι από άλλες ηπείρους απ' ό,τι εμείς οι ίδιοι οι Ευρωπαίοι. Κατ' αρχάς αυτή αφορά τον πολιτισμό με τη στενότερη έννοια: τη θρησκεία, τη φιλοσοφία, τις επιστήμες, τη λογοτεχνία, τη μουσική, την αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική. Έπειτα αυτή περιλαμβάνει την πολιτική κουλτούρα που βασίζεται στα ιδανικά της αξιοπρέπειας και της ελευθερίας του ατόμου καθώς και των ίσων θεμελιωδών δικαιωμάτων. Είναι η κουλτούρα των δημοκρατικών συνταγμάτων, του κράτους δικαίου με ρυθμισμένο το ιδιωτικό και το δημόσιο δίκαιο και με αυστηρό διαχωρισμό ανάμεσα στην κοσμική εξουσία και την εκκλησία. Είναι η κουλτούρα του κράτους ευημερίας και της βούλησης για κοινωνική δικαιοσύνη. Η κοινή ταυτότητα περιλαμβάνει την οικονομική κουλτούρα του ιδιώτη αγρότη, του επιχειρηματία ή του εμπόρου, της ελεύθερης αγοράς, των ελεύθερων συνδικάτων, της φερέγγυας αξίας του χρήματος και της νομικής προστασίας από την εκμετάλλευση των εργαζομένων από τους εργοδότες και των καταναλωτών από τα καρτέλ ή τα μονοπώλια. Πολλοί από τους ανθρώπους που ζουν πάνω στη μικρή μας ήπειρο, ίσως μάλιστα και η πλειονότητα, αισθάνονται αυτά τα κοινά πολιτισμικά στοιχεία περισσότερο υποσυνείδητα παρά με διαύγεια και σαφήνεια. Όποιος θέλει να δώσει τον ορισμό τους δυσκολεύεται. Ο Άγγλος ιστορικός Άλαν Μπάλοκ διαπίστωσε ότι τη λέξη πολιτισμός δεν την έχει ορίσει ποτέ κανείς ικανοποιώντας τους πάντες και ότι η εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα αναφέρει 164 ορισμούς. Χωρίς να τολμώ να εισέλθω στα εδάφη της φιλοσοφίας της Ιστορίας θα ήθελα να επισημάνω ότι η πολιτισμική κοινότητα των Ευρωπαίων περικλείει και κοινά λάθη και αμαρτίες. Με ευχαρίστηση απωθούμε από κοινού ορισμένα πολύ δυσάρεστα γεγονότα. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι της Διαφώτισης προηγήθηκαν αιώνες βίαιων σταυροφοριών, η ιερά εξέταση, το ρίξιμο στην πυρά των αποκαλούμενων αιρετικών και των δήθεν μαγισσών, βασανιστήρια, αντισημιτικά πογκρόμ και άλλες κοινές ευρωπαϊκές φρικαλεότητες. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι η επικράτηση της λογικής στην εποχή της Διαφώτισης επιτεύχθηκε μεν από ανθρώπους που μεγάλωσαν μέσα στο χριστιανισμό, αλλά ότι τα ιδανικά της ελευθερίας και της ισότητας, διαφορετικά απ' ό,τι το ιδανικό της αδελφοσύνης, δεν έχουν τις ρίζες τους ούτε στη Βίβλο ούτε στην πρακτική της Εκκλησίας. Η δημοκρατία, το κράτος δικαίου καθώς και ο καπιταλισμός δεν πηγάζουν από τη διδασκαλία του Ιησού ούτε από τη διδασκαλία του Αποστόλου Παύλου. Όταν γίνεται λόγος για τη «Χριστιανική Δύση» απωθείται ευχαρίστως το γεγονός ότι οι Ευρωπαίοι πρόγονοι μας μετά τον εκχριστιανισμό τους διεξήγαν πολέμους μεταξύ τους επί μία χιλιετία με πολύ αντιχριστιανικό τρόπο: ληστρικοί και κατακτητικοί πόλεμοι, θρησκευτικοί πόλεμοι, πόλεμοι για την εξουσία και την κυριαρχία, εξολοθρευτικοί πόλεμοι. 2 / 5
Σε αυτόν τον κοινό κατάλογο με τα αρνητικά αντιπαρατίθεται, φυσικά, ένας ακόμη μακρύτερος με τα θετικά. Σε αυτόν συναντώνται τα κοινά ελληνικά, ρωμαϊκά και χριστιανικά στοιχεία του πολιτισμού μας, που τα υιοθετήσαμε και τα ενστερνιστήκαμε σταδιακά σε διάστημα μεγαλύτερο από μία χιλιετία, συμπεριλαμβανομένου και του κοινού λατινικού αλφαβήτου και των συμβόλων των στοιχείων του. Σε αυτόν ανήκει ο θεσμός του πανεπιστήμιου που εξαπλώθηκε από τα τέλη του Μεσαίωνα σε όλη την Ευρώπη και, εδώ και περισσότερους από δύο αιώνες, η γενική εκπαίδευση για τον καθένα. Κυρίως όμως η γενική και σε μεγάλο βαθμό κοινή θέληση να μάθουμε ο ένας από τον άλλον. Πράγματι, δεν υπήρξε σε κανένα άλλο μέρος της Γης ποτέ ένας τόσο υψηλός βαθμός αμοιβαίας επιρροής και γονιμοποίησης ανάμεσα σε λαούς με τόσο διαφορετική προέλευση και με τόσο διαφορετικές γλώσσες. Η ευρωπαϊκή ήπειρος -και κυρίως το δυτικό της τμήμα-είναι ιδιαίτερα ευνοημένη από τη φύση: δεν υπάρχει έρημος, δεν υπάρχει υπερβολική ζέστη ή κρύο και κατά συνέπεια σχετικά λίγες ασθένειες, απουσία περιόδων ξηρασίας, αλλά ύπαρξη βροχής κατανεμημένης σε όλο το χρόνο. Η γεωγραφική της μορφολογία είναι πιο έντονη και με μεγαλύτερη ποικιλομορφία από άλλες ηπείρους, χωρίς όμως ανυπέρβλητα φυσικά εμπόδια. Ο κοινός ευρωπαϊκός πολιτισμός οφείλεται εν μέρει σε αυτές τις ευνοϊκές φυσικές συνθήκες. Στην ουσία, όμως, βασίζεται στην κοινή εμπειρία, την κοινή γνώση, τα κοινά σύμβολα, που όλα δημιουργήθηκαν πάνω στη βάση μιας ιστορικά μοναδικής δεκτικότητας στις ωθήσεις και παρακινήσεις των εκάστοτε γειτόνων. Την κοινότητα των πολιτισμικών εξελίξεων στις ευρωπαϊκές εθνότητες τη χαρακτηρίζει το γεγονός ότι δεν δέχτηκαν αρκετά γρήγορα η μία από την άλλη μόνον τις εφευρέσεις και τις προόδους του τεχνικού πολιτισμού, αλλά ότι υπέστησαν σε μεγάλο βαθμό και τις ίδιες πνευματικές επιδράσεις: το Ρομανισμό, τη Γοτθική Εποχή, την Αναγέννηση, το Σχολαστικισμό, τον Ουμανισμό, το Μπαρόκ, τη Διαφώτιση, τον Κλασικισμό, το Ρομαντισμό, το Κράτος Δίκαιου, τη Δημοκρατία, το Κράτος Ευημερίας. Θα ήταν ευχής έργο αν, ακολουθώντας την έκκληση του Φριτς Στερνς, ξεφεύγαμε επιτέλους από μια ουσιαστικά εθνική καταγραφή της Ιστορίας και φτάναμε σε μια κοινή ευρωπαϊκή. Αυτή δεν θα πρέπει να αρκείται μόνο στην ιστορία των γεγονότων, αλλά να παραθέτει παραστατικά και να κάνει συνειδητή εξίσου την κοινή εξέλιξη του πολιτισμού, με την πιο γενική έννοια της λέξης. Τότε θα φανεί ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι μεν μια «Νομική Κοινότητα», όπως συχνά λέγεται σήμερα, αλλά φτάνει πολύ πιο μακριά. Ωστόσο, η κοινή πολιτισμική εξέλιξη άγγιξε και περιέλαβε ορισμένους λαούς και ορισμένα κράτη της ηπείρου λιγότερο από άλλα. Τα δεκαπέντε σημερινά κράτη-μέλη της Ε.Ε. 3 / 5
ανήκουν στη μεγάλη πλειονότητα των εθνοτήτων εκείνων που έχουν σφραγιστεί από τον κοινό ευρωπαϊκό πολιτισμό. Δεν ανήκει απαραίτητα σε αυτή κάθε κράτος από εκείνα που βρίσκονται στον κατάλογο των υποψηφίων προς ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ακόμη και αν αργότερα ενσωματωθούν αυτά στον κοινό ευρωπαϊκό πολιτισμό, συνέπεια της δικής τους εσωτερικής εξέλιξης, από το δεδομένο αυτό προκύπτουν ήδη ορισμένες απαντήσεις στο ερώτημα σχετικά με τα «σύνορα της Ευρώπης», απαντήσεις που αρκούν οπωσδήποτε για το παρόν. Για το αν ανήκουν η Πολωνία, η Ουγγαρία και η Τσεχία στον κοινό ευρωπαϊκό πολιτισμό δεν μπορεί να υπάρχει καμία αμφιβολία. Η συμβολή και των τριών εθνοτήτων επί αιώνες είναι αδιαφιλονίκητη. Οι τρεις βαλτικές δημοκρατίες της Εσθονίας, της Λετονίας και της Λιθουανίας ανήκουν επίσης σε αυτόν τον πολιτισμό, όπως και η Σλοβενία. Ιδιαίτερη θέση έχει η Κύπρος που ως προς τον πολιτισμικό της χαρακτήρα, εκτός από το τουρκικό σήμερα τμήμα της νήσου, δεν διαφέρει καθόλου από το κράτος-μέλος της Ε.Ε. την Ελλάδα. Τα άλλα υποψήφια προς ένταξη κράτη της Ρουμανίας, της Βουλγαρίας, της Σλοβακίας και της Μάλτας δημιουργούν κάποιες αμφιβολίες για το αν ανήκουν σε αυτή την πολιτιστική κοινότητα. Οι βαλκανικοί λαοί που δεν αναφέρονται εδώ και δεν είναι υποψήφιοι προς ένταξη έχουν ενταχθεί σε περιορισμένο μόνο βαθμό στην πολιτισμική συνέχιση της Ευρώπης. Το ίδιο ισχύει και για τη Ρωσία, την Ουκρανία και τη Λευκορωσία που ανέδειξαν επί αιώνες σε μεγάλο βαθμό αυτόνομη, μόνο μεταξύ τους συγγενή, πολιτισμική ανάπτυξη. Παρά το γεγονός ότι δέχτηκαν πολιτισμικές ωθήσεις από τη Δύση και παρά τη δική τους συμβολή στον πανευρωπαϊκό πολιτισμό, πρέπει να θεωρούνται, με τα πάνω από διακόσια εκατομμύρια ανθρώπους τους, ένα ιδιαίτερο πολιτισμικό σύνολο (καταρχήν χρησιμοποιώ εδώ την έννοια του πολιτισμού με την ευρύτερη έννοια, περιλαμβάνοντας δηλαδή τον πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό πολιτισμό). Το ότι η Τουρκία βρίσκεται εκτός του ευρωπαϊκού πολιτισμικού συνόλου δεν χωράει καμία λογική αμφιβολία. Τόσο η Ρωσία (με τη μορφή της τσαρικής Ρωσίας όπως και με τη μορφή της Σοβιετικής Ένωσης) όσο και η Τουρκία (μισή χιλιετία με τη μορφή της οσμανικής αυτοκρατορίας) έπαιξαν από την αρχή των νέων χρόνων μεγάλο ρόλο στην ευρωπαϊκή ιστορία και θα έχουν και μελλοντικά μεγάλη σημασία για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Επειδή το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων χαρακτήρισε την Τουρκία υποψήφια προς ένταξη pro futuro και επειδή υπάρχουν φωνές που μιλούν για ένταξη στο απώτερο μέλλον στην Ε.Ε. δυτικών τμημάτων της ρωσικής πολιτισμικής ομάδας, θέλω σε αυτό το σημείο να αιτιολογήσω σύντομα το λόγο που τέτοιου είδους ιδέες για διεύρυνση τις θεωρώ τελείως 4 / 5
πεπλανημένες. Στην απόπειρα αυτή παράλληλα προς τα πολιτισμικά κριτήρια πρέπει να τονιστούν ιδιαίτερα και τα γεωπολιτικά. [...] [αρχή] 5 / 5