Η ΝΕΑ ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ

ROBERT ZIMMER Η ΝΕΑ ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ μετάφραση Γιώτα Λαγουδάκου ΕΚΔΌΣΕΙΣ ΔΙΌΠΤΡΑ

Στη μνήμη του Σαρλ Oγκιστέν Σεντ-Μπεβ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Η Πύλη των Φιλοσόφων ανοίγει και πάλι....................... 11 Η γέννηση της πρώτης φιλοσοφίας ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Μετά τα φυσικά (μεταξύ 367 και 322 π.χ.)........................ 14 Τα φιλοσοφικά ρούχα του αυτοκράτορα ΜΑΡΚΟΣ ΑΥΡΗΛΙΟΣ: Τα εις εαυτόν (μεταξύ 172 και 180 μ.χ.).......................... 33 Το κύκνειο άσμα της αρχαίας σοφίας ΒΟΗΘΙΟΣ: Παραμυθία της Φιλοσοφίας (γύρω στο 524 μ.χ.)................. 50 Ο κορυφαίος του μεσαιωνικού σχολαστικισμού ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ: Θεολογική σύνοψη (1266-1273).................... 68 Πέρα από τα όρια της σκέψης ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΥΖΑΝΟΣ: Η σοφία της αγνωσίας (1440).................................... 88 Το κράτος ως ισχυρός άνδρας ΤΟΜΑΣ ΧΟΜΠΣ: Λεβιάθαν (1651)............................................... 108 Το βιβλίο για τον Θεό και τον κόσμο ΜΠΑΡΟΥΧ ΝΤΕ ΣΠΙΝΟΖΑ: Ηθική (1677).......................................126 Τι μας διδάσκει η εμπειρία ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΧΙΟΥΜ: Έρευνα για την ανθρώπινη νόηση (1748).........................143 Ο χάρτης των πολιτικών πολιτισμών ΣΑΡΛ ΝΤΕ ΜΟΝΤΕΣΚΙΕ: Το πνεύμα των νόμων (1748).................................... 162

10 ROBERT ZIMMER Ο άνθρωπος της φύσης αντικείμενο εργαστηριακού πειράματος ΖΑΝ-ΖΑΚ ΡΟΥΣΟ: Αιμίλιος (1762).............................181 Δρόμος μετ εμποδίων στον αγώνα για τη γνώση ΓΚΕΟΡΓΚ ΒΙΛΧΕΛΜ ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΧΕΓΚΕΛ: Φαινομενολογία του πνεύματος (1807).......................... 199 Γιατί η θρησκεία είναι ανθρώπινη; ΛΟΥΝΤΒΙΧ ΦΟΪΕΡΜΠΑΧ: Η ουσία του Χριστιανισμού (1841)...............................221 Μανιφέστο για τον ορθό δρόμο ΤΖΟΝ ΣΤΙΟΥΑΡΤ ΜΙΛ: Περί ελευθερίας (1859).........................................240 Η Βίβλος του Υπαρξισμού ΖΑΝ-ΠΟΛ ΣΑΡΤΡ: Το Είναι και το Μηδέν (1943)....................................258 Βεβαιωτικός όρκος της προόδου ΜΑΞ ΧΟΡΚΧΑΪΜΕΡ/ ΤΕΟΝΤΟΡ Β. ΑΝΤΟΡΝΟ: Διαλεκτική του Διαφωτισμού (1944).....277 Πανοραμική θέα στην παγκόσμια Ιστορία ΟΣΒΑΛΝΤ ΣΠΕΝΓΚΛΕΡ: Η παρακμή της Δύσης (1918-1923).............. 298 Οδηγίες για την ανάγνωση του κόσμου ΧΑΝΣ-ΓΚΕΟΡΓ ΓΚΑΝΤΑΜΕΡ: Αλήθεια και μέθοδος (1960).....................318 Dada Goes Philosophy ΠΑΟΥΛ ΦΑΪΕΡΑΜΠΕΝΤ: Ενάντια στη Μέθοδο (1975)..................................... 339

Η Πύλη των Φιλοσόφων ανοίγει και πάλι Το οικοδόμημα της φιλοσοφίας υψώνεται στην ιστορία του πολιτισμού μας σαν ένας επιβλητικός καθεδρικός ναός, τον οποίο οι άνθρωποι που περνούν από μπροστά τον κοιτάζουν μεν, σπάνια όμως τον παρατηρούν προσεκτικά και ακόμη πιο σπάνια τον επισκέπτονται. Επικρατεί κάτι σαν δέος, που εμποδίζει τον κόσμο να μπει μέσα, όχι μόνο επειδή είναι τόσο τρομακτικά μεγάλος, και δεν είναι πάντα εύκολο να τον περπατήσει κανείς, αλλά και επειδή οι φύλακες του οικοδομήματος, οι ειδικοί επιστήμονες της φιλοσοφίας, ισχυρίζονται πως μόνο εκείνοι κρατούν το κλειδί της πύλης και πως μόνο εκείνοι μπορούν να κινηθούν σωστά στο εσωτερικό του. Αυτά ωστόσο είναι απόψεις που δεν πρέπει να τις παίρνουμε τοις μετρητοίς. Οι αρχιτέκτονες του οικοδομήματος, οι μεγάλοι φιλόσοφοι, δεν άφησαν κανένα κλειδί πίσω τους και κατασκεύασαν την πύλη με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορεί ανά πάσα στιγμή να την ανοίξει ο καθένας. Ούτε και υπάρχει κάποια συγκεκριμένη διαδρομή που πρέπει να ακολουθήσει όποιος ενδιαφέρεται για τη φιλοσοφία. Κάθε μεγάλο φιλοσοφικό έργο οδηγεί στο εσωτερικό της φιλοσοφίας και μας επιτρέπει την πρόσβαση στα σημαντικότερα φιλοσοφικά ερωτήματα και προβλήματα. Παρεμπιπτόντως, ούτε τα έργα που

12 ROBERT ZIMMER χρονικά βρίσκονται πιο κοντά μας μπορούν να αξιώνουν κεντρικότερη θέση στη φιλοσοφία απ ό,τι, για παράδειγμα, τα κλασικά έργα της αρχαίας Ελλάδας, με τα οποία ξεκινά η δυτική φιλοσοφική παράδοση. Όταν λοιπόν η Πύλη των Φιλοσόφων ανοίγει και πάλι, μπορούν να την περάσουν όλοι, χωρίς κανέναν απολύτως ενδοιασμό: Τόσο εκείνοι που έχουν ήδη κάνει μια βόλτα, και θέλουν να γνωρίσουν το οικοδόμημα από πιο κοντά και από άλλη διαδρομή, όσο κι εκείνοι που διαβαίνουν για πρώτη φορά το κατώφλι της. Ήδη μια πρώτη ματιά στο εσωτερικό του οικοδομήματος μας πείθει για το πόσο επιπόλαια είναι κάποια συγκεκριμένα σχόλια και για το πόσο μακριά μπορεί να φτάσει κανείς βασιζόμενος στις προσωπικές του εντυπώσεις και στην προσωπική του λογική. Το οικοδόμημα της φιλοσοφίας ενίοτε αλλάζει και κάθε τόσο προστίθενται και νέα τμήματα. Ωστόσο, τα έργα που παρουσιάζονται στο βιβλίο αυτό αποτελούν τα θεμέλια και τα φέροντα μέρη του κτίσματος. Χωρίς αυτά, ολόκληρη η κατασκευή που δημιουργήθηκε στο πέρασμα των αιώνων θα κατέρρεε. Ο αναγνώστης δεν διατρέχει ως εκ τούτου κανέναν κίνδυνο να έρθει αντιμέτωπος με μοντέρνες διακοσμήσεις και ψευτοδιανοουμενίστικες, επιδεικτικές τάσεις. Τα δεκαοκτώ δοκίμια αυτού του καινούριου βιβλίου μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν μια μπροσούρα, που συνοδεύει τον επισκέπτη στην περιήγησή του με επιλεγμένες συμβουλές και πληροφορίες. Συμπληρώνουν τα δοκίμια του πρώτου τόμου, της Πύλης των Φιλοσόφων, δεν στηρίζονται όμως σε αυτά. Καθένα από τα 34 συνολικά δοκίμια και των δύο τόμων μπορεί να διαβαστεί εντελώς ανεξάρτητα

Η ΝΕΑ ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 13 από τα υπόλοιπα. Ο αναγνώστης μπορεί να έχει το βιβλίο στην τσέπη του, για να το συμβουλεύεται όποτε χρειάζεται ή για να αποκτήσει μια γενική εικόνα όλων των τμημάτων του οικοδομήματος. Ο συγγραφέας ευχαριστεί την Υβόνε Πέτερ-Τσίμερ, που έλεγξε όλα τα κεφάλαια, ώστε να είναι σαφή και κατανοητά, καθώς και τον Μάρτιν Μόργκενστερν, που επισήμαινε τα πραγματολογικά λάθη.

Η γέννηση της πρώτης φιλοσοφίας ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Μετά τα φυσικά (μεταξύ 367 και 322 π.χ.) Πού βρίσκουμε την πρώτη φιλοσοφία; Στους Έλληνες ή μήπως ακόμη νωρίτερα, στους ανώτερους ανατολικούς πολιτισμούς ή στα σοφά διδάγματα της Ινδίας και της Κίνας; Η απάντηση που θα έδινε ένας φιλόσοφος θα ήταν πιθανόν η εξής: Την πρώτη φιλοσοφία τη βρίσκουμε οπουδήποτε τίθενται τα πρώτα θεμελιώδη φιλοσοφικά ερωτήματα, οπουδήποτε αναζητούνται οι τελικές αλήθειες, στις οποίες στηρίζονται όλες οι άλλες γνώσεις. Αυτή η πρώτη φιλοσοφία δεν έχει καμία σχέση με κάποια συγκεκριμένη χρονική ακολουθία, αλλά με την προτεραιότητα που δόθηκε στο θέμα. Στον Έλληνα φιλόσοφο Αριστοτέλη οφείλουμε την «πρώτη φιλοσοφία», στην οποία στηρίζονται μέχρι και σήμερα οι ειδικοί μελετητές. Ο Αριστοτέλης ήταν εκείνος που ξετύλιξε για πρώτη φορά το κουβάρι των φιλοσοφικών ερωτημάτων και προβλημάτων και τα έβαλε σε μια τάξη. Σε εκείνον ανάγεται ο διαχωρισμός που κάνουμε σήμερα μεταξύ ηθικής, πολιτικής φιλοσοφίας, λογικής, φυσικής φιλοσοφίας και φιλοσοφικών κλάδων. Ως την πιο σημαντική και πιο βασική όλων των φιλοσοφικών κλάδων θεωρούσε εκείνη που ονόμασε «Πρώτη Φιλοσοφία». Η φιλοσοφία αυτή πραγματεύεται τις θεμελιώδεις

Η ΝΕΑ ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 15 αρχές και το σχέδιο κατασκευής αυτού που αποκαλούμε «κόσμο» ή «πραγματικότητα». Αυτή η «Πρώτη Φιλοσοφία» γεννιέται στο έργο του Αριστοτέλη που άσκησε τεράστια επιρροή και φέρει τον τίτλο Μετά τα Φυσικά. Μεταφυσική ήταν τελικά και το όνομα με το οποίο η «Πρώτη Φιλοσοφία» αποτέλεσε τον κορυφαίο κλάδο της φιλοσοφίας. Ο Αριστοτέλης ασχολείται με την πιο γενική έννοια της φιλοσοφίας, την έννοια του «όντος», και επιχειρεί να εξηγήσει τι εννοούμε όταν λέμε ότι κάτι «είναι» έτσι. Διότι, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, υπάρχουν πολλά είδη τού «είναι» και το ζήτημα είναι να διαχωρίσουμε τα σημαντικότερα και πιο ουσιώδη. Αυτό μας επιτρέπει να ρίξουμε μια ματιά στη βαθύτερη δομή της πραγματικότητας. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, διατηρείται σε κίνηση από μια ανώτερη αρχή, την οποία ονομάζει «θεό», μια υπόσταση η οποία, όπως ο ίδιος αναφέρει, είναι ταυτόχρονα «ζωή και αιωνιότητα» και ενσαρκώνει την ύψιστη μορφή πραγματικότητας. Στον θεό αυτό οδηγούν τα πάντα όταν εξερευνούμε τις τελικές αιτίες τού «Είναι». Το Μετά τα Φυσικά του Αριστοτέλη παρουσιάζει ένα κατασκευαστικό σχέδιο της πραγματικότητάς μας, πάνω από το οποίο οι εκπρόσωποι της δυτικής φιλοσοφίας έσκυψαν για πολλούς αιώνες. Ο ρόλος του δασκάλου και παιδαγωγού επηρέασε σε μεγάλο βαθμό της ζωή του Αριστοτέλη. Γεννήθηκε το 384 π.χ. στα Στάγειρα της σημερινής βόρειας Ελλάδας, μια πε - ριοχή που την εποχή του Αριστοτέλη ανήκε στη Μακεδονία. Οι κάτοικοι της νότιας Ελλάδας δεν θεωρούσαν Έλληνες τους Μακεδόνες. Τους θεωρούσαν «βαρβάρους» και αντιμετώπιζαν με φόβο τις πολιτικές φιλοδοξίες τους.

16 ROBERT ZIMMER Οι γονείς του Αριστοτέλη δεν ήταν Μακεδόνες, είχαν ελληνική καταγωγή και μιλούσαν την ιωνική διάλεκτο. Ο Νικόμαχος, ο πατέρας του, διατηρούσε στενές σχέσεις με την Αυλή ως προσωπικός γιατρός του βασιλιά της Μακεδονίας. Οι σχέσεις την οικογένειας με τον μακεδονικό βασιλικό οίκο επρόκειτο να παίξουν μεγάλο ρόλο και στη ζωή του Αριστοτέλη. Από τα παιδικά του χρόνια ήταν στενός φίλος του Φιλίππου, γιου του βασιλιά. Μετά τον πρόωρο θάνατο του πατέρα του, πήραν τον Αριστοτέλη υπό την προστασία τους οι συγγενείς του, που κατοικούσαν στον Άσσο, μια περιοχή στα μικρασιατικά παράλια απέναντι από τη Λέσβο. Σε ηλικία δεκαεπτά ετών έκανε τελικά το σημαντικό βήμα για το μέλλον του ως φιλοσόφου: Πήγε στην Αθήνα και έγινε μέλος της Ακαδημίας του Πλάτωνα, τη σημαντικότερη σχολή εκπαίδευσης φιλοσόφων στην Ελλάδα. Εκεί παρέμεινε είκοσι ολόκληρα χρόνια, αρχικά ως μαθητής και στη συνέχεια ως δάσκαλος. Η Μεταφυσική προέκυψε από συζητήσεις που γίνονταν μέσα στην Ακαδημία του Πλάτωνα. Σκοπός αυτής της φιλοσοφικής σχολής, που ιδρύθηκε το 387 π.χ. από τον Πλάτωνα, ήταν η δημιουργία μιας ελίτ η οποία θα ήταν σε θέση να αναλάβει τόσο την πνευματική όσο και την πολιτική ηγεσία. Η βάση για να γίνει αυτό θα ήταν μια επιστημονική παιδεία με αποκορύφωμα τη φιλοσοφία ως ύψιστη μορφή γνώσης. Αυτό σχετιζόταν άμεσα με την πεποίθηση του Πλάτωνα ότι η φιλοσοφική γνώση είναι η μοναδική αξιόπιστη προϋπόθεση για μια δίκαιη πολιτική διακυβέρνηση. Η Ακαδημία του Πλάτωνα μπορεί να συγκριθεί μάλλον

Η ΝΕΑ ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 17 με θρησκευτικό τάγμα παρά με ένα σύγχρονο πανεπιστήμιο. Τα μέλη της ζούσαν σύμφωνα με ένα μοναστηριακό αυστηρό ημερήσιο πρόγραμμα και τιμούσαν τον Πλάτωνα σαν γκουρού. Όταν ο Αριστοτέλης έγινε μέλος της Ακαδημίας, ο Πλάτων έλειπε σε πολυετές ταξίδι στη Σικελία. Στα χρόνια που ακολούθησαν αναπτύχθηκε ένας στενός δεσμός μεταξύ του δασκάλου και του εξαίρετου μαθητή του. Ο νεαρός Αριστοτέλης, τον οποίο στην Ακαδημία αποκαλούσαν «αναγνώστη», γνώρισε εκεί όλες τις φιλοσοφικές θεωρίες της εποχής. Μεταξύ των περισσότερων Ελλήνων φιλοσόφων επικρατούσε ομοφωνία ως προς το ότι η πραγματικότητα διέπεται από ένα είδος παγκόσμιας λογικής και ό άνθρωπος, βάσει των ορθολογικών ικανοτήτων του, είναι σε θέση να αναγνωρίσει αυτή τη λογική. Ένα από τα βασικά σημεία διαφωνίας αναπτύχθηκε σχετικά με το ερώτημα της σχέσης αυτής της παγκόσμιας λογικής, η οποία θεωρούνταν μια αιώνια και αμετάβλητη ενότητα, με τις διάφορες μορφές και μεταβολές του κόσμου, στον οποίο τα πάντα ακολουθούσαν έναν ρυθμό ζωής και θανάτου, άνθησης και παρακμής. Από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους ιδιαίτερη επιρροή άσκησε στον Αριστοτέλη ο Αναξαγόρας, ο οποίος έζησε και δίδαξε τον 5ο αιώνα π.χ. Κατά παρόμοιο τρόπο με αυτόν που διαμόρφωσε αργότερα ο Αριστοτέλης για την ιδέα του θεού, η παγκόσμια λογική είναι για εκείνον «νους», δηλαδή καθαρό πνεύμα, το οποίο βρίσκεται πίσω από τις μεταβολές του κόσμου και ταυτόχρονα τον ελέγχει. Η θεωρία όμως με την οποία ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε εντατικά για σχεδόν είκοσι ολόκληρα χρόνια ήταν η λεγόμενη «θεωρία των ιδεών» του Πλάτωνα. Είχε τις βασικές

18 ROBERT ZIMMER ρίζες της σε δύο άλλους προσωκρατικούς φιλοσόφους: τον Παρμενίδη και τον Πυθαγόρα. Κατά τον Παρμενίδη, μεταξύ του γίγνεσθαι και του παρέρχεσθαι αφενός και της παγκόσμιας λογικής αφετέρου υπήρχε ένα τεράστιο χάσμα. Απέναντι από το πραγματικό, αμετάβλητο Ον, το οποίο είναι ακίνητο, τοποθετεί τον κόσμο των ψευδαισθήσεων που μας προσφέρουν οι αισθήσεις μας. Μόνο με την οραματιστική/ φαινομενική θεώρηση του όντος κατανοούμε τι πραγματικά είναι. Ο Πυθαγόρας και η σχολή του από την άλλη είχαν μια σαφή προτίμηση στα μαθηματικά, επειδή πίστευαν ότι η λογική βαθύτερη δομή της πραγματικότητας μπορεί να εκφραστεί μόνο με αριθμητικές σχέσεις. Από τον Παρμενίδη ο Πλάτων υιοθέτησε την άποψη ότι ο άνθρωπος πρέπει να απομακρυνθεί τελείως από τον κόσμο των μεταβολών, προκειμένου να φτάσει στο όντως ον. Στο ον αυτό απέδιδε ωστόσο μια κάπως πολύπλοκη δομή, η οποία καθιστούσε δυνατή τη δημιουργία μιας σχέσης μεταξύ της αμετάβλητης σφαίρας της λογικής και της σφαίρας των μεταβλητών πραγμάτων που εμείς αντιλαμβανόμαστε. Απέναντι στα πράγματα αυτά υπάρχει κατά τον Πλάτωνα ο κόσμος των αιώνιων, αμετάβλητων και ιδανικών μορφών, τις οποίες ονόμασε «ιδέες». Έτσι πάνω από τα πολλά άλογα του κόσμου της αντίληψής μας υπάρχει η αμετάβλητη «ιδέα» του αλόγου. Για κάθε «είδος» όπως το τραπέζι, το άλογο, το σύννεφο υπάρχει μια ιδέα. Στην ιδέα ενυπάρχουν συγχρόνως η αρχή και το πρότυπο των πραγμάτων. Μόνο επειδή το συγκεκριμένο άλογο παρουσιάζει χαρακτηριστικά της ιδέας του αλόγου ή, όπως είπε ο Πλάτων, «συμμετέχει/ενυπάρχει» στην ιδέα του αλόγου, μπορούμε και το αντιλαμβανόμαστε

Η ΝΕΑ ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 19 ως «άλογο». Ο κόσμος των ιδεών και ο κόσμος των πραγμάτων σχετίζονται μεταξύ τους όπως ο κόσμος στο φως του ήλιου και ο κόσμος της σκιάς. Ο κόσμος των ιδεών δεν μπορεί να αναγνωριστεί μέσω της αισθητικής αντίληψης, αλλά μόνο μέσω μιας διαισθητικής ματιάς, η οποία είναι αποκλειστικό προνόμιο εκείνων που είναι εκπαιδευμένοι στον ορθολογισμό, των φιλοσόφων. Για τον λόγο αυτό έργο της φιλοσοφικής αγωγής μέσα στην Ακαδημία ήταν επίσης να εκπαιδευτούν οι μαθητές με τέτοιο τρόπο, ώστε να περάσουν από τον κόσμο των αισθήσεων στον κόσμο των ιδεών. Τα μαθηματικά έπαιζαν εν προκειμένω σημαντικό ρόλο. Επειδή καλλιεργούσαν την αφαιρετική ικανότητα, θεωρούνταν ο προθάλαμος για τη φιλοσοφία και επομένως και για τη γνώση της παγκόσμιας λογικής. Ο Αριστοτέλης έζησε την Ακαδημία μια εποχή κατά την οποία το έργο του Πλάτωνα είχε ήδη περάσει στην όψιμη φάση του και η θεωρία των ιδεών αποτελούσε αντικείμενο έντονων συζητήσεων. Ξέρουμε πως ο Αριστοτέλης, με τις αντιρρήσεις που προέβαλλε, έπαιξε σημαντικό ρόλο στις συζητήσεις αυτές. Είναι πολύ πιθανόν να κράτησε από τα πρώτα ακόμα χρόνια στην Ακαδημία σημειώσεις, τις οποίες αργότερα συμπεριέλαβε στο έργο Μετά τα Φυσικά. Ένα από τα προβλήματα ήταν το κατά πόσο υπήρχαν ιδέες όχι μόνο για τα αντικείμενα που γίνονται αντιληπτά με τις αισθήσεις μας, όπως τα άλογα και τα τραπέζια, αλλά και για αφηρημένες έννοιες, όπως η «οντότητα». Με το πρόβλημα αυτό συνδεόταν και το πρόβλημα της τάξης στον κόσμο των ιδεών, το ερώτημα δηλαδή του τρόπου που σχετίζονταν οι

20 ROBERT ZIMMER ιδέες μεταξύ τους. Υπήρχε ιεραρχία στον κόσμο των ιδεών; Με την «ιδέα του Καλού» ως την τελειότερη μορφή του όντος, με το μέτρο για την αλήθεια και τη δικαιοσύνη και τον σκοπό της φιλοσοφικής γνώσης ο Πλάτων είχε ήδη ισχυριστεί την ύπαρξη μιας ανώτερης ιδέας και είχε θέσει τον θεμέλιο λίθο για μια ιεραρχία των ιδεών. Ιδιαίτερα περίπλοκο ήταν προπάντων το πρόβλημα της σχέσης ανάμεσα στον κόσμο των πραγμάτων και τον κόσμο των ιδεών, την οποία ο Πλάτων χαρακτήριζε ως «συμμετοχή». Ένα πράγμα δεν αμφισβήτησε ποτέ ο Αριστοτέλης: το γεγονός ότι η φιλοσοφική γνώση έγκειται στη σύλληψη της πραγματικότητας με μια καθαρή, λογική οπτική, με την οποία όλες οι άλλες πρακτικές σκέψεις ωχριούν. Στο έργο του Προτρεπτικός, το οποίο γράφτηκε γύρω στο 350 π.χ., στα μέσα δηλαδή της παραμονής του στην Ακαδημία, ορίζει τον στόχο της φιλοσοφίας υπό την έννοια αυτή ως «θεωρία», ως καθαρή «θεωρητική» γνώση, η οποία φέρει μέσα της και το νόημα και τον σκοπό της. Με την οπτική αυτή ο άνθρωπος ολοκληρώνεται ως λογικό ον και κατ αυτόν τον τρόπο, υπό την έννοια της θεωρίας των ιδεών της Ακαδημίας του Πλάτωνα, γίνεται «σοφός». Ο Αριστοτέλης εγκατέλειψε την Ακαδημία μετά τον θάνατο του Πλάτωνα, το 347 π.χ. Πιθανότατα στην απόφασή του αυτή να έπαιξε ρόλο το ότι την Ακαδημία δεν ανέλαβε εκείνος αλλά ο Σπεύσιππος, ο ανιψιός του Πλάτωνα. Ακόμη πιο σημαντική στάθηκε όμως η εχθρική στάση των Αθηναίων, οι οποίοι τον έβλεπαν ως «Μακεδόνα», πράγμα που την εποχή εκείνη δεν σήμαινε τίποτα καλό. Το 348 π.χ. οι Μακεδόνες είχαν κατακτήσει την Όλυνθο, σύμμαχο των

Η ΝΕΑ ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 21 Αθηνών, και απειλούσαν να προχωρήσουν και στη νότια Ελλάδα. Ενόψει αυτού του άσχημου κλίματος, ο Αριστοτέλης εγκατέλειψε την Αθήνα και επέστρεψε στη Μικρά Ασία. Εξακολουθούσε να θεωρεί τον εαυτό του πλατωνικό, ωστόσο τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα είχαν ήδη αρχίσει να διαφέρουν από αυτά της Ακαδημίας: Στο επίκεντρο ήταν πλέον όχι οι αφηρημένες μαθηματικές μελέτες αλλά η παρατήρηση της φύσης. Ο κόσμος των πραγμάτων που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας είχε για τον Αριστοτέλη μεγαλύτερη αξία απ ό,τι για τον δάσκαλό του τον Πλάτωνα. Γύρω στο 343 π.χ. τον κάλεσε στη Μακεδονία ο παιδικός του φίλος ο Φίλιππος, ο οποίος στο μεταξύ ήταν βασιλιάς της Μακεδονίας, για να αναλάβει την αγωγή του γιου του, του μελλοντικού Μέγα Αλέξανδρου. Το καθήκον αυτό του άφηνε προφανώς αρκετό χρόνο να ασχολείται με τις μελέτες του και να γίνει γνωστός στον κόσμο των λογίων της Ελλάδας. Ο Αριστοτέλης ξαναγύρισε το 335 π.χ. στην Αθήνα, μετά την κατάκτησή της από τους Μακεδόνες, υπό την προστασία του μακεδονικού βασιλικού οίκου, και ίδρυσε με τον φίλο του και κατοπινό του διάδοχο τη δική του φιλοσοφική σχολή. Μετά τον θάνατό του η σχολή πέρασε στην ιστορία της φιλοσοφίας ως Περίπατοι, λόγω των στοών του κτίσματος και από το ρήμα περιπατείν της αρχαίας ελληνικής. Η Περιπατητική Σχολή δίδασκε και διέδιδε έκτοτε ως ανταγωνιστικός θεσμός της Ακαδημίας την αριστοτελική φιλοσοφία. Ωστόσο, ο Αριστοτέλης δεν ευτύχησε να τελειώσει τη ζωή του στο περιβάλλον της σχολής του. Με τον θάνατο του

22 ROBERT ZIMMER Αλέξανδρου το 323 π.χ. και τη χαλάρωση της μακεδονικής κυριαρχίας φούντωσε και πάλι στην Αθήνα το αντιμακεδονικό κλίμα. Ως ευνοούμενος της μακεδονικής αυλής, ο Αριστοτέλης κατάλαβε αμέσως πως ο άνεμος που φυσούσε ήταν πλέον εναντίον του. Τον κατηγόρησαν για υπονόμευση της πίστης προς τους θεούς, μια κατηγορία που μερικές δεκαετίες νωρίτερα είχε απαγγελθεί και εναντίον του Σωκράτη, δασκάλου του Πλάτωνα, και είχε επιφέρει την καταδίκη του σε θάνατο. Ο Αριστοτέλης δεν ήθελε επ ουδενί να έχει την τύχη του Σωκράτη κι έτσι εγκατέλειψε την Αθήνα, δηλώνοντας ότι δεν ήθελε να δώσει στους Αθηναίους για δεύτερη φορά την ευκαιρία να επιτεθούν στη φιλοσοφία. Αποσύρθηκε στην Εύβοια, σε ένα κτήμα που είχε κληρονομήσει από τη μητέρα του, όπου και πέθανε τον Οκτώβριο του 322 π.χ. Ενόσω δίδασκε στην Περιπατητική Σχολή, συνέχισε να γράφει εκείνα τα κείμενα τα οποία έχουμε σήμερα στη διάθεσή μας με τη μορφή της Μεταφυσικής και τα οποία, από όσο γνωρίζουμε, δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ. Καταλαβαίνει κανείς από το στεγνό και λιτό ύφος τους ότι δημιουργήθηκαν ως υλικό διδασκαλίας, όπου ο διδάσκων έρχεται σε διαρκή αντιπαράθεση με την παράδοση και επαναλαμβάνει σημαντικά θέματα σε διαφορετικά πλαίσια. Σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, του οποίου οι διαλέξεις στην Ακαδημία έχουν χαθεί, αλλά έχουν διασωθεί τα κείμενα τα οποία προορίζονταν για το ευρύ κοινό, δεν έχουμε στη διάθεσή μας κανένα από τα δημοφιλή έργα του που είχαν εκδοθεί «επισήμως». Για τον λόγο αυτό είναι κάπως άδικο να συγκρίνουμε τον «ποιητικό» χαρακτήρα των Διαλόγων του Πλάτωνα με τη λιτή επιχειρηματολογία των κειμένων του Αριστοτέλη.

Η ΝΕΑ ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 23 Το Μετά τα Φυσικά δεν είναι επομένως ένα ενιαίο βιβλίο, αλλά μια σειρά σημειώσεων από παραδόσεις. Πρώτος ο Ανδρόνικος ο Ρόδιος προσπάθησε τον 1ο αιώνα μ.χ. να συγκεντρώσει τα κείμενα που κατά καιρούς είχαν χαθεί. Στην προσπάθειά του αυτή, δεν ακολούθησε πάντα τους σημερινούς επιστημονικούς κανόνες. Έτσι γνωρίζουμε ότι το 11ο βιβλίο (στην αρχαιότητα τα κεφάλαια συχνά χαρακτηρίζονταν «βιβλία») έχει έναν εντελώς διαφορετικό συντάκτη και συμπεριλήφθηκε από λάθος στη Μεταφυσική. Ο Ανδρόνικος είναι επίσης υπεύθυνος για τον τίτλο Μεταφυσική, που μπορεί να σημαίνει είτε ότι η Μεταφυσική ήταν ταξινομημένη στην ακολουθία των αριστοτελικών έργων μετά τα Φυσικά είτε ότι πραγματεύεται θέματα τα οποία υπερβαίνουν τη φυσική, δηλαδή τη φυσική επιστήμη και τη φυσική φιλοσοφία. Ο αναγνώστης του έργου θα πρέπει για τον λόγο αυτό να αντιμετωπίζει κάθε κεφάλαιο σαν ξεχωριστό, χωρίς να δίνει σημασία στη συνοχή των μεμονωμένων μερών. Παρόλο που το έργο είναι εξαιρετικά πυκνό και απαιτεί πολύ προσεκτική ανάγνωση, είναι πάντα σαφές για ποιο πράγμα μιλάει ο Αριστοτέλης. Στο πρώτο κεφάλαιο ο Αριστοτέλης προσχεδιάζει το πρόγραμμα της «Πρώτης Φιλοσοφίας», η οποία αναζητά τις αρχές και τις αιτίες του όντος, και μάλιστα στον βαθμό που είναι ον. Συζητά τις μεθόδους και τους στόχους αυτού του θεμελιώδους κλάδου, ώστε τελικά στο 7ο κεφάλαιο να αναπτύξει τελικά τη δική του εκδοχή για τις αρχές και τις αιτίες του όντος, και μάλιστα στον βαθμό που είναι ον, για τη λογική δηλαδή θεμελιώδη τάξη της πραγματικότητας. Κατά τον Αριστοτέλη η «Πρώτη Φιλοσοφία» διαφέρει

24 ROBERT ZIMMER από όλες τις άλλες επιστήμες και κλάδους ως προς το ότι δεν εξετάζει κάποιον συγκεκριμένο τομέα της πραγματικότητας, αλλά, όπως ο ίδιος λέει, «το ον ή ον», το πραγματικό ή ον, στον βαθμό που είναι «ον», δηλαδή πραγματικό. Στη βιολογία εξετάζουμε τις διεργασίες στον κόσμο των ζώων και των φυτών, στην αστρονομία τον κόσμο των πλανητών και των άστρων. Τι σημαίνει όμως όταν μιλάμε για το «ον» των άστρων ή το «ον» των φυτών; Τι είναι αυτό που κάνει ένα αστέρι «αστέρι» και ένα φυτό «φυτό»; Τι σημαίνει γενικά όταν μιλάμε για κάτι, για ένα αντικείμενο δηλαδή, το οποίο μπορούμε να διακρίνουμε από τα άλλα αντικείμενα και για το οποίο μπορούμε να πούμε ότι «είναι»; Στις μεμονωμένες επιστήμες θεωρούμε αυτές τις έννοιες αυτονόητες. Ο κόσμος μοιάζει με ένα καλά οργανωμένο πολυκατάστημα, όπου τα διάφορα προϊόντα είναι ταξινομημένα και διαφορετικά. Η «Πρώτη Φιλοσοφία» έχει ως θέμα της αυτές ακριβώς τις προϋποθέσεις και διερωτάται γιατί ταξινομούμε την πραγματικότητα με αυτόν και όχι με άλλον τρόπο. Ακριβώς γι αυτό είναι ένας θεμελιώδης κλάδος, που μας οδηγεί σε όσα είχαν κατά νου και όλοι οι άλλοι φιλόσοφοι πριν από τον Αριστοτέλη: τη λογική θεμελιώδη διάταξη του κόσμου, την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο «χτυπάει» η πραγματικότητα. Το γεγονός ότι η ανθρώπινη λογική είναι ικανή να συλλάβει αυτή τη θεμελιώδη διάταξη είναι κάτι για το οποίο δεν αμφέβαλλε ούτε ο Αριστοτέλης ούτε ο δάσκαλός του ο Πλάτωνας. Είναι μάλιστα της άποψης ότι ο άνθρωπος είναι «εκ φύσεως» προορισμένος να αποκτήσει αυτή τη γνώση, ότι

Η ΝΕΑ ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 25 δηλαδή η αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου έγκειται στο να αφοσιωθεί στην κατανόηση της λογικής τάξης του κόσμου. Σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, κατά τον Αριστοτέλη ο δρόμος που οδηγεί προς τα εκεί δεν περνάει από τις αφηρημένες αριθμητικές σχέσεις των μαθηματικών. Απέναντι στον κόσμο των πραγμάτων που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας έχει μια τελείως διαφορετική στάση από εκείνη του δασκάλου του: Για τον Αριστοτέλη πρόδρομος της φιλοσοφίας δεν είναι τα μαθηματικά αλλά η φυσική και η βιολογία, η παρατήρηση των διαδικασιών της φύσης και του κόσμου που μας περιβάλλει και τον αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας. Όταν λοιπόν αναρωτιόμαστε γιατί κάτι είναι έτσι και όχι αλλιώς, συναντάμε, κατά τον Αριστοτέλη, τέσσερα διαφορετικά αίτια: το υλικό αίτιο, το μορφικό αίτιο, το ποιητικό αίτιο και το τελικό αίτιο ή αίτιο του σκοπού. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, ένα άγαλμα: Το υλικό αίτιο του αγάλματος βρίσκεται στο υλικό, δηλαδή στο μάρμαρο, από το οποίο φτιάχτηκε, το μορφικό αίτιο στο σχήμα του. Η ενασχόληση με την επεξεργασία του μαρμάρου είναι το ποιητικό αίτιο, η δε ιδέα που έχει στον νου ο καλλιτέχνης όταν δουλεύει είναι το τελικό αίτιο. Οι ειδικοί επί της φιλοσοφίας χρησιμοποιούν συνήθως τους λατινικούς όρους «causa materialis», «causa formalis», «causa efficiens» και «causa finalis» για να περιγράψουν τα τέσσερα αριστοτελικά αίτια. Σήμερα χρησιμοποιούμε τον όρο «αίτιο» συνήθως μόνο για την causa efficierns, το ποιητικό αίτιο. Όταν οι επιστήμονες και οι φιλόσοφοι μιλούν για «αιτιότητα» ή «αιτιώδεις διαδικασίες», εννοούν κατά κανόνα ότι ένα γεγονός επιδρά σε ένα άλλο, ότι δηλαδή το προκαλεί σύμφωνα με έναν γενικό νόμο της φύσης. Τα άλλα τρία αίτια

26 ROBERT ZIMMER που αναφέρει ο Αριστοτέλης έχουν περάσει στο περιθώριο της ιστορίας των επιστημών. Όταν ωστόσο ο Αριστοτέλης αναφέρεται στην ανάλυση του «όντος», τότε είναι πολύ πιο σημαντικά δύο άλλα αίτια, και συγκεκριμένα το μορφικό αίτιο και το τελικό αίτιο, και μάλιστα διότι και τα δύο αυτά αίτια συνδέονται με την έννοια της «ουσίας». Με την έννοια της ουσίας φτάνουμε στον πυρήνα του έργου Μετά τα Φυσικά. Ο Αριστοτέλης ασχολείται εκτενώς με την έννοια της ουσίας στα κεφάλαια 7 έως 9, τα οποία χαρακτηρίζονται από τους ειδικούς και πραγματεία περί της ουσίας. Όταν, κατά τον Αριστοτέλη, λέμε για ένα αντικείμενο ότι «είναι», δεν εννοούμε σε καμία περίπτωση πάντα το ίδιο. Στην πρόταση «ο Πέτρος είναι στην πραγματικότητα ο Παύλος» το «είναι» χρησιμεύει για να ταυτοποιήσει κάτι. Στην πρόταση «Είναι πράγματι έτσι όπως λες», χρησιμοποιούμε το «είναι» για να ενισχύσουμε την αλήθεια μιας κατάστασης πραγμάτων. Στην πρόταση «Κάτι είναι γυμνό» από την άλλη, το «είναι» μάς χρησιμεύει για να αποδώσουμε συγκεκριμένες ιδιότητες σε ένα αντικείμενο. Στο επίκεντρο των παρατηρήσεων του Μετά τα Φυσικά βρίσκεται ακριβώς εκείνο το «κάτι» στο οποίο αποδίδουμε μεν διάφορες ιδιότητες, το οποίο όμως είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα σύνολο ιδιοτήτων. Εκείνο που ενδιέφερε περισσότερο απ όλα τον Αριστοτέλη είναι ο τρόπος που χρησιμοποιούμε το «είναι», για παράδειγμα, όταν λέμε: «Αυτό το μεγάλο σκούρο κάτι έξω από το παράθυρό μου είναι στην πραγματικότητα ένα δέντρο». Ένα δέντρο δεν συνιστά δέντρο επειδή έχει πράσινα φύλλα και χοντρό

Η ΝΕΑ ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 27 κορμό. Τα δέντρα μπορεί να έχουν και λεπτό κορμό και να είναι γυμνά. Πρέπει επομένως να κάνουμε διάκριση ανάμεσα στις μεταβαλλόμενες ιδιότητες ενός αντικειμένου και στον ουσιαστικό πυρήνα του. Στον ουσιαστικό αυτό πυρήνα στοχεύει το «είναι». Ο Αριστοτέλης τον αποκαλεί «ουσία», ενώ τις μεταβαλλόμενες ιδιότητες, όπως «γυμνό» ή «πράσινο», τις αποκαλεί «συμβεβηκότα». Μπορούμε λοιπόν να πούμε το εξής: Κάτι «είναι» με την πραγματική έννοια όταν είναι ουσία. Η ουσία χαρακτηρίζει ένα αυτόνομο πράγμα που υπάρχει ξεχωριστά από τα άλλα πράγματα, το οποίο έχει μεταβαλλόμενες ιδιότητες, το ίδιο όμως παραμένει ταυτόσημο με τον εαυτό του. Ένα δέντρο παραμένει δέντρο είτε έχει φύλλα είτε δεν έχει. Μόνο στα παραμύθια ο πρίγκιπας είναι πότε άνθρωπος και πότε βάτραχος. Κατά τον Αριστοτέλη, μιλάμε για το «ον» με διαφορετικές μεν σημασίες, στο πίσω μέρος του μυαλού μας έχουμε πάντα την ουσία, εκείνο το όντως ον με το οποίο οι άλλες μορφές τού «είναι» βρίσκονται σε ένα είδος αναλογίας. Η ουσία αποτελεί εκείνο ακριβώς το «κάτι» στο οποίο μπορούμε να αποδώσουμε όλες τις πιθανές μορφές τού «είναι». Τι είναι όμως αυτό το βασικό και θεμελιώδες το οποίο ο Αριστοτέλης αποτελεί «ουσία»; Εδώ θα πρέπει να προειδοποιήσουμε τον αναγνώστη ότι η συζήτηση σχετικά με το θέμα αυτό δεν έχει τελειώσει ακόμα. Σε ό,τι αφορά την έννοια της «ουσίας», υπάρχουν δύο διαφορετικές απόψεις: μία συγκεκριμένη και μία κάπως γενικότερη. Ουσία είναι αφενός το συγκεκριμένο πράγμα, το δέντρο που είναι έξω από το παράθυρό μου, του οποίου την ηλικία ξέρω και για

28 ROBERT ZIMMER μένα παραμένει πάντα το ίδιο δέντρο, είτε είναι γυμνό είτε έχει φύλλα. Συγχρόνως όμως, με τον όρο «ουσία» εννοείται και κάτι που είναι κοινό ανάμεσα στο δικό μου συγκεκριμένο δέντρο και σε όλα τα υπόλοιπα δέντρα. Ουσία είναι κατά τον Αριστοτέλη «το τι ην είναι», η βαθύτερη ουσία ενός πράγματος. Είναι αυτό που κάνει το δέντρο δέντρο. Αυτό εκφράζεται στη γενική έννοια «δέντρο», η οποία αποδίδεται σε όλα τα δέντρα. Όταν μιλάμε για «δέντρο», χωρίς να αναφερόμαστε σε κάποιο συγκεκριμένο, εννοούμε το είδος, το γένος «δέντρο». «Είδος» είναι και η έννοια που χρησιμοποίησε ο Πλάτωνας. Είναι επίσης η έννοια που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης για τη «μορφή», γι αυτό που έχουμε μπροστά στα μάτια μας όταν φανταζόμαστε ένα δέντρο. Σε αυτό ακριβώς το σημείο ξαναμπαίνουν στο παιχνίδι το μορφικό αίτιο και το τελικό αίτιο. Κατά τον Αριστοτέλη, η συγκεκριμένη και η γενική άποψη της έννοιας της ουσίας συνδέονται μεταξύ τους. Η ουσία είναι επίσης το γήινο τέκνο των πλατωνικών Ιδεών, καθώς δεν σημαίνει μόνο ένα συγκεκριμένο πράγμα, αλλά και τη μορφή που είναι κοινή σε όλα δείγματα ενός συγκεκριμένου γένους και είδους. Η αριστοτελική ουσία είναι και ο όρος που χρησιμοποιεί για το μορφικό αίτιο, το οποίο ονομάζεται και «ουσιαστικό αίτιο». Η ουσία εκδηλώνεται στη μορφή, στο «είδος». Η ουσία είναι το πραγματικό ον, το οποίο παραμένει πάντα αμετάβλητο και ταυτισμένο με τον εαυτό του, το οποίο όμως δεν βρίσκεται σε έναν αφηρημένο κόσμο, απομακρυσμένο από τα φυσικά αντικείμενα, αλλά μέσα στα φυσικά αντικείμενα. Έτσι λύνεται το πρόβλημα της «συμμετοχής»

Η ΝΕΑ ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 29 των αντικειμένων στις Ιδέες, ένα πρόβλημα που συζητιόταν στην Ακαδημία του Πλάτωνα. Ο λόγος για τον οποίο ο Αριστοτέλης ταυτίζει την ουσία ενός πράγματος με τη μορφή του έγκειται στην αντίληψή του για τη φύση. Το δέντρο είναι κανονικό δέντρο όταν στέκεται πλήρως ανεπτυγμένο μπροστά μας, όταν δηλαδή έχει αποκτήσει την ολοκληρωμένη του μορφή. Τον σπόρο ενός δέντρου δεν μπορούμε να τον χαρακτηρίσουμε δέντρο. Το πολύ πολύ να πούμε ότι κάποτε θα γίνει δέντρο. Κάθε συγκεκριμένο δέντρο αναγνωρίζεται πρωτίστως από τη μορφή του, η οποία το καθορίζει ως δέντρο. Το ίδιο συμβαίνει και με όλα τα άλλα πράγματα. Η ουσία ενός πράγματος φανερώνεται στην πλήρως ανεπτυγμένη μορφή της. Καθεμιά από τις μορφές αυτές εξελίσσεται σύμφωνα με ένα δεδομένο πρότυπο, σύμφωνα με έναν σκοπό που ενυπάρχει στο ίδιο το πράγμα. Ο σπόρος ενός δέντρου, όταν τον φυτέψουμε, αναπτύσσεται και γίνεται δέντρο και όχι κάκτος. Ο Αριστοτέλης επομένως είχε στον νου του κάτι που εμείς σήμερα θα χαρακτηρίζαμε «γενετικό προγραμματισμό». Η μορφή και ο σκοπός συνδέονται πολύ στενά μεταξύ τους. Η μορφή ως πραγματοποιημένος σκοπός κάνουν ένα πράγμα αυτό που είναι. Στην περίπτωση του ανθρώπου μάλιστα, ο Αριστοτέλης είναι πολύ συγκεκριμένος: Ο άνθρωπος γίνεται άνθρωπος με την πραγματική έννοια όταν πραγματώνεται ο έμφυτος σκοπός του, δηλαδή η ικανότητά του για ορθολογική θεωρητική γνώση. Η λογική είναι επομένως εκείνη που κάνει τον άνθρωπο άνθρωπο. Η ποικιλία των μορφών είναι επομένως και μια ποικιλία σκοπών που έχουν πραγματωθεί. Ο κόσμος είναι για τον

30 ROBERT ZIMMER Αριστοτέλη ένα βασίλειο του σκοπού, ένα σύμπαν στο οποίο τα μορφικά και τελικά αίτια δημιουργούν διαρκώς ουσίες και στο οποίο τα πράγματα εξελίσσονται βάσει ενός είδους γενετικού κώδικα. Η αριστοτελική εικόνα του κόσμου χαρακτηρίζεται και «τελεολογική», από το «τέλος», τον «σκοπό». Με την τελεολογική ερμηνεία του κόσμου ο Αριστοτέλης κρατούσε πλέον στα χέρια του το κλειδί για να ερμηνεύσει αυτό που είχαν αγνοήσει ο Παρμενίδης και ο Πλάτωνας ως τον κόσμο του φαίνεσθαι και της πλάνης: τον κόσμο της αλλαγής. Ο φυσικός μας κόσμος, ο κόσμος που αντιλαμβανόμαστε, είναι μεν ένας κόσμος του γίγνεσθαι και του παρέρχεσθαι. Οι αλλαγές αυτές όμως ακολουθούν έναν νόμο ο οποίος στηρίζεται στη λογική τάξη του κόσμου: τον νόμο που δημιουργεί ουσίες και από τις έμφυτες, πιθανές μορφές δημιουργεί διαρκώς πραγματικές μορφές. Η αλλαγή είναι εξέλιξη, είναι η μετάβαση από το πιθανό στο πραγματικό ή, όπως λέει ο Αριστοτέλης, από τη «δύναμη» στην «ενέργεια». Είναι ένας κόσμος στον οποίο γεννιούνται αδιάκοπα ουσίες και από την ύλη δημιουργείται διαρκώς μορφή. Γεννιέται όμως έτσι το ερώτημα σχετικά με το πότε ξεκίνησε η διαδικασία αυτή. Η κότα έκανε το αυγό ή το αυγό την κότα; Ο σπόρος έκανε το δέντρο ή το δέντρο τον σπόρο; Θέτει και ο Αριστοτέλης το ερώτημα αυτό και το απαντά στο περίφημο 12ο βιβλίο τού Μετά τα Φυσικά, που από πολλούς θεωρείται το βασικό τμήμα του έργου. Υπάρχει κάτι που κρατάει ανέκαθεν τον κόσμο σε κίνηση και κατευθύνει την εξέλιξη των πιθανοτήτων σε πραγματικότητα, χωρίς το ίδιο να επηρεά ζεται από την εξέλιξη αυτή. Αυτό το Κάτι είναι καθαρή πραγματικότητα, μια αιτία που προκαλεί κίνηση, χωρίς το ίδιο

Η ΝΕΑ ΠΥΛΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 31 να κινείται. Είναι ο λεγόμενος «ακίνητος κινητής», τον οποίο ο Αριστοτέλης αποκαλεί «θεό», αλλά και στηριζόμενος στον Αναξαγόρα «νου», καθαρή λογική δηλαδή. Αυτός ο ακίνητος κινητής, πράγμα χαρακτηριστικό για τον Αριστοτέλη, δεν αποτελεί ποιητικό αίτιο. Δεν δίνει ώθηση στον κόσμο, ώστε να τον θέσει σε κίνηση. Είναι μάλλον το τελικό αίτιο κάθε εξέλιξης. Είναι η υπερ-ουσία, η οποία είναι πάντα πραγματική και προς την οποία τείνουν όλες οι εξελικτικές γραμμές. Στο σημείο αυτό συναντάμε την παγκόσμια λογική σε καθαρή μορφή. Ο ακίνητος κινητής δεν είναι ούτε κάποιος προσωπικός θεός ούτε θεός-δημιουργός, αλλά το λογικό ον του κόσμου, μια άχρονη σκέψη. Όπως το Είναι του Παρμενίδη και η πλατωνική Ιδέα του Αγαθού, είναι η πρώτη αιτία, άυλη, καθαρή μορφή, μια αιώνια οντότητα. Από τον θεό αυτό ο Αριστοτέλης ήταν γοητευμένος όχι μόνο θεωρητικά: Η παγκόσμια λογική που περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό της είναι γι αυτόν «ηδονή», απόλαυση και χαρά δηλαδή, είναι μια δραστηριότητα που αρκείται στον εαυτό της και επομένως συνιστά πρότυπο για ολοκληρωμένη ζωή. Το Μετά τα Φυσικά του Αριστοτέλη επηρέασαν σε πολύ μεγάλο βαθμό την ιστορία της φιλοσοφίας. Αφού μέσα στη δίνη του πρώιμου Μεσαίωνα χάθηκε στη Δύση η επαφή με την αριστοτελική φιλοσοφία, με τη μεσολάβηση όμως των ισλαμιστών στοχαστών κατά τον ύστερο Μεσαίωνα έγινε και πάλι καθοριστική πνευματική δύναμη, βάση της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Ο Θωμάς Ακινάτης ανέδειξε τον Αριστοτέλη σε θεωρητικό πρόδρομο της νέας χριστιανικής κοσμοεικόνας και τον καθιέρωσε ως τον κατεξοχήν φιλόσοφο.