Πηγές: Πράξεις Αποστόλων Πρωτοπαύλειες επιστολές Ρωμαϊκές αρχαιότητες της εποχής του αποστόλου Παύλου και των περιοχών που έδρασε
Η στιγμή αυτή σημειώνεται στην ιστορία της Εκκλησίας ως η έλευση του ευαγγελικού μηνύματος για πρώτη φορά σε ευρωπαϊκό έδαφος (49/50 μ.χ.). Το σύγχρονο Βήμα του αποστόλου Παύλου πίσω από το ναό του Αγίου Νικολάου κοντά στο σημερινό λιμάνι της Καβάλας. Η ιεραποστολική ομάδα αποβιβάστηκε στη Νεάπολη, η οποία βρισκόταν στη θέση της σημερινής Καβάλας και αποτελούσε το επίνειο των Φιλίππων. Το όνομα της Νεάπολης διασώθηκε σε ένα μιλιάριο της Εγνατίας οδού της εποχής του Τραϊανού και σε ένα ακόμη που ανακαλύφθηκε στην ίδια τη Νεάπολη του 2 ου αι. μ.χ..
Τμήμα της Εγνατίας οδού κάτω από την Ι.Μ. Αγίου Σίλα στην Καβάλα, 146-120 π.χ. Στο σημερινό κόμβο της Εγνατίας οδού, κάτω από την Ι. Μονή του Αγίου Σίλα, έχουν ανακαλυφθεί και στις δύο πλευρές της τμήματα της αρχαίας οδού. Η Εγνατία οδός (Via Egnatia) ένωνε το Δυρράχιο με το Βυζάντιο Ήταν η προέκταση της Αππίας οδού στη Δύση και αποτελούσε τον κυριότερο στρατιωτικό και εμπορικό δρόμο που ένωνε τη Δύση με την Ανατολή με μήκος περίπου 800 χιλιομέτρων. Το όνομά της το οφείλει στον κατασκευαστή της, ανθύπατο Γναίο Εγνάτιο.
Το όνομα της Νεάπολης διασώθηκε σε ένα μιλιάριο της Εγνατίας οδού της εποχής του Τραϊανού και σε ένα ακόμη που ανακαλύφθηκε στην ίδια τη Νεάπολη του 2 ου αι. μ.χ. Ένα άλλο τμήμα της Εγνατίας οδού (πολύ μικρότερο σε έκταση) διέρχεται από τη βόρεια πλευρά της αγοράς των Φιλίππων.
Ο Παύλος με τους συνοδούς του θα εισήλθε στην πόλη πιθανότατα από την πύλη της Νεαπόλεως
Το βαπτιστήριο της Αγίας Λυδίας δίπλα στον ποταμό Ζυγάκτη, έξω από το χωριό Λυδία. Ολοκληρώθηκε το 1974 Η συνάντηση με τη Λυδία έγινε έξω από την πόλη κοντά σε κάποιον ποταμό. Στο σημείο όπου κατά την παράδοση βαπτίστηκε η Λυδία κτίστηκε ένα βαπτιστήριο. Η τοποθεσία όμως, δεν μπορεί να αποδειχθεί αν ταυτίζεται με το χώρο όπου έλαβε χώρα η συνάντηση του Παύλου με τις γυναίκες των Φιλίππων. Η αρχαιολογική έρευνα δεν έχει ανακαλύψει ερείπια από κάποια συναγωγή. Τα τελευταία χρόνια έχουν διατυπωθεί αρκετές θεωρίες προκειμένου να προσδιοριστεί γεωγραφικά αυτός ο χώρος.
Η σημερινή αγορά για παράδειγμα είναι του 2 ου αι. μ.χ. (οι αρχαιολόγοι τοποθετούν τη θεμελίωσή της την εποχή του Μάρκου Αυρήλιου), ενώ κάτω από αυτή οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν στρώματα της παλαιότερης αγοράς του 1 ου αι. μ.χ. Στο Πραξ.16:19-20 διαβάζουμε ότι οι κύριοι της παιδίσκης έσυραν τον Παύλο και τον Σίλα στην αγορά για να τους παρουσιάσουν στις αρχές.
Τα εμπορικά καταστήματα στο νότιο τμήμα της ρωμαϊκής αγοράς των Φιλίππων
Το κείμενο των Πράξεων μας πληροφορεί ότι φυλάκισαν τον Παύλο και τον Σίλα (16:23). Η φυλακή αυτή σήμερα επιδεικνύεται στους επισκέπτες των Φιλίππων και είναι ένα μικρό κτίσμα στη βόρεια πλευρά, δεξιά από τη μνημειακή κλίμακα και πάνω από τον παλιό δρόμο προς τη Δράμα. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια ρωμαϊκή δεξαμενή νερού, η οποία όμως, ήδη από τον 5 ο αι. μ.χ. ταυτίστηκε με τη φυλακή του Παύλου, αν και δεν μπορεί φυσικά να αποδειχτεί.
Στην επιγραφή που βρίσκεται στο Οκτάγωνο κάτω από το σύγχρονο σκέπαστρο διαβάζουμε: Στον ευκτήριο οίκο που ήταν αφιερωμένος στον απ. Παύλο έχει διατηρηθεί μία επιγραφή στο ψηφιδωτό του δάπεδο που μαρτυρεί αυτή την αφιέρωση. Το εύρημα είναι αξιόλογο διότι υπογραμμίζει τη διατήρηση της ιδιαίτερης σχέσης της εκκλησίας των Φιλίππων με τον ιδρυτή της και την αποδεικνύει αρχαιολογικά από τον 4 ο αι. μ.χ. ΠΟ[ΡΦΥ]ΡΙΟΣ ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΤΗΝ [Κ]ΕΝΤΗΣΙΝ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΠΑΥΛΟ[Υ ΕΠ]ΟΙΗΣΕΝ ΕΝ ΧΡΙΣΤΩ
Οι Φίλιπποι ανήκαν διοικητικά κατά τον 1 ο αι. μ.χ. στην πρώτη μερίδα της Μακεδονίας και είχαν αυτοδιοίκηση. Χάλκινο νόμισμα της Αμφίπολης, ρωμαϊκής εποχής Πρωτεύουσα της πρώτης μερίδος της Μακεδονίας ήταν η Αμφίπολη. Η φράση «πρώτη[ς] μερίδος τῆς Μακεδονίας» του Πραξ. 16:12, η οποία εσφαλμένα λέγεται για τους Φιλίππους, μαρτυρείται σε ένα νόμισμα της εποχής που μας ενδιαφέρει με τη γραφή ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ΠΡΩΤΗΣ. Η Αμφίπολη είχε το δικαίωμα να κόβει τα δικά της χάλκινα νομίσματα για εσωτερική κυκλοφορία. Τέτοια νομίσματα εκτίθενται σήμερα στο αρχαιολογικό μουσείο της Αμφίπολης.
Το κατά την παράδοση Βήμα του απ. Παύλου στην Απολλωνία Διοδεύσαντες δὲ τὴν Ἀμφίπολιν καὶ τὴν Ἀπολλωνίαν ἦλθον εἰς Θεσσαλονίκην ὅπου ἦν συναγωγὴ τῶν Ἰουδαίων (Πραξ. 17:1) Η επόμενη περιοχή που αναφέρεται στις Πράξεις, χωρίς όμως καμία απολύτως πληροφορία, είναι η Απολλωνία στη νότια πλευρά της λίμνης Βόλβης. Έξω από το χωριό υπάρχει ένα Βήμα, όπου κατά την παράδοση υποδεικνύει το σημείο απ όπου πέρασε ο Παύλος ακολουθώντας την Εγνατία οδό.
Η αρχαία αγορά των ρωμαϊκών χρόνων που βρίσκεται στην πλατεία Αριστοτέλους ανάγεται στη μορφή που έχει αποκαλυφθεί στο 2 ο αι. μ.χ. Το συγκρότημα της αγοράς (σε σχήμα ανοιχτού Π) ορίζεται στα βόρεια και νότια από δύο παράλληλους δρόμους. Η ρωμαϊκή αγορά της Θεσσαλονίκης, 2 ος αι. μ.χ.
Το βαλανείο της Θεσσαλονίκης, 2 ος αι. π.χ. Βρίσκεται κάτω από την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου. Από τα κτήρια που έχουν ανασκαφεί στο χώρο της αγοράς μόνο το βαλανείο προέρχεται από την ελληνιστική πόλη (2 ος αι. π.χ.) και βρισκόταν σε λειτουργία κατά την επίσκεψη του Παύλου στην Πόλη. Οι αρχαιολόγοι υποστηρίζουν ότι αυτό θα πρέπει να καταστράφηκε στα χρόνια του Βεσπασιανού.
Επιγραφή από το βάθρο ενός αγάλματος. Πρόκειται για κάποιο ανάθημα των πολιταρχών, οι οποίοι κατονομάζονται μετά τη λήξη της θητείας τους, 200-150 π.χ. Αρχαιολογικό μουσείο Θεσσαλονίκης. ἔσυρον Ἰάσονα καί τινας ἀδελφοὺς ἐπὶ τοὺς πολιτάρχας βοῶντες ὅτι οἱ τὴν οἰκουμένην ἀναστατώσαντες οὗτοι καὶ ἐνθάδε πάρεισιν (Πραξ. 17:6) Η αρχαιολογική μαρτυρία που επιβεβαιώνει τον τίτλο αυτό προέρχεται από επιγραφές (2 ος αι. π.χ.-3 ος αι. μ.χ.).
Το νότιο παρεκκλήσι της Ι. Μονής Βλατάδων θέλει μία τοπική παράδοση να αποτελεί το σημείο απ όπου ο Παύλος κήρυξε στους Θεσσαλονικείς. Μία πινακίδα εντός του ναού δείχνει το σημείο στους προσκυνητές. Μία στρογγυλή πλάκα, ενσωματωμένη στο δεξιό μέρος του δαπέδου του ναού σύμφωνα με την ίδια παράδοση αποτελεί το βάθρο από το οποίο ο απόστολος μίλησε στους Θεσσαλονικείς. Μία άλλη εκδοχή θέλει το χώρο του ναού του Αγίου Γεωργίου (Ροτόντα) και ειδικά μια τετράγωνη πέτρινη βάση, η οποία βρισκόταν αρχικά εντός του ναού, να αποτελεί το βήμα απ όπου κήρυξε ο Παύλος.
Η Βέροια ανήκε στην τρίτη μερίδα της Μακεδονίας και ήταν η πρώτη πόλη που μετά τη μάχη της Πύδνας παραδόθηκε στους Ρωμαίους. Εκεί είχε ιδρυθεί το Κοινό των Μακεδόνων με σκοπό την οργάνωση της αυτοκρατορικής λατρείας. Στη Βέροια έχουμε διάφορα αρχαιολογικά μνημεία, αλλά κανένα από αυτά δεν συνδέεται με τη δράση του Παύλου. Μπορεί η πόλη με τους πολυάριθμους ναούς να αποτελεί θησαυρό για τη βυζαντινή αρχαιολογία αλλά για το ενδιαφέρον της δικής μας μελέτης δεν υπάρχουν ευρήματα. Ενδεικτικές είναι οι πλάκες από ρωμαϊκές οδούς οι οποίες έχουν τοποθετηθεί στην οδό Μητροπόλεως.
Το Βήμα της Βέροιας είναι ένα σύγχρονο μνημείο, το οποίο αναγέρθηκε σε ανάμνηση του κηρύγματος του Παύλου στους Βεροιείς. Φυσικά και εδώ πρόκειται για παράδοση και όχι για αρχαιολογική μαρτυρία. Όπως και στην Καβάλα ακολουθείται και εδώ ο ίδιος αρχιτεκτονικός τύπος. Και στα δύο μνημεία εικονίζεται το όραμα στην Τρωάδα στη μία πλευρά. Στην άλλη πλευρά στην Καβάλα εικονίζεται η απόβαση του Παύλου στη Νεάπολη, ενώ στη Βέροια το κήρυγμα στους κατοίκους της Πόλης. Στην πόλη υπάρχει μέχρι σήμερα εβραϊκή συνοικία και αναστηλωμένη συναγωγή.
Η Αθήνα του 1 ου αι. μ.χ. δεν είχε την παλιά της αίγλη. Υπαγόταν στην επαρχία της Αχαΐας, της οποίας πρωτεύουσα ήταν η Κόρινθος. Η Αθήνα μετά την καταστροφή της από το Λεύκιο Κορνήλιο Σύλλα το 86 π.χ. βρισκόταν σε περίοδο παρακμής. Παρόλα αυτά εξακολουθούσε να ασκεί μια γοητεία σε όλο τον κόσμο. Η αρχαία αγορά της Αθήνας όπως φαίνεται από την Ακρόπολη.
Το άγαλμα στον άγνωστο θεό που συνάντησε ο Παύλος, αν και δεν μπορεί να προσδιοριστεί, φαίνεται πως του έλκυσε την προσοχή, καθώς ο Θεός που αυτός κήρυττε δεν είχε κάποιο όνομα. Αυτό αποτέλεσε την αφορμή για την ομιλία του στον Άρειο Πάγο. Η επιγραφική μαρτυρία επιβεβαιώνει τα λεγόμενα του Λουκά, αλλά όσες τέτοιες επιγραφές έχουν ανακαλυφθεί χρησιμοποιούντον πληθυντικό αριθμό. «σωφρονέστερον γὰρ τὸ περὶ πάντων θεῶν εὖ λέγειν καὶ ταῦτα Αθήνησιν, οὗ καὶ ἀγνώστων δαιμόνων βωμοὶ ἵδρυνται», Φιλόστρατου. Τὰ ἐς τὸν Τυανέα Ἀπολλώνιον, 6, 3, 64-66. «βωμοὶ δὲ θεῶν τε ὀνομαζομένων Αγνώστων καὶ ἡρώων καὶ παίδων τῶν Θησέως καὶ Φαληροῦ», Παυσανία Ἑλλάδος Περιήγησις 1, 1, 4.
Έχει υποστηριχθεί ότι η αναφορά στον Άρειο Πάγο δεν αφορά το βραχώδη λόφο του Άρη στα βορειοδυτικά της Ακρόπολης, αλλά τη συνεδρίαση δηλαδή το δικαστικό σώμα που συνεδρίαζε στη Βασίλειο Στοά. Ο Λουκάς εδώ δεν προσδιορίζει τι εννοεί ακριβώς ή αν πρόκειται για πραγματική δίκη ή πρόσκληση. Ο Παύλος λοιπόν οδηγήθηκε από τους Αθηναίους, είτε στην κορυφή του Αρείου Πάγου, είτε στη Βασίλειο Στοά (ακριβώς από κάτω) για να δώσει εξηγήσεις.
H Κόρινθος που επισκέφτηκε ο Παύλος είναι η ρωμαϊκή αποικία, η οποία ιδρύθηκε το 44 π.χ. από τον Ιούλιο Καίσαρα για περίπου 16.000 άποικους με την ονομασία Colonia LausIulia Corinthiensis. Η νέα πόλη της Κορίνθου επανιδρύθηκε πάνω στα ερείπια της ελληνικής πόλης μετά την ολική καταστροφή της από το Λεύκιο Μόμμιο το 146 π.χ. Στη νέα πόλη εγκαταστάθηκαν οικογένειες βετεράνων του στρατού και απελεύθεροι. Την εποχή του Παύλου η Κόρινθος ήταν πρωτεύουσα της Αχαΐας, η οποία περιλάμβανε την Πελοπόννησο και την Στερεά Ελλάδα, και σημαντικότατο εμπορικό κέντρο. Σε έκταση ήταν η μεγαλύτερη πόλη της Ελλάδας κατά τον 1 ο αι. μ.χ. Η στρατηγική της θέση ενισχύονταν από δύο επίνεια, το Λέχαιο στον Κορινθιακό κόλπο και τις Κεγχρεές στο Σαρωνικό, ελέγχοντας έτσι το εμπόριο μεταξύ Ιταλίας και Μ. Ασίας.
Η οδός Λεχαίου, ο πλέον καλοδιατηρημένος δρόμος της αρχαίας πόλης, οδηγούσε τον επισκέπτη από το λιμάνι του Λεχαίου στο πρώτο επίπεδο της αγοράς και από τα Προπύλαια αυτός εισερχόταν στο δεύτερο επίπεδο. Από τη μία πλευρά της οδού Λεχαίου υπήρχαν δημόσια λουτρά, καταστήματα και ο περίβολος του Απόλλωνα, ενώ λίγο πιο πάνω βρισκόταν η κρήνη Πειρήνη. Σήμερα διατηρούνται τα περισσότερα από αυτά σε καλή κατάσταση. Από την άλλη πλευρά, υπήρχαν καταστήματα και μια μακρόστενη Βασιλική.
Τα Δυτικά Καταστήματα
Στο κέντρο της αγοράς υπήρχε το Βήμα, το οποίο περιβάλλονταν και στις δύο πλευρές του από καταστήματα. Το περιστατικό της αντίδρασης των Ιουδαίων της πόλης και η μεταφορά του Παύλου μπροστά στον ανθύπατο της Αχαΐας, Γαλλίωνα, δεν έλαβε χώρα στην πραγματικότητα στο Βήμα αλλά σε μία από τις δύο Βασιλικές της αγοράς.
Στην μικρή πλατεία ανατολικά του θεάτρου και εκτός του αρχαιολογικού χώρου, πίσω και κάτω από τη σημερινή είσοδο, ανακαλύφθηκε μια επιγραφή στα λατινικά που αναφέρεται σε κάποιον Έραστο. Στο Ρωμ. 16:23 ο Παύλος απευθύνει χαιρετισμούς στον Έραστο, τον οικονόμο της πόλεως της Κορίνθου και το όνομα αυτό απαντάται στα Πραξ. 19:22 και Β Τιμ. 4:20. Η επιγραφή τοποθετήθηκε προς τιμή κάποιου Εράστου, ο οποίος με δικά του έξοδα πλακόστρωσε την πλατεία στα ανατολικά του θεάτρου ως ανταπόδοση για τη διοικητική του θέση. Η χρονολόγηση της επιγραφής ανάγεται στο β μισό του 1 ου αι. μ.χ. και η πιθανότητα να πρόκειται για ένα από τα μέλη της χριστιανικής κοινότητας της Κορίνθου φαίνεται δυνατή, αν και αυτό δεν μπορεί φυσικά να αποδειχθεί.
Η επιγραφή βρίσκεται in situ και σε αυτή διαβάζουμε: [ ] ERASTVS PRO AEDILIT[AT]E S P STRAVIT. ἀσπάζεται ὑμᾶς Ἔραστος ὁ οἰκονόμος τῆς πόλεως (Ρωμ. 16:23)
Στη δεύτερη στήλη υπάρχει τελετουργική διακόσμηση με τρεις επτάφωτες λυχνίες, κλαδιά φοίνικα και κίτρου. Προέρχονται και οι δύο από τον 4 ο -5 ο αι. μ.χ. και δεν μπορούν να ανήκουν στη συναγωγή της εποχής του Παύλου. Σήμερα εκτίθενται στον χώρο της αυλής του μουσείου της αρχαίας Κορίνθου. Η συναγωγή δεν εντοπίστηκε από την αρχαιολογική σκαπάνη, αλλά ανακαλύφθηκαν δύο μαρμάρινες αποσπασματικές στήλες που μαρτυρούν την ιουδαϊκή παρουσία στην πόλη.
Στις Κεγχρεές η αρχαιολογική έρευνα έχει φέρει στο φως ερείπια από τους δύο μόλους του αρχαίου λιμανιού. Στο βόρειο υπάρχουν ερείπια από ναό της Αφροδίτης, ενώ στο νότιο ερείπια ναού της Ίσιδας και από μία μεταγενέστερη χριστιανική βασιλική. Αν ο Παύλος έφτασε στην Κόρινθο δια θαλάσσης, θα πρέπει να αποβιβάστηκε στις Κεγχρεές Ερείπια από χριστιανική Βασιλική στο νότιο μόλο των Κεγχρεών, 4 ος αι. μ.χ.
Αν ο Παύλος έφτασε στην Κόρινθο δια θαλάσσης, θα πρέπει να αποβιβάστηκε στις Κεγχρεές και να μπήκε στην πόλη περνώντας από την κεγχρεατική πύλη στην περιοχή Κράνειο και ακολουθώντας τη συγκεκριμένη διαδρομή να έφτασε στην αγορά από τα νότια. Από τα δύο επίνεια της ρωμαϊκής Κορίνθου οι Πράξεις αναφέρουν μόνο τις Κεγχρεές (Πραξ. 18:10), ενώ στο Ρωμ. 16:1 ο Παύλος συστήνει τη Φοίβη, η οποία προερχόταν από την εκκλησία των Κεγχρεών. Από την Κ.Δ. γνωρίζουμε για τουλάχιστον δύο εκκλησίες στην ίδια περιοχή και η αρχαιολογική έρευνα βεβαιώνει παρουσία κατοικιών, δημοσίων κτηρίων και ιερών κατά τη συγκεκριμένη εποχή όχι μόνο στην Κόρινθο αλλά και στις Κεγχρεές.
Το κρηπίδωμά του ναού της Αφροδίτης στον Ακροκόρινθο. Οικοδομήθηκε κατά τον 5 ο αι. π.χ. Η θεά Αφροδίτη διέθετε δύο μικρούς στην πόλη από τους οποίους ο ένας βρισκόταν στην κορυφή του Ακροκορίνθου. Από το ναό αυτόν έχει διασωθεί μόνο το κρηπίδωμά του (εικ. 33), ενώ η πληροφορία του Στράβωνα (Γεωγραφία, 8, 6, 20) για χίλιες ιερόδουλες που κατοικούσαν σε αυτόν δεν μπορεί να ευσταθεί.
Η Κόρινθος ήταν πασίγνωστη στον αρχαίο κόσμο για τα εργαστήρια χαλκού που διέθετε. Σε αυτά κατασκευάζονταν πολλά είδη οικιακής χρήσης τα οποία ήταν εξαιρετικής ποιότητας. Πιστεύεται ότι αυτή η ειδική κατάσταση απηχείται πίσω από τα λεγόμενα των Β Κορ. 3:18 (κατοπτριζόμενοι) και Α Κορ. 13:12 (διʼ ἐσόπτρου). Δείγμα καθρέπτη από χαλκό (εικ. 30) φυλάσσεται σήμερα στο μουσείο της αρχαίας Κορίνθου.
Τα Ίσθμια, η γνωστή στην αρχαιότητα πανελλήνια αθλητική διοργάνωση προς τιμή του Ποσειδώνα, κατά την εποχή του Παύλου διοργανώνονταν και πάλι από την Κόρινθο, αφού για ένα διάστημα οι αγώνες διοργανώνονταν από τη Σικυώνα. Ίσως ο απόστολος, ο οποίος παρακολούθησε τους αγώνες του 51 μ.χ., έχει την παράσταση του μουσικού διαγωνισμού κατά τα Ίσθμια Οινοχόη με παράσταση δρομέα, περίπου 420 π.χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίας Κορίνθου. στο Α Κορ. 14:7-9, όπου κάνει λόγο για διάφορα μουσικά όργανα. Ακόμη πιθανότερο είναι τα Ίσθμια να αποτελούν το υπόβαθρο της αθλητικής παράστασης το Α Κορ. 9:24-27.
Το αρχαίο θέατρο κτίστηκε αρχικά τον 5 ο αι. π.χ., αλλά σχεδιάστηκε και ανακατασκευάστηκε πολλές φορές από τους Ρωμαίους. Σήμερα βρίσκεται έξω από τον αρχαιολογικό χώρο, κάτω ακριβώς από ένα μεταγενέστερο ωδείο, σχεδόν ολοκληρωτικά κατεστραμμένο.
Μία ρωμαϊκή βίλα του 1 ου αι. μ.χ., η οποία ανακαλύφθηκε (1962-1964) στην περιοχή Αναπλογά περίπου 750 μ. νοτιοδυτικά της αγοράς και που πιθανότατα υπήρχε την εποχή του Παύλου, έκανε τους καινοδιαθηκολόγους να δουν σε αυτή έναν πιθανό χώρο συγκέντρωσης των πιστών της εκκλησίας της Κορίνθου, αφού τέτοια σπίτια θα μπορούσαν να κατέχουν τα πλουσιότερα μέλη της και να παρέχουν κάποιους από τους χώρους για τις λατρευτικές ανάγκες. Βλ. Α Κορ. 11:17-34 Ψηφιδωτό δάπεδο από ρωμαϊκή οικία στην Αναπλογά. Προέρχεται από την τραπεζαρία και χρονολογείται στα τέλη του 1 ου αι. μ.χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίας Κορίνθου.
Στις οικίες που βρίσκονται στο δρόμο στα ανατολικά του θεάτρου που δεν ανήκαν σε εύπορους κατόχους και προέρχονται από τον 1 ο αι. μ.χ. στρέφεται πλέον το ενδιαφέρον των καινοδιαθηκολόγων. Από τα κτήρια 1, 3, 5, και 7 μας ενδιαφέρουν τα δύο πρώτα που είναι και αρχαιότερα και αποτελούνται από δύο δωμάτια το καθένα. Ερείπια οικιών που βρίσκονται στο δρόμο στα ανατολικά του θεάτρου, 1 ος αι. μ.χ.
Το κτήριο 3 στο δρόμο στα ανατολικά του θεάτρου, 1 ος αι. μ.χ. Εξαιτίας του μεγέθους των φούρνων και των ψημένων οστών ζώων που ανακαλύφθηκαν (176 κιλά από οστά κυρίως κατσικιών αλλά και χοίρων) μέσα στο κτήριο 3 πιστεύεται ότι αυτό είχε κάποια εμπορική χρησιμότητα πουλώντας μαγειρεμένα φαγητά για τους επισκέπτες του θεάτρου και τους κατοίκους των παρακείμενων σπιτιών. Προτείνεται ότι υπήρχε και δεύτερος όροφος στα κτίρια αυτά που ενδεχομένως λειτουργούσε ως κατοικία της οικογένειας.
Στις περιοχές τις οποίες επισκέφτηκε ο Παύλος αναπτύχθηκαν χριστιανικές κοινότητες και αργότερα ανεγέρθηκαν σημαντικά βυζαντινά μνημεία. Αυτά περιλαμβάνονται συχνά στους σχετικούς ταξιδιωτικούς οδηγούς με σύντομες περιγραφές, αν και είναι πολύ μεταγενέστερα και τα περισσότερα από αυτά δενσυνδέονται με τη δράση του Παύλου. Οι ταξιδιωτικοί οδηγοί και όλες οι εκλαϊκευμένες εκδόσεις που ασχολούνται με τα ταξίδια του Παύλου στην Ελλάδα περιέχουν αρκετά λάθη και ανακρίβειες. Συχνά εντοπίζονται σφάλματα τα οποία αφορούν τη χρονολογία των γεγονότων που αφηγούνται οι Πράξεις, τη σύνταξη των επιστολών, τα αρχαιολογικά ευρήματα, τις μεταγενέστερες τοπικές παραδόσεις και πολλά άλλα.
Οι περιηγήσεις του Παυσανία αποτελούν μία σημαντικότατη πηγή πληροφοριών για τις περιοχές που επισκέφτηκε προκειμένου να έχουμε μία έστω και αποσπασματική εικόνα των πόλεων που είχε επισκεφτεί νωρίτερα ο Παύλος. Οι περιγραφές του αξιοποιήθηκαν από τους αρχαιολόγους στην ταυτοποίηση των μνημείων που ανακαλύφθηκαν ειδικά στην Αθήνα και την Κόρινθο. Από τις πόλεις της Ελλάδας, στις οποίες ο Παύλος ίδρυσε εκκλησίες, περισσότερα μας είναι γνωστά για την Κόρινθο. Από αρχαιολογικής πλευράς η Κόρινθος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον διότι πρόκειται για μία καλοδιατηρημένη αρχαία πόλη και βοηθά σημαντικά στην κατανόηση του κόσμου και του χώρου μιας ρωμαϊκής πόλης, στην οποία υπήρχε μία παύλεια χριστιανική κοινότητα.
Η πλειοψηφία των μνημείων, τα οποία έχουν συνδεθεί με τη δράση του Παύλου, δεν αποτελούν αρχαιολογικές μαρτυρίες αλλά τοπικές παραδόσεις. Από τις σωζόμενες αρχαιότητες ιδιαίτερης σημασίας είναι η επιγραφή του Εράστου στην Κόρινθο, τα τμήματα της Εγνατίας, τα οποία διατηρούνται στην περιοχή της Καβάλας και των Φιλίππων και η επιγραφή του επισκόπου Πορφυρίου με την αφιέρωση του πρώτου ευκτήριου οίκου των Φιλίππων στον ιδρυτή της τοπικής εκκλησίας Παύλο ήδη τον 4 ο αι. μ.χ. Ο αρχαιολογικός χώρος της αρχαίας Κορίνθου και το μουσείο της αποτελούν μοναδική ευκαιρία για το βιβλικό επιστήμονα ή τον απλό ταξιδιώτη στα πλαίσια του θρησκευτικού τουρισμού να περιηγηθεί ανάμεσα σε αρκετές αρχαιότητες της εποχής του Παύλου.