Συμπεριφορική Ψυχολογία και Μάθηση Ι

Συμπεριφορική Ψυχολογία και Μάθηση Ι Κλασική Εξαρτημένη Μάθηση Ι Κλασική Εξαρτημένη Μάθηση Θεωρία της Διασύνδεσης Ευαγγελία Γαλανάκη Παρουσίαση βασισμένη στο βιβλίο: Elliott, S. N., Kratochwill, T. R., Littlefield Cook, J., & Travers, J. F. (2008). Εκπαιδευτική Ψυχολογία. Αθήνα: Gutenberg. Ivan Pavlov (1849 1936) Ρώσος φυσιολόγος Βίντεο: Το πείραμα με το σκύλο Το πείραμα του Ivan Pavlov Στην αρχή του πειράματος το ανακλαστικό της έκκρισης σιέλου (ανεξάρτητη αντίδραση) προκλήθηκε μόνο με την παρουσία της τροφής. Η τροφή (ανεξάρτητο ερέθισμα) συνδέθηκε με ένα μετρονόμο (αρχικά άουδέτερο ερέθισμα). Ο Pavlov συνέδεσε κατ επανάληψη την τροφή με το μετρονόμο και βρήκε ότι με τον καιρό ο ίδιος ο μετρονόμος (εξαρτημένο ερέθισμα τώρα), ανεξάρτητα από την τροφή, προκαλούσε έκκριση σιέλου (εξαρτημένη αντίδραση). Κλασική Εξαρτημένη Μάθηση Ι 1. Ανεξάρτητο Ερέθισμα (τροφή) προκαλεί Ανεξάρτητη Αντίδραση (σίελος). 2. Ουδέτερο Ερέθισμα (μετρονόμος) δεν προκαλεί αντίδραση. 3. Ουδέτερο Ερέθισμα + Ανεξάρτητο Ερέθισμα (μετρονόμος + τροφή) προκαλεί Ανεξάρτητη Αντίδραση (έκκριση σιέλου). 4. Εξαρτημένο Ερέθισμα (μόνος του ο μετρονόμος) προκαλεί Εξαρτημένη Αντίδραση (έκκριση σιέλου). Το πείραμα με το σκύλο Το πείραμα με το σκύλο 1

Επομένως Εξαρτημένο Ανακλαστικό: μία αντίδραση που έχει προκληθεί από ένα εξαρτημένο ερέθισμα, όταν το ανεξάρτητο ερέθισμα δεν είναι παρόν. Εξαρτημένο Ερέθισμα: ένα προηγουμένως ουδέτερο ερέθισμα που έχει αποκτήσει τη δύναμη να προκαλεί αντίδραση. Κλασική Εξαρτημένη Μάθηση: η εξήγηση του Pavlov για την εξαρτημένη μάθηση στην οποία ένα ουδέτερο (εξαρτημένο) ερέθισμα αποκτά, σταδιακά, την ικανότητα να προκαλεί μία αντίδραση, γιατί έχει συνδεθεί με ένα ουδέτερο (ανεξάρτητο) ερέθισμα. Κλασική Εξαρτημένη Μάθηση ΙΙ Το πείραμα με τον μικρό Albert John Watson (1878 1958) Αμερικανός ψυχολόγος Βίντεο: Το πείραμα με τον μικρό Albert Αρχές Κλασικής Εξαρτημένης Μάθησης Πριν την εξάρτηση: Ουδέτερο Ερέθισμα: το άσπρο ποντίκι. Ανεξάρτητο Ερέθισμα: ο δυνατός θόρυβος. Ανεξάρτητη Αντίδραση: ο φόβος που προκαλείται απότοθόρυβο θόρυβο. Κατά την εξάρτηση: Το άσπρο ποντίκι παρουσιάζεται συχνά μαζί με το δυνατό θόρυβο και προκαλείται ο φόβος. Μετά την εξάρτηση: Εξαρτημένο Ερέθισμα: το άσπρο ποντίκι. Εξαρτημένη Αντίδραση: ο φόβος που προκαλείται από το άσπρο ποντίκι. Αρχές Κλασικής Εξαρτημένης Μάθησης Γενίκευση ερεθίσματος: η διαδικασία με την οποία μια εξαρτημένη αντίδραση μεταβιβάζεται και σε άλλα ερεθίσματα που μοιάζουν με το εξαρτημένο ερέθισμα. Π.χ. ένα παιδί νηπιαγωγείου ή Α δημοτικού, τρομοκρατημένο από έναν αυστηρό εκπαιδευτικό, μπορεί να γενικεύσει αυτό το φόβο ή το άγχος σε ό,τι έχει σχέση με το σχολείο: εκπαιδευτικούς, συμμαθητές, βιβλία, το ίδιο το κτίριο και να εκδηλώσει σχολική φοβία. 2

Αξίζει να σημειώσουμε: Όταν γίνεται εξάρτηση από οποιοδήποτε ερέθισμα, η αποτελεσματικότητά της δεν περιορίζεται μόνο στο ερέθισμα αυτό. Καθώς ένα ερέθισμα παύει να μοιάζει με το ερέθισμα που χρησιμοποιήθηκε αρχικά, η ικανότητά του να προκαλέσει μια αντίδραση μειώνεται αντιστοίχως. (Hulse, Egeth, & Deese,1980) Αρχές Κλασικής Εξαρτημένης Μάθησης Διάκριση: η διαδικασία με την οποία μαθαίνουμε να μην απαντούμε σε παρόμοια ερεθίσματα με τον ίδιο τρόπο. Η διάκριση είναι το ακριβώς αντίθετο της γενίκευσης. Π.χ., οι μαθητές μαθαίνουν να διακρίνουν τη διαφορά μεταξύ κύκλου και καμπύλων γραμμών. Αρχές Κλασικής Εξαρτημένης Μάθησης Απόσβεση: η διαδικασία με την οποία χάνονται οι εξαρτημένες αντιδράσεις. Π.χ., μόνο ο ήχος του μετρονόμου χωρίς την παρουσία τροφής τελικά εξαφανίζει την εξαρτημένη αντίδραση (έκκριση σιέλου). Θεωρία Διασύνδεσης Edward Lee Thorndike (1874 1949) Αμερικανός ψυχολόγος Π.χ., ένα αγόρι προειδοποιεί την αδελφή του ότι θα έχει μια αυστηρή δασκάλα, αλλά η δασκάλα μετά από μερικές εβδομάδες αποδεικνύεται ιδιαίτερα συμπαθής και το άγχος του κοριτσιού εξαφανίζεται. Θεωρία Διασύνδεσης Ο Thorndike πίστευε ότι όλη η μάθηση εξηγείται με τη διαδικασία των αλυσιδωτών συνδέσεων που σχηματίζονται μεταξύ ερεθισμάτων και αντιδράσεων μέσω δοκιμής και αποτυχίας. Τη διαδικασία αυτή ονόμασε διασύνδεση ή μάθηση με επιλογή και σύνδεση. Διατύπωσε τρεις νόμους της μάθησης: ετοιμότητα, εξάσκηση, αποτέλεσμα. Νόμος της Ετοιμότητας Η ετοιμότητα είναι σημαντική συνθήκη της μάθησης, γιατί η ικανοποίηση ή η ματαίωση εξαρτώνται από την κατάσταση ετοιμότητας του ατόμου. Το σχολείο δεν μπορεί να αναγκάσει τους Το σχολείο δεν μπορεί να αναγκάσει τους μαθητές να μάθουν αν δεν είναι βιολογικά και ψυχολογικά έτοιμοι. 3

Νόμος της Εξάσκησης Μια σύνδεση ενισχύεται σε συνάρτηση με το πόσες φορές συμβαίνει και σε συνάρτηση με την ισχύ και τη διάρκεια της σύνδεσης. Αναθεώρηση του αρχικού νόμου εξάσκησης το 1930: μόνη της η εξάσκηση δεν αρκεί, πρέπει να υπάρχει και μια ισχυροποίηση του δεσμού μέσω της ενίσχυσης (νόμος αποτελέσματος). Νόμος του Αποτελέσματος Οι αντιδράσεις που συνοδεύονται από ικανοποίηση είναι πιο στενά συνδεδεμένες με μια κατάσταση. Οι αντιδράσεις που συνοδεύονται από δυσαρέσκεια έχουν τις συνδέσεις τους αποδυναμωμένες. Όσο μεγαλύτερη η ικανοποίηση οίη ηήηδ η δυσαρέσκεια, εα τόσο μεγαλύτερη ερη η ενίσχυση ή αποδυνάμωση της σχέσης. Αναθεώρηση του νόμου το 1932: οι ενισχυτικές συνέπειες της αμοιβής είναι πολύ μεγαλύτερες από τις αποδυναμωτικές συνέπειες της τιμωρίας. Θεωρία Διασύνδεσης Ο Thorndike θεωρούσε ότι η καλή διδασκαλία αρχίζει με το να γνωρίζεις αυτό που θέλεις να διδάξεις: το ερέθισμα. Για να είναι καλή η διδασκαλία, Εξετάστε το περιβάλλον του μαθητή. Εξετάστε την αντίδραση που θέλετε να συνδέσετε με αυτό. Σχηματίστε τη σύνδεση (με ικανοποίηση). Ο νόμος του αποτελέσματος υπήρξε πρόδρομος της διατύπωσης της θετικής ενίσχυσης, έννοιας που επεξεργάστηκε ο Skinner. Βίντεο: Το πείραμα με το ποντίκι Το πείραμα με το περιστέρι B. F. Skinner (1904 1990) Αμερικανός ςψυχολόγος «Το κουτί του Skinner» 4

Σταδιακή διαμόρφωση της συμπεριφοράς: Ενισχύεται σταδιακά μόνον κάθε συμπεριφορά που πλησιάζει τον επιθυμητό στόχο. Χρησιμοποιείται συνήθως για τη μάθηση πολύπλοκων συμπεριφορών. Σταδιακή διαμόρφωση της συμπεριφοράς Π.χ., στα αρχικά στάδια απόκτησης μιας δεξιότητας, ο εκπαιδευτικός δίνει διαρκή ενίσχυση, σταδιακά όμως δίνει ενίσχυση μόνον σε όσες αντιδράσεις του μαθητή πλησιάζουν όλο και περισσότερο τα ανώτερα επίπεδα αυτής της δεξιότητας. Ο Skinner υποστήριξε ότι το περιβάλλον (γονείς, εκπαιδευτικοί, συνομήλικοι) αντιδρά στη δική μας συμπεριφορά και ή την ενισχύει ή την αποδυναμώνει. Η συμπεριφορά είναι μια αιτιώδης αλυσίδα με τρεις κρίκους: 1. μια πράξη που εκτελείται στον οργανισμό εκ των έξω (ένα παιδί πάει σχολείο χωρίς πρωινό), 2. κάποια εσωτερική κατάσταση (αρχίζει να πεινάει) & 3. ένα είδος συμπεριφοράς (είναι πολύ ανήσυχο μέσα στην τάξη). Ενίσχυση Ενισχυτής είναι ένα ερέθισμα το οποίο, αν συμβεί στη σωστή χρονική σχέση με μια αντίδραση, έχει την τάση να διατηρεί ή να αυξάνει την ισχύ της αντίδρασης, μια σύνδεση ερεθίσματος αντίδρασης ή μια σύνδεση ερεθίσματος ερεθίσματος. Οόροςαρχή της ενίσχυσης αναφέρεται σε αύξηση της συχνότητας μιας αντίδρασης όταν ορισμένες συνέπειες την ακολουθούν αμέσως. Η συνέπεια που ακολουθεί τη συμπεριφορά πρέπει να είναι επακόλουθο αυτής της συμπεριφοράς. Η ενίσχυση δεν είναι συνώνυμη με την ανταμοιβή. Π.χ., οι γονείς παίρνουν στο παιδί τους ένα παγωτό, γιατί είναι «καλό παιδί» ανταμοιβή. Ενίσχυση Πρόδρομοι (εύρος περιβαλλοντικών ερεθισμάτων) αντίδραση ενίσχυση. Με την ενίσχυση ο έλεγχος της συμπεριφοράς περνά στο περιβάλλον: εκπαιδευτικούς, γονείς. Π.χ., όταν επαινούμε έναν μαθητή, επιτελείται μια περιβαλλοντική αλλαγή στη συμπεριφορά του και βιώνουμε την αλλαγή στη συμπεριφορά. Χρήση της ενίσχυσης Θετικοί ενισχυτές: γεγονότα που παρουσιάζονται μετά από μια αντίδραση, τα οποία αυξάνουν τη συμπεριφορά που ακολουθεί. Π.χ., ο μαθητής κερδίζει ένα αυτοκόλλητο για τη σωστή ορθογραφία. Αρνητικοί ενισχυτές: γεγονότα ερεθισμάτων που απομακρύνονται μετά από την αντίδραση, τα οποία επίσης αυξάνουν τη συμπεριφορά που ακολουθεί. Π.χ., η δασκάλα σταματά να επιπλήττει τον μαθητή μόλις αυτός ζητήσει συγγνώμη για την ανεπιθύμητη συμπεριφορά του. 5

Χρήση της ενίσχυσης Τόσο η θετική όσο και η αρνητική ενίσχυση λειτουργικά αυξάνουν τη συμπεριφορά. Η αρνητική ενίσχυση δεν πρέπει να συγχέεται με την τιμωρία, η οποία ακολουθεί την ανεπιθύμητη συμπεριφορά ρ και έχει στόχο να μειώσει την πιθανότητα επανεμφάνισής της. Θετική ενίσχυση: παρουσιάζουμε ένα ευχάριστο ερέθισμα μετά την επιθυμητή συμπεριφορά. Αρνητική ενίσχυση: απομακρύνουμε ένα δυσάρεστο ερέθισμα μετά την επιθυμητή συμπεριφορά. Χρήση της ενίσχυσης Μάθηση διαφυγής: ο μαθητής μαθαίνει μια συμπεριφορά αντίδραση για να ξεφύγει από μια δυσάρεστη κατάσταση. Π.χ., ο μαθητής βάζει τα κλάματα και έτσι η επίπληξη του δασκάλου σταματά. Μάθηση αποφυγής: ο μαθητής μαθαίνει μια συμπεριφορά αντίδραση που αποτρέπει την εμφάνιση ενός δυσάρεστου ερεθίσματος, εκ των προτέρων. Π.χ., ένας μαθητής μαθαίνει ότι με το να μένει στο σπίτι υποχωρούν τα σωματικά ενοχλήματά του, με αποτέλεσμα να εκδηλώνει σχολική άρνηση. Τύποι ενισχυτών Πρωτογενείς: επηρεάζουν τη συμπεριφορά χωρίς να χρειάζεται μάθηση. Δευτερογενείς: αποκτούν ενισχυτική ισχύ γιατί έχουν συνδεθεί με πρωτογενείς ενισχυτές. Γενικευμένοι: μορφή δευτερογενών ενισχυτών, που έχουν συνδεθεί με διάφορους πρωτογενείς ενισχυτές (π.χ., τα χρήματα). Τύποι ενισχυτών Α. Πρωτογενείς Τύπος 1. Βιολογικός (φυσικός) α. φαγητό, υγρά, αισθητηριακές απολαύσεις Χρήση Δίνετε καραμέλες, παγωτό, απαλή μουσική (στην περίπτωση μικρών ή εξαιρετικών μαθητών) Τύποι ενισχυτών Β. Δευτερογενείς (α) Τύπος 1. Κοινωνικός α. έκφραση προσώπου β. εγγύτητα γ. λέξεις δ. προνόμια 2. Δραστηριότητα α. Ευχάριστη συμπεριφορά ή συμπεριφορά υψηλής συχνότητας Χρήση Συνοφρύωμα, χαμόγελο Αλλαγή θέσεων Έπαινος Ανάθεση ηγετικού ρόλου Παίξιμο ενός παιχνιδιού μετά την ολοκλήρωση της εργασίας στην τάξη Τύποι ενισχυτών Β. Δευτερογενείς (β) Τύπος 3. Γενικευμένος α. μάρκες β. βαθμοί γ. οτιδήποτε μπορεί να χρησιμοποιηθεί για ευχαρίστηση Χρήση Επιτρέπετε στο μαθητή που συγκεντρώνει 25 βαθμούς να επιλέξει μια ευχάριστη δραστηριότητα, π.χ. να διαβάσει ό,τι του αρέσει, να παίξει ένα παιχνίδι, να ασχοληθεί με κάποια κατασκευή. 6

Προγράμματα ενίσχυσης Ενίσχυση ανά διαστήματα: προγραμματισμένη ενίσχυση, η οποία δίνεται σε σαφώς καθορισμένα χρονικά διαστήματα. Π.χ., επαινούμε έναν μαθητή που μιλά συνεχώς, μόνο αν δεν μιλά επί πέντε λεπτά. Ενίσχυση αναλογίας: η ενίσχυση δίνεται μετά από έναν αριθμό αντιδράσεων. Π.χ., επιτρέπουμε στο μαθητή να παίξει, αφού πριν λύσει τέσσερα προβλήματα μαθηματικών. Διακεκομμένη ενίσχυση: οι ενισχυτές δίνονται μόνο περιστασιακά. Προγράμματα ενίσχυσης (1) Τύπος Σημασία Έκβαση Σταθερή αναλογία (ΣΑ) Η ενίσχυση εξαρτάται από έναν συγκεκριμένο αριθμό αντιδράσεων (π.χ., κάθε 10 αντιδράσεις) Η δραστηριότητα επιβραδύνεται μετά την ενίσχυση και στη συνέχεια επιταχύνεται. Προγράμματα ενίσχυσης (2) Τύπος Σημασία Έκβαση Μεταβλητή αναλογία (ΜΑ) Ο αριθμός των αντιδράσεων που χρειάζονται για την ενίσχυση ποικίλλει (π.χ., 10 αντιδράσεις ενίσχυση, 5 αντιδράσεις ενίσχυση). Η μεγαλύτερη δραστηριότητα όλων των προγραμματισμένων αποτελεσμάτων. Προγράμματα ενίσχυσης (3) Τύπος Σημασία Έκβαση Σταθερό διάστημα (ΣΔ) Η ενίσχυση εξαρτάται από ένα σταθερό χρονικό διάστημα (π.χ., κάθε 30 ). Η δραστηριότητα αυξάνεται καθώς πλησιάζει η καταληκτική στιγμή (π.χ., ο μαθητής πρέπει να τελειώσει την εργασία του μια συγκεκριμένη ημερομηνία). Προγράμματα ενίσχυσης (4) Τύπος Σημασία Έκβαση Μεταβλητό διάστημα (ΜΔ) Ο χρόνος ανάμεσα στις ενισχύσεις ποικίλλει. Το αποτέλεσμα είναι η σταθερή δραστηριότητα. Συμπεράσματα για την αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων ενίσχυσης Η συνεχής ενίσχυση είναι αποτελεσματική μόνον εφόσον συνεχίζεται. Οι εκπαιδευτικοί δεν πρέπει να ενισχύουν συνεχώς τους μαθητές, γιατί αυτοί θα το αναμένουν. Η διακεκομμένη ενίσχυση αργεί να λειτουργήσει, αλλά συνήθως διαρκεί περισσότερο. Τα προγράμματα αναλογίας είναι συχνά, παράγουν υψηλά επίπεδα αντιδράσεων, αλλά αφού τελειώσουν, η συμπεριφορά του μαθητή φθίνει. Τα προγράμματα διαστημάτων παράγουν την πιο σταθερή συμπεριφορά. 7

Σημασία προγραμμάτων ενίσχυσης για την εκπαίδευση «Ο μαθητής θα εξαρτάται λιγότερο από την άμεση και συστηματική ενίσχυση αν είναι υπό τον έλεγχο της διακεκομμένης ενίσχυσης. Αν το ποσοστό των αντιδράσεων που ενισχύονται (σε ένα πρόγραμμα σταθερής ή μεταβλητής αναλογίας) μειώνεται σταθερά, μπορεί να επιτευχθεί ένα στάδιο στο οποίο η συμπεριφορά θα διατηρείται επ αόριστον με έναν αξιοθαύμαστα μικρό αριθμό ενισχύσεων». (Skinner, 1968, σ. 159) Τιμωρία Παρουσίαση ενός αντίξοου/αποστροφικού γεγονότος ή απομάκρυνση ενός θετικού γεγονότος μετά από μια αντίδραση, που μειώνει τη συχνότητα αυτής της αντίδρασης. Τρεις γενικές κατηγορίες τιμωρίας: Παρουσίαση αντίξοων γεγονότων Απόσυρση θετικών συνεπειών Συνέπειες που βασίζονται στη δραστηριότητα (Kazdin,1989) Παρουσίαση αντίξοων γεγονότων Αν το παρουσιαζόμενο γεγονός μειώνει τη συχνότητα της συμπεριφοράς, ορίζεται λειτουργικά ως τιμωρία. Π.χ., επίπληξη από τον εκπαιδευτικό. Ωστόσο, ορισμένα αντίξοα γεγονότα (π.χ., εκρήξεις θυμού) μπορεί, στην πραγματικότητα, να αυξάνουν μια συμπεριφορά και επομένως θα οριστούν ως ενισχυτές, ακόμα κι αν η πρόθεση αυτού που φωνάζει είναι να μειώσει την ενοχλητική συμπεριφορά. Άλλα αντίξοα γεγονότα (π.χ., σωματική τιμωρία) έχει διαπιστωθεί ότι έχουν λειτουργικές τιμωρητικές συνέπειες, αλλά θα πρέπει να χρησιμοποιούνται μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις και η χρησιμότητά τους παραμένει αμφιλεγόμενη. Απόσυρση θετικών συνεπειών Δύο βασικές μορφές: α) Διακοπή ενίσχυσης: απομάκρυνση όλων των θετικών ενισχυτών για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Η διακοπή συχνά δεν είναι αποτελεσματική, γιατί δεν απομακρύνονται όλες οι πηγές ενίσχυσης. Π.χ., ο μαθητής στέλνεται έξω από την τάξη. β) Κόστος αντίδρασης: απώλεια ενός θετικού ενισχυτή, συνήθως ως πρόστιμο. Π.χ., μετά από κάποια αταξία, ο μαθητής παύει να είναι επιμελητής της τάξης. Και οι δύο μορφές τιμωρίας πρέπει να χρησιμοποιούνται μαζί με θετικές διαδικασίες. Μια σχετικά καινούρια κατηγορία τεχνικών τιμωρίας βασίζεται στην Αντιξοότητα που ακολουθεί μια αντίδραση. Π.χ., το να ζητάμε από κάποιον να κάνει κάτι που απαιτεί δουλειά ή προσπάθεια μπορεί να μειώσει την αντίδραση άρα λειτουργεί ως τιμωρία. Υπερδιόρθωση: ποινή με δύο συστατικά: α) αποκατάσταση (το άτομο διορθώνει τις συνέπειες της αρνητικής πράξης του, π.χ., ο μαθητής αντικαθιστά το μολύβι του συμμαθητή του που έσπασε ο ίδιος) και β) θετική εξάσκηση (συνεχής εξάσκηση μιας κατάλληλης συμπεριφοράς, π.χ., γράφοντας δείχνει τη σωστή χρήση του μολυβιού). Βασικά στοιχεία που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα της τιμωρίας (Kazdin, 1989) 1. Πρόγραμμα τιμωρίας 2. Ένταση της τιμωρίας 3. Πηγή της ενίσχυσης 4. Χρονική συγκυρία της ενίσχυσης 5. Καθυστέρηση τιμωρίας 6. Κατανόηση τιμωρίας 7. Παραλλαγή της τιμωρίας 8. Ενίσχυση εναλλακτικών συμπεριφορών Η τιμωρία είναι πολύ αποτελεσματική όταν χρησιμοποιείται σωστά. Οι ανεπιθύμητες παρενέργειες συνοδεύουν την τιμωρία που εφαρμόζεται από συνήθεια και χωρίς σκέψη. 8

Πρόγραμμα τιμωρίας Η τιμωρία είναι πιο αποτελεσματική όταν δίνεται κάθε φορά και όχι διακεκομμένα. Αν όμως σταματήσει η τιμωρία, η επανεμφάνιση της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς είναι ισχυρότερη αν η τιμωρία ήταν συνεχής από ό,τι αν ήταν διακεκομμένη. Π.χ., ο εκπαιδευτικός πρέπει να επιπλήττει τον μαθητή κάθε φορά που αυτός παραβιάζει τον ίδιο κανόνα. Ένταση τιμωρίας Η τιμωρία πρέπει να είναι ήπιας μορφής. Παλαιότερα, πιστευόταν το αντίθετο. Όταν υπάρχει μείωση της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς, πρέπει η τιμωρία από συνεχής, να γίνεται διακεκομμένη. Πηγή της ενίσχυσης Η τιμωρία συνήθως ενισχύεται όταν απομακρύνονται οι άλλες πηγές ενίσχυσης που διατηρούν την ανεπιθύμητη συμπεριφορά. Π.χ., όταν ο εκπαιδευτικός προσπαθεί να χρησιμοποιήσει τιμωρία μέσα στην τάξη, οι συμμαθητές δεν πρέπει να ενισχύουν την ανεπιθύμητη συμπεριφορά του μαθητή με γέλια και παλαμάκια. Χρονική συγκυρία της ενίσχυσης Η τιμωρία είναι συνήθως πιο αποτελεσματική όταν δίνεται στην αρχή μιας διαδοχής συμπεριφορών που αποτελούν την ανεπιθύμητη συμπεριφορά. Π.χ.,, αν ένας ςμαθητής πετάει σαΐτες ςμέσα στην τάξη, η τιμωρία πρέπει να έλθει στην αρχή της ακολουθίας, όταν ακόμη το παιδί αρχίζει να σκίζει το φύλλο χαρτί, ώστε να διακόψει την αλυσίδα των προβληματικών συμπεριφορών. Καθυστέρηση τιμωρίας Η τιμωρία πρέπει να ακολουθεί αμέσως μετά την ανεπιθύμητη συμπεριφορά. Αν είναι μεγάλο το διάστημα, η ανεπιθύμητη συμπεριφορά μπορεί στο μεταξύ να ενισχυθεί από κάτι ήκάποιον στο περιβάλλον. Π.χ., μέχρι ο δάσκαλος να αποφασίσει να τιμωρήσει τον μαθητή, αυτός μπορεί να έχει γίνει το επίκεντρο της προσοχής των συμμαθητών του, που γελούν, του κλείνουν το μάτι ή εκδηλώνουν άλλες μορφές υποστήριξης. Κατανόηση τιμωρίας Η τιμωρία είναι αποτελεσματική αν οι μαθητές γνωρίζουν ακριβώς το λόγο για τον οποίο τιμωρούνται, το πώς και το γιατί. Αν δοθεί τιμωρία για μια συμπεριφορά μία φορά, πρέπει να τιμωρείται κάθε φορά που εμφανίζεται, για να μην προκαλείται σύγχυση στους μαθητές. Η τιμωρία ολόκληρης της τάξης για κάτι που έκανε ένας ή λίγοι προκαλεί ένταση και αρνητικά συναισθήματα. 9

Παραλλαγή τιμωρίας Η παραλλαγή της τιμωρίας την καθιστά πιο αποτελεσματική, γιατί το παιδί μπορεί να προσαρμόζεται, δηλαδή να συνηθίζει τις επαναλαμβανόμενες επιδράσεις της ίδιας τιμωρίας. Π.χ., το να επιπλήττει ο δάσκαλος πάντα το παιδί μπορεί να είναι λιγότερο αποτελεσματικό αν γίνεται ξανά και ξανά. Παραλλαγή δεν σημαίνει συνδυασμό διαφόρων αντίξοων γεγονότων, κάτι που είναι απαράδεκτο για δεοντολογικούς και πρακτικούς λόγους. (Kazdin, 1989) Ενίσχυση εναλλακτικών συμπεριφορών Η ήπια τιμωρία (αντίξοα γεγονότα σχετικά μικρής έντασης) αναστέλλει την ανεπιθύμητη συμπεριφορά αν παρέχεται και ενίσχυση για μια εναλλακτική επιθυμητή συμπεριφορά. Η τιμωρία εκπαιδεύει τον μαθητή στο τι δεν πρέπει να κάνει και όχι στο τι πρέπει να κάνει. Η θετική ενίσχυση της επιθυμητής συμπεριφοράς, μαζί με την τιμωρία, μειώνει τις αρνητικές παρενέργειες της χρήσης αντίξοων στρατηγικών. Προεκτάσεις του έργου του Skinner για τους εκπαιδευτικούς (α) Ενίσχυση: ισχυρό εργαλείο στον έλεγχο της συμπεριφοράς. Αρχή Premack (1965): όλοι οι οργανισμοί εμπλέκονται σε ορισμένες δραστηριότητες περισσότερο από ό,τι σε άλλες. Αυτές τις εντοπίζουμε και τις χρησιμοποιούμε ως θετικούς ενισχυτές. Π.χ., αν στα αγόρια αρέσει η μπάλα, τη χρησιμοποιούμε ως ενισχυτή για το διάβασμα των μαθηματικών. Η ενίσχυση αποστροφής (τιμωρία) μπορεί να προκαλέσει περισσότερα προβλήματα από όσα λύνει. Προεκτάσεις του έργου του Skinner για τους εκπαιδευτικούς (β) Οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει: να διακρίνουν πάντα την κατάλληλη χρονική στιγμή της ενίσχυσης. να ορίσουν ακριβώς τι θέλουν να μάθουν οι μαθητές τους και μετά να διευθετήσουν έτσι το υλικό, ώστε οι μαθητές να κάνουν όσο το δυνατό λιγότερα λάθη. 10