42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ Η ΕΙΣΒΟΛΗ ΤΟΥ ΛΕΟΝΤΟΣ ΣΓΟΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΑΤΤΙΚΟΒΟΙΩΤΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΥΒΟΙΑ (1203-1204) Οι βασικές πηγές για τις επιχειρήσεις του Σγουρού στην Αττικοβοιωτία και στην Εύβοια, που αποτελούν τη δεύτερη φάση της επεκτατικής του δραστηριότητας, είναι τα κείμενα των συγχρόνων του, αδελφών Χωνιάτη γνωστών παλαιότερα στους ερευνητές με το εσφαλμένο επίθετο «Ακομινάτων» (Ακομινάτος/Ακομινάτοι) 1. Η σταθερά αρνητική στάση τους απέναντι στο Ναυπλιέα δυνάστη ιδιαίτερα η στάση του μητροπολίτη Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτη (1182-1204) 2 - έχουν γίνει αντικείμενο μελέτης από διάφορους ερευνητές που έχουν επιχειρήσει κατά καιρούς να δώσουν ποικίλες απαντήσεις και ερμηνείες. Από τη μια πλευρά, ο Νικήτας Χωνιάτης έτρεφε μια γενικότερη αντιπάθεια προς τους τοπικούς άρχοντες της περιόδου, κυρίως αυτούς της εποχής της Δ Σταυροφορίας, ενώ από την άλλη, ο Μιχαήλ Χωνιάτης δεν ξεχνούσε τους επαχθείς φόρους τους οποίους οι Αθηναίοι ήσαν υποχρεωμένοι να συνεισφέρουν για τη ναυπήγηση και συντήρηση του στόλου του οποίου επικεφαλής είχαν υπάρξει ο Λέων Σγουρός, αλλά και ο πατέρας του, Θεόδωρος 2α. Άλλωστε, υπήρξε και ένας άλλος, προσωπικού χαρακτήρα, λόγος για το αβυσσαλέο μίσος του Μιχαήλ Χωνιάτη προς το Σγουρό, που σχετίζεται με το βίαιο θάνατο ενός συγγενικού προσώπου του μητροπολίτη, όταν το τελευταίο βρισκόταν έγκλειστο, παρά τη θέλησή του, μαζί με το Σγουρό και τους άνδρες του τελευταίου στον Ακροκόρινθο (την περίοδο τέλη 1204/αρχές 1205-1208) 2β. Παρόλα αυτά, πάντως, ανατρέχοντας στον επίσης καταδικαστικό (αν και ηπιότερο) Νικήτα Χωνιάτη, διαβλέπουμε μια κάποια πνευματική 1 Για την εσφαλμένη απόκλιση των δύο αδελφών ως «Ακομινάτων» βλ. την πρόσφατη ανάλυση στον A. Savvides, Notes on the Byzantine phantom-surname of Acominatus, ΕΦ. 79/ν.σ.8 (1997, έκδ. 1998), σσ. 156-162 (με όλη τη σχετική βιβλιογραφία). 2 Πρβλ. εδώ, κεφ. ΙΙ, σημ. 27.- Κορδώσης 1986, σσ. 62-63 εξ. και passim.- Κορδώσης 1989, σσ. 45-47 (με τον ενδιαφέροντα σχολιασμό). Βασική βιβλιογραφία για το Μιχαήλ Χωνιάτη στους Σαββίδη 1987β, σ. 94 και A. Kazhdan-A. Cutler, ODB, σσ. 427-428. Εσφαλμένα παλαιότερα θεωρείτο ότι η αρχιεπισκοπεία του στην Αθήνα άρχισε το 1175 (Καλλιγάς, σ. 147), κάτι που συνέβη το 1182, μετά το τέλος της αρχιεπισκοπείας του Γεωργίου Ξηρού (1180-1182): βλ. Καιροφύλλας 1933, σσ. 38-48.- Δενδρινός 1991-92, σ. 191. 2α Βλ. παραπάνω, κεφάλαιο ΙΙ, σημ. 48-50. 2β Βλ. σχετικά εδώ πιο κάτω, κεφάλαιο V.
43 σχέση μεταξύ Σγουρού και Μιχαήλ Χωνιάτη, αφού «εἴ γε ὁ μὲν πατέρα καὶ ποιμένα τοῦτον ὀνομάζειν οὐκ ἀπηνήνατο καὶ τὰ τῆς αὐτοῦ γλώττης ῥήματα ὅσα καὶ γλυκὺ μελίκηρον ὠρεκτίᾳ διὰ παντὸς δρέπεσθαι, ὁ δὲ (= Μιχαήλ) παισὶ τοῖς κατὰ πνεῦμα τὸν Σγουρὸν ἐνέγραφε» 3. Μεγάλης σπουδαιότητας γεγονός για τις μετέπειτα εξελίξεις σχετικά με τη δράση του Λέοντος Σγουρού, είναι η εισβολή των στρατευμάτων του στην Αττική και η πολιορκία της Ακρόπολης των Αθηνών, καθώς και όσων λίαν ενδιαφερόντων διαδραματίστηκαν γύρω από αυτήν. Μετά την κατάληψη του Άργους και της Κορίνθου (1202-1203) 3α, ο Σγουρός, κατά το1203 προς το 1204 περίπου, «έχοντας ξεγελάσει το Άργος και κλέψει την Κόρινθο», κατά τους χαρακτηριστικούς λόγους του συγχρόνου των γεγονότων Νικήτα Χωνιάτη 4, εκμεταλλεύτηκε την ατυχή εξέλιξη της Δ Σταυροφορίας (με την πρώτη κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, το 1203, που κατέληξε στην έξωση του Αλεξίου Γ Αγγέλου και την αντικατάστασή του με τον ανηψιό του Αλέξιο Δ Άγγελο). Έτσι, ο Πελοποννήσιος τοπάρχης επιχείρησε να επεκτείνει τις κτήσεις του πέρα από τον Ισθμό 5. Τις λεπτομέρειες σχετικά με την πολιορκία της Αθήνας, που σημειωτέον έλαβε χώρα μάλλον αφότου είχε ήδη επισυμβεί η οριστική λατινική άλωση της Πόλης, τον Απρίλιο του 1204 καθώς πιστεύει η πλειοψηφία των μελετητών 6, δίνει όχι ο άμεσα εμπλεκόμενος στα γεγονότα εκείνα, μητροπολίτης τότε της πόλης, Μιχαήλ Χωνιάτης, που πιθανόν θα θέλησε μετριοφρόνως να μην αναφερθεί στο δικό του αποφασιστικό ρόλο στην απόκρουση της επίθεσης, αλλά ο αδελφός του, Νικήτας 7 Πριν από την τελική αυτή επίθεση, ο Λέων Σγουρός είχε ξαναεπιχειρήσει εισβολή στη Μεγαρίδα 8 και την Αττική, που όμως δεν είχε επιτυχή γι αυτόν κατάληξη 3 Χωνιάτης Ν., σ. 606.5-8.- πρβλ. Κορδώσης 1986, σ. 164. 3α Βλ. σχετικά εδώ κεφάλαιο ΙΙ, σημ. 75. 4 Χωνιάτης Ν., σ. 605.70-72.- Εφραίμ, στίχ. 7309-7310. Πρβλ. Setton 1966, σσ. 388-389. 5 Βλ. Κορδώσης 1986, σ. 67. 6 Η χρονολόγηση αυτή στον Hoffmann 1974, σσ. 57, 96, κατά τον οποίο ο Λέων Σγουρός ήταν πλέον την εποχή αυτή (1204) η κυρίαρχη μορφή της κεντρικής Ελλάδος («Die beherrschende Figur Mitteilgriechenlands»)-πρβλ. στο ίδιο, σ. 123.- επίσης βλ. Koder-Hild, σ. 68 και Κορδώσης 1986, σ. 68 (και εδώ παρακάτω, σημ. 21). Βλ. όμως και την επιχειρηματολογία της Ilieva 1991, σσ. 122-123, κατά την οποία «it is possible that the siege of Athens had taken place after January 1204, but in all probability before 12 April 1204. 7 Bλ. Τωμαδάκης 1961, σ. 362.- Μαμώνη 1978, σσ. 233-234.- Δρούλια-Πανούση 1998, σ. 29. 8 Για τα Μέγαρα την εποχή αυτήν βλ. Koder-Hild, σσ. 215-216, λ. Megara
44 και έτσι είχε τελικά υποχρεωθεί να υποχωρήσει στην Κόρινθο, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Μιχαήλ Χωνιάτη 9. Στο ίδιο αυτό κείμενο του μητροπολίτη Αθηνών (επιστολή προς το Βυζαντινό αξιωματούχο Κωνσταντίνο Τορνίκη) γίνεται στην ουσία λόγος για τη δεύτερη, μεγαλύτερης έντασης, επιδρομή του Σγουρού στην Αττική χωρίς όμως λεπτομέρειες για την επακολουθήσασα πολιορκία της Αθήνας: μια εισβολή τέτοιας έντασης, ώστε σε σχέση μ αυτήν, η εισβολή του Σπαρτιάτη στρατηγού Αρχιδάμου κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο της αρχαιότητας να κρίνεται ήπιας μορφής 10. Ο ίδιος ο μητροπολίτης, εξάλλου, σε «προσφώνημά» του προς το «λογοθέτη» Βασίλειο Καματηρό είχε κάνει λόγο για την έλλειψη οχυρώσεων της Αθήνας την εποχή αυτή 11. Είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο ότι ο Λέων Σγουρός, μαζί με τον πατέρα του, Θεόδωρο, είχαν λάβει αξιώματα στα τελευταία χρόνια του 12 ου αιώνα από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Γ Άγγελο, του οποίου στην ουσία είχαν καταστεί φοροεισπάκτορες 11α. Την εξέλιξη αυτήν δεν αποκλείεται να επέτεινε και η ολοένα διογκούμενη λατινική απειλή. Τις καλές του σχέσεις με τον ίδιο αυτοκράτορα θα πρέπει να τις διατήρησε ο Λέων (παρά την τιμωρητική επιδρομή του Μιχαήλ Στρυφνού κατά του Ναυπλίου, το 1202-1203 11β ) και μετά την ανατροπή του τελευταίου από τους σταυροφόρους τον Ιούλιο του 1203, οι δύο άνδρες μάλιστα έμελλαν να ξανασυναντηθούν το 1204 στη Θεσσαλία, όταν ο φυγάς Αλέξιος Γ προσπαθούσε να γίνει και πάλι κύριος του θρόνου του 11γ. Επιστρέφοντας όμως στα γεγονότα της τελικής επιδρομής του Σγουρού στην Αττική την οποία ενήργησε ο τελευταίος πιθανότατα ακόμη υπό την ιδιότητα του φοροεισπράκτορα των Αγγέλων θα είχαμε να παρατηρήσουμε ότι, αν και η χρονολόγηση της πολιορκίας της Ακρόπολης των Αθηνών θα πρέπει να τοποθετηθεί μάλλον μετά την τελική πτώση της «βασιλεύουσας» στη Δ 9 Βλ. σχετικά εδώ, κεφάλαιο ΙΙ, σημ. 52. Συχνές λεηλασίες της Αττικής από το Σγουρό πριν από την τελική του εισβολή εκεί το 1203-1204 αναφέρουν οι Koder-Hild, σ. 68.- πρβλ. Κορδώσης 1986, σσ. 67-68. 10 Πρβλ. εδώ κεφ. ΙΙ,σημ. 52. Και η συνέχεια του εκεί παρατιθέμενου σχετικού χωρίου (Χωνιάτης Μ./Λάμπρος, Β, σσ. 124.224-125.2): «καὶ οὐχ ὥσπερ Ἀρχίδαμος δενδροτομῶν Ἀχαρνὰς καὶ τοὺς καρποὺς ληϊζόμενος, πολλῷ δὲ δεινότερα δρῶν ἄλλα καὶ κατὰ τὸν Δημάδην ἐπεγείρων τῇ πόλει ναυάγια, μᾶλλον δὲ τῇ ἐρημίᾳ τῆς ποτὲ πόλεως». Πρβλ. Γρηγορόβιος Α, σ. 367. 11 Χωνιάτης Μ./Λάμπρος, Α, σ. 316.7-8: «μόνας τὰς ἀθλίας Ἀθήνας παντὶ θυμῷ ῥέουσιν, ἀπείργοντος οὐδενὸς ἐρύματος». 11α Βλ. εδώ κεφάλαιο ΙΙ, με τις σημειώσεις 48-53. 11β Βλ. ομοίως κεφάλαιο ΙΙ, σημ. 78-81.
45 Σταυροφορία (και την ανατροπή του Αλεξίου Ε Δούκα «Μούρτζουφλου» 12 ), εν τούτοις η απαρχή των επιχειρήσεων αυτών κατά της Αττικής που θα πρέπει να διήρκεσαν αρκετό διάστημα θα πρέπει να ξεκίνησαν αρκετά νωρίτερα, ίσως κατά τα τέλη του 1203 προς τις αρχές του 1204, εποχή κατά την οποία στην Κωνσταντινούπολη ηγεμόνευε ο εξαρτώμενος από τους σταυροφόρους Αλέξιος Δ Άγγελος (1203-1204). Και βέβαια, αν και δεν συγκεκριμενοποιείται από τις πηγές κάποια ρήξη στις σχέσεις του τελευταίου με το Σγουρό, έχει γίνει σαφές ότι ο τελευταίος πλέον την περίοδο αυτήν είχε ήδη συνειδητοποιήσει ότι είχε έλθει η ώρα για την σχεδιαζόμενη επέκτασή του 12α. Έτσι, ο Λέων Σγουρός επικεφαλής ισχυρού στρατού και στόλου (που συνώδευε τις χερσαίες επιχειρήσεις) διέβη τον Ισθμό, λεηλάτησε περιοχές της Μεγαρίδας και της Αττικής και κατέλαβε τον Πειραιά 13. Από εκεί προχώρησε σε στενή πολιορκία των Αθηνών από ξηρά και θάλασσα, αναμένοντας ότι η ιστορική πόλη θα έπεφτε γρήγορα στην εξουσία του 14. Ως κύρια αιτία της εισβολή θα πρέπει μάλλον θα θεωρήσουμε το επίμαχο ζήτημα της είσπραξης του φόρου που ήσαν υποχρεωμένοι να του καταβάλλουν οι Αθηναίοι εδώ και μερικά χρόνια, ως αφορμή πάντως ο δυνάστης της Αργολιδοκορινθίας χρησιμοποίησε ένα δευτερεύουσας σημασίας λόγο την απαίτηση παράδοσης σ αυτόν κάποιου νεαρού Αθηναίου (δεν μνημονεύεται στις πηγές το όνομά του), που φαίνεται ότι ήταν εχθρός του από παλιά, έχοντας τώρα βρει καταφύγιο στην πόλη της Παλλάδος 15. Ο μητροπολίτης Μιχαήλ, όμως, στην προσπάθειά του να υπερασπιστεί την Αθήνα και τους κατοίκους της ήλθε σε επαφή με τον πολιορκητή 11γ Βλ. εδώ κεφάλαιο IV. 12 Για τη σύντομη και ταραχώδη βασιλεία του βλ. Hendrickx-Matzukis 1979, passim. 12 α Βλ. εδώ κεφάλαιο ΙΙ, σημ. 69 και εδώ πιο κάτω, σημ. 21. 13 Για τον Πειραιά την εποχή αυτήν βλ. Koder-Hild, σ. 233, λ. Peiraius. 14 Χωνιάτης Ν., σ. 605.72-76: «εἶτα καὶ ταῖς Ἀθήναις αὐταῖς προσήραξε μετὰ πολεμικῶν νεῶν καὶ τὸν Ἰσθμὸν διελθόντος στρατεύματος,ἐλπίσι θαλπόμενος ὡς εὐμαρῶς κρατήσει τῆς ἀκροπόλεως ἢ γοῦν ἐλεπόλεις ἐπιστήσας ὡς ἀπόλεμον θροήσει τὸ ἔνδον ἀπομαχόμενον. Ἦν δ' ἀναπεμπάζων φρεσὶ καὶ εἰκαίως διανοούμενος τὰ μὴ πέρας ὅλως δεξόμενα». Πρβλ. Παπαρρηγόπουλος Δ 2, σ. 215: «ήδη έχει ωσαύτως στόλον υφ εαυτόν εξήλθε εις την Στερεάν Ελλάδα και απεφάσισε προπάντων να κυριεύσει τας Αθήνας». «Εύκολο λάφυρο» (leichte Beute) πίστευε ότι θα ήταν γι αυτόν ο Σγουρός, κατά τον Hoffmann 1974, σσ. 57-58. Για τη χρήση «ελεπόλεων» (πολιορκητικών μηχανών) στην περίπτωση αυτήν από τον Σγουρό βλ. Dennis 1998, σ. 114. 15 Χωνιάτης Ν., σσ. 606.13-607.14: «ἔτι δὲ καί τινα νεανίαν ἐκδοθῆναί οἱ πρὸς θάνατον πολὺς ἐνέκειτο ἐκζητῶν». Πρβλ. Brand 1968, σ. 244. «Άνευ λόγου αιτιολογία» (nichtige Vorwand) την αποκαλούν οι Koder-Hild, σ. 68.
46 δυνάστη (δεν αποκλείεται μάλιστα και να συναντήθηκαν οι δύο άνδρες 16 ), επιχειρώντας να τον μεταπείσει από τους κατακτητικούς του σκοπούς. Στο πλαίσιο αυτό, ο ιεράρχης επικαλέστηκε τα πατριωτικά αισθήματα του Σγουρού, σε μια ιδιαίτερα μάλιστα δυσχερή περίοδο με την πολύ πρόσφατη πτώση της Κωνσταντινούπολης 17.Στο σημείο αυτό ο λόγος του Νικήτα Χωνιάτη είναι καταλυτικός: «Ὁ γὰρ ἀρχιποίμην Ἀθηνῶν Μιχαήλ (κασίγνητος οὗτος ἐμός...)... τὸ οἰκεῖον λάχος ὁρῶν τῶν αὐτοῦ βουλῶν καὶ εὐχῶν ἐξεχόμενον, ἐπεὶ πα- ρεμβαλόντα θεάσαιτο τὸν Σγουρόν, ἔγνω μετιέναι τοῦτον θεοφιλῶς, εἴ πως ἐκεῖθεν ἀποστῆναι δυνήσεται μηδ' ἄλλως ἀσυνήθως ἔχοντα πρὸς αὐτόν, ἐς δὲ λόγους ἐληλυθότα πολλάκις. Καὶ δὴ ὡς ἐξ ὑπερδεξίων τῆς πόλεως τοξεύει παραινέσεων βέλεμνα καὶ τῇ ποιμαντικῇ σφενδόνῃ ἀκροβολίζεται διαφιεὶς θεόπλοκα ῥήματα. Ἔστι δ' ὅπῃ καὶ ὡς ἐξ ἑλεπόλεων τῶν πνευματικῶν ἀπειλῶν πειρᾶται κατασείειν τὸ ἐκείνου φρόνημα μὴ δεῖν λέγων ἀπὸ Χριστοῦ καλούμενον καὶ Ῥωμαίοις συνεξεταζόμενον διὰ μάχης Ῥωμαίοις χωρεῖν, εἰ μὴ πιστοῦται μόνοις χείλεσι τὸν Χριστόνυμον, ὡς ἐσθῆτι καὶ γλώττῃ τὸν Ῥωμαίοις ὁμόφωνον, τῇ δὲ καρδίᾳ πόρρῳ πλάζοιτο τῶν καλουμένων ἀπὸ Χριστοῦ. Τὶ δὲ καὶ ἔχων Ἀθηναίοις ἐπεγκαλεῖν τῇ Αττικῇ ἐπεστράτευσε;...» 18. 16 Κατά τη Δοανίδου 1979, σσ. 199-200, οι δύο άνδρες συναντήθηκαν στο Δαφνί, η άποψη όμως αυτή δεν βρίσκει κάποια τεκμηρίωση στις πηγές. Στην ίδια μελετήτρια, μάλιστα, αναφέρεται ότι ο Μιχαήλ Χωνιάτης ζήτησε βοήθεια από την κεντρική Πελοπόννησο εναντίον του Σγουρού, αλλά δεν βρήκε σχετική ανταπόκριση 17 Χωνιάτης Ν., σ. 606.2-5 και 9: «'Αθηναῖοι δὲ καὶ αὐτός, ὥσπερ τοπικῶς ἀφεστήκασιν, οὕτω καὶ τοῦ ἔχειν πράγματα καὶ κατ'ἀλλήλων χωρεῖν φιλονείκως πλεῖστον διείργονται. Τὰ δὲ πρὸς τὸν ἱερέα τῆς πόλεως οὐδὲν ὅτι μὴ τὰ πάντα θεοφιλῆ καὶ πνευματικά... Τοιοῖσδε χρώμενος ὅπλοις ἐκεῖθεν παρῃτεῖτο τὸν ἄνδρα μεταχωρεῖν». 18 Χωνιάτης Ν., σσ. 605.77-606.91.Πρβλ. Dennis 1998, σ. 114, όπου η μετάφραση: «with his pastoral sling (= ο Μιχαήλ Χωνιάτης) hurled missiles of divinely inspired words as though from a helepolis.
47 Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τι θα έπραττε ο Σγουρός αν ο Μιχαήλ Χωνιάτης του παρέδιδε το νεαρό εκείνο Αθηναίο απαλλασσόμενος έτσι από τον τελευταίο, που μάλιστα φαίνεται πως είχε επιβουλευτεί τη ζωή του ίδιου του ιεράρχη. Γεγονός όμως είναι ότι ο ιεράρχης αρνήθηκε να ενδώσει, δίνοντας έτσι την πρόφαση που επιζητούσε ο Πελοποννήσιος εισβολέας για να προχωρήσει στην πολιορκία 19. Στις εκκλήσεις και τις παραινέσεις του ιεράρχη να δείξει κατανόηση σε μια τόσο δύσκολη περίοδο για το Βυζάντιο (υπονοώντας προφανώς τη λατινική κατάκτηση της Πόλης τον Απρίλιο του 1204 20 ), ο Σγουρός ανταπάντησε ότι υπό τις πράγματι δυσχερείς εκείνες περιστάσεις για το Βυζάντιο, ο κάθε τοπικός δυνάστης θα έπρεπε εν όψει μάλιστα της επερχόμενης λατινικής λαίλαπας και στον ελλαδικό χώρο να ισχυροποιήσει τη θέση του, προστατεύοντας και, ει δυνατόν, επεκτείνοντας τις κτήσεις του σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο χώρο. Καθώς το λέει ο Νικήτας Χωνιάτης, «ὁ δὲ (=Σγουρός) τὸ δύνασθαι πρόφασιν ἀπαρακάλυπτον προβαλλόμενος καὶ τὸν καιρὸν ἐνάγων ὁρᾶν παντὶ τὸ πρὸς ἰσχύος δρᾶν ὑποβάλλοντα ὡς οἷα τῆς τῶν πόλεων πασῶν κορωνίδος τὰ τῶν ὅλων πασχούσης χείριστα...» 21. 19 Χωνιάτης Ν., σ. 607.14-20: «ὃν ἄλλος μὲν καὶ μὴ αἰτησαμένῳ μετὰ περιχαρείας προύδωκεν ἄν, σπέρμα ἄνομον κρίνων ὡς πολλοῖς παραίτιον ἀπωλείας καὶ πᾶν ὅ τι χείριστον κατὰ τῆς ἑαυτοῦ πατρίδος καὶ χειρὶ καὶ γνώμῃ διαπραξάμενον ὁ δὲ τὸν λαμπρὸν διώκτην τῆς ἐνεγκούσης καὶ τῆς κατὰ πνεῦμα τιθηνοῦ ἐκκλησίας ὑβριστὴν καὶ ἐπίβουλον καὶ τὴν χεῖρα κατ' αὐτοῦ πολλάκις ὁπλίσαντα τοῖς φιλουμένοις εὐαγγελικῶς ἐγγράφων καὶ περιέπων ὡς πρόσφυγα τὸν Σγουρὸν παρεβλέπετο».- Πρβλ. Hoffmann 1974, σ. 58 και Κορδώσης 1986, σ. 67. 20 Βλ. σχετικά και παραπάνω, σημ. 6. Κατά τον Brand 1968, σ. 378, σημ. 27, πάντως, εδώ υπονοείται η πρώτη λατινική κατάληψη του 1203, που είχε ως αποτέλεσμα την έξωση του Αλεξίου Γ και την ενθρόνιση του ανηψιού του, Αλεξίου Δ (καθώς και την παλινόρθωση του τυφλού πατέρα του, Ισαακίου Β -που είχε ανατραπεί από τον αδελφό του Αλέξιο Γ το 1195). Η άποψη αυτή δεν μας βρίσκει σύμφωνους. 21 Χωνιάτης Ν., σ. 606.10-13. Πρβλ. Παπαρρηγόπουλος Δ 2, σ. 215.- Λάμπρος 1878,σσ. 101-103 και 1908, σσ. 151-152 (χρονολόγησε τις επιχειρήσεις αυτές στο 1203 - βλ. εδώ την προηγούμενη σημείωσηόπως επίσης Ι.-Φ. Φαλλμεράϋερ, Περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων, μετ. Κ. Ρωμανός, Αθήνα 1984, σ. 62.- Ν. Βέης, στην Παγκόσμια ιστορία/έκδ. Στάθης Καραβίας/τόμ. Β, Αθήνα 1932, σ. 283.- ίδια χρονολόγηση επίσης είχε υιοθετήσει ο εκδότης του Βιλλεαρδουίνου, E. Faral (Α, σ. 109,σημ. 1), όπως επίσης πρόσφατα και ο Μοσχονάς 1996, σ. 145).- Γρηγορόβιος Α, σσ. 367-368 σημ. 1, 373 (μετά την άλωση του Απριλίου του 1204).- Λαμπρυνίδης 1975, σσ. 29, 30, 31.- Καλλιγάς, σσ. 141-142.- Miller 1960, Α, σ. 51.- Καιροφύλλας 1933, σσ. 49-55 (1204).- επίσης στο 1204 το χρονολογούν οι Hoffmann
48 μια στάση καιροσκοπικού χαρακτήρα, που κατά τον Charles Brand, expresses the general sentiment of the provincial magnates of that moment 22. Άλλωστε, ο Σγουρός ήταν αποφασισμένος να κατακτήσει την Αθήνα, προχωρώντας στη συνέχεια και εναντίον των υπολοίπων γειτονικών της περιοχών στη Στερεά Ελλάδα, οπότε η σύγκρουση με το Μιχαήλ Χωνιάτη ήταν αναπόφευκτη. Ο Κ.Παπαρρηγόπουλος περιέγραψε με το δικό του τρόπο πως επήλθε η τελική ρήξη στις σχέσεις τους: «Παρέστηκεν εαυτώ πόσον ασεβής μεν ήτο εν γένει η μεταξύ Χριστιανών γεγομένη αύτη αδελφοκτονία, οπόσον αδίκως δε η κατά των Αθηνών προσβολή. Κατά των Αργείων και Κορινθίων ηδύνατο ίσως να έχει αιτιάσεις τινάς, οι δε Αθηναίοι ουδεμίαν έδωκαν αυτώ αφορμήν δυσαρεσκείας. Επί τέλους ανεκάλεσεν (= ο Μιχαήλ Χωνιάτης) εις την μνήμην αυτού τας προτέρας φιλικάς σχέσεις, ότε ο μεν Σγουρός έλεγε τον αρχιεπίσκοπον πατέρα, ο δε αρχιεπίσκοπος ονομάζων αυτόν εν πνεύματι υιόν» 23. Τα γεγονότα ήταν αδύνατον να ανασχεθούν. Ο μητροπολίτης Μιχαήλ, μαζί με αρκετά μέλη του ποιμνίου του, κλείστηκε στην Ακρόπολη και το ναό του Παρθενώνα (που εκείνη την εποχή ήταν χριστιανικός ναός αφιερωμένος στην Παναγία), αντιτάσσοντας σθεναρή άμυνα. Μετά από άκαρπες προσπάθειες να μεταπείσει τον ιεράρχη να παραδώσει την Ακρόπολη και τα κλειδιά της πόλης, ο Σγουρός ενέτεινε την πολιορκία, καθώς αφηγείται χαρακτηριστικά ο Νικήτας Χωνιάτης: «Ὡς δ'οὐκ εἶχε καὶ πείθειν ταῖς σοφαῖς τούταις ὑποθημοσύναις ἐκεῖνον τὸν θηριώνυμον, μᾶλλον μὲν οὖν καὶ κατ'ἀσπίδα κωφεύουσαν ἑκοντί τὰ ὦτα πρὸς ταύτας ἑώρα βύοντα καὶ βέλη παντοδαπὰ τοῖς ἐπὶ τῆς ἀκροπόλεως ἀφιέντα, κατὰ τοῦ ἀνοσίου καὶ αἰτίου τῶν φυομένων κακῶν ἅπαν ἀποτρόπαιον τραπέσθαι θεὸν ἱλασάμενος τῶν τειχῶν ἄνωθεν κἀκεῖνος 1974, σσ. 57, 58, 96, Koder-Hild, σ. 127 με σημ. 3 (λ. Athenai), Radić 1986, σσ. 249-250 και Σαββίδης 1987 α, σ. 75 α. Στην άνοιξη του 1204 τις χρονολόγησε και ο van Dieten, σε σημείωση στην έκδοση του Νικήτα Χωνιάτη (σ. 605). 22 Βλ. Brand 1968, σ. 245. 23 Παπαρρηγόπουλος Δ 2, σ. 215. Πρβλ. εδώ, σημ. 3 (κείμενο Νικήτα Χωνιάτη).
49 ἀνθίστησι μηχανήματα καὶ τοῖς τείχεσιν ἐφίστησι τὸ βάλλειν ἐκ χειρὸς δυνάμενον...» 24. Έχει υποστηριχτεί σχετικά, ότι κατά τη διάρκεια της προσπάθειάς του να γίνει κύριος των Αθηνών ο Σγουρός ήλθε σε συμφωνία με τους πειρατές που λυμαίνονταν τα παράλια των νησιών της Αίγινας και της Σαλαμίνας, με σκοπό να τον βοηθήσουν να καταλάβει το κέντρο της Αττικής 25. Αντίθετα, επίσης, υπάρχει και η άποψη ότι η ύπαρξη στόλου υπό τον ίδιο το Σγουρό καθώς και οι μαρτυρούμενες επιχειρήσεις του στα παράλια της κεντρικής Ελλάδος και της Αργοναυπλίας κυρίως της Ερμιόνης και της Αίγινας (κατά το Μιχαήλ Χωνιάτη 26 ) δεν προϋπέθεταν απαραίτητα τη συνεργασία του με τους προαναφερθέντες κουρσάρους της Αίγινας και της Σαλαμίνας. Το σκεπτικό αυτό στηρίζεται στο μεταγενέστερο Χρονικόν του Μορέως, όπου ο Σγουρός παρουσιάζεται ως νόμιμος αυθέντης της Αργοναυπλίας και της Κορίνθου, και μάλιστα στο όνομα του Βυζαντινού αυτοκράτορα (εδώ υπονοείται ο Αλέξιος Δ Άγγελος): «ὡς κεφαλὴ καὶ φυσικὸς ἀφέντης τὰ ὑποκράτει ἐκ μέρους γὰρ τοῦ βασιλέως ἐκείνου τῶν Ῥωμαίων» 27. 24 Χωνιάτης Ν., σ. 607.21-27. 25 Βλ. Brand 1968, σσ. 153, 244 και 1991, σ. 1886. Για την εκδοχή αυτής της συνεργασίας του Σγουρού με τους πειρατές της Αίγινας (αρκετά προβληματικής λόγω μη συγκεκριμένων τεκμηρίων από τις πρωτότυπες πηγές) βλ. τώρα και Nicoloudes 1995, σ. 157 σημ.23. Για την Αίγινα ως ορμητήριο πειρατών την εποχή εκείνη βλ. επίσης Koder-Hild, σ. 119-120, λ. Aigina, ενώ για τη Σαλαμίνα την ίδια αυτή περίοδο βλ. στους ιδίους, σσ. 253-254, λ. Salamis. Για την εν γένει πειρατεία την περίοδο αυτήν βλ. Κορδώσης 1986, σ. 62 σημ. 11. 26 Χωνιάτης Μ./Λάμπρος. Β, σ. 170.5-15: «Τεκμήριον δέ ἀπὸ τῶν δουλουμένων τοῖς Ἰταλοῖς πόλεων οὐδεὶς ὡς ὁμοφύλῳ τῷ τοιῷδε προσπέφευγε. Τοῦτο γὰρ οὐδὲν ἦν ἄλλ' ἢ φεύγοντα καπνὸν ἐμπίπτειν πυρί. Ἐκ δέ γε τῶν τυραννουμένων αὐτῷ φρουρίων ὅσοι ἂν ὑπεκδύναι δύναιντο αὐτομολοῦσι πρὸς τούτους ᾄσμενοι καὶ ὡς ἐξ ᾍδου αὐτοῦ ἀναλύοντες. Μαρτυρεῖ δὲ σφίσι καὶ ἡ τῶν πραγμάτων ἐνάργεια ποῦ γὰρ οἱ τοσοίδε Ἄργους, Ἑρμιόνης, Αἰγίνης οἰκήτορες; Ποῦ δὲ οἱ τῆς Κορίνθου πολῖται οἱ ὄλβιοι; Οὐκ οἴχονται ἄϊστοι πάντες, ἄπυστοι; Ἀθηναῖοί γε μὴν Θηβαῖοί τε καὶ οἱ Χαλκιδεῖς καὶ οἱ ἀνωτέρω ἐπιθαλαττίδιοι μένουσιν οἴκοι καὶ οὐδέπω τὰς ἑαυτῶν οἰκίας πεφεύγασιν». Πρβλ. την αγγλική μετάφραση του Geanakoplos που παραθέτει η Ilieva 1990, σ. 45 σημ. 68 και 1991, σ. 122 σημ. 42. 27 Χρον. Μορέως, στίχοι 1466-1467 και ιταλική διασκευή, έκδ. Hopf, σσ. 423, 424. Πρβλ. Κορδώσης 1986, σ. 65.- Ilieva 1990, σ. 34 και 1991, σ. 113.
50 Και πράγματι, μια συνεργασία όπως η προαναφερόμενη είναι μόνο πιθανολογούμενη, όταν μάλιστα δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα, αν οι περιοχές της Ερμιόνης και της Αίγινας υπάγονταν στην επικράτεια του Λέοντος Σγουρού, ή αν απλά είχαν υποφέρει από τις επιδρομές λεηλασίας του στρατού και του στόλου του Μορεώτη άρχοντα 28. Από τη μια πλευρά, λοιπόν, ο Μιχαήλ Χωνιάτης ενδιαφερόταν για την άμυνα της Ακρόπολης και τη σωτηρία της Αθήνας, ενώ από την άλλη ο Σγουρός είχε στο μυαλό του την έμμονη σκέψη για πραγματοποίηση του μεγαλεπήβολου σχεδίου του: την κατάληψη όσων περισσοτέρων ελλαδικών πόλεων και τη συνένωσή τους υπό την ηγεμονία του πάνω στα ερείπια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ενός κρατιδίου δηλαδή αναλόγου εκείνων που δημιουργήθηκαν μετά την άλωση το 1204 στην Ήπειρο και στη βορειοδυτική Μικρά Ασία (το ημιαυτόνομο κράτος της Ηπείρου και το κράτος των Λασκαριδών της Νικαίας 29 ). Κατά ταύτα, λοιπόν, και εν όψει της επερχόμενης λατινικής πλημμυρίδος στον ελλαδικό χώρο ο μητροπολίτης των Αθηνών φαίνεται να διακατέχεται από το τοπικιστικό πνεύμα του Δημοσθένη, ενώ ο Πελοποννήσιος άρχοντας από το πανελλήνιο πνεύμα του Ισοκράτη 30. Η επεκτεινόμενη όμως πολιορκία της Ακρόπολης έκανε τελικά το Σγουρό να αντιληφθεί ότι δεν θα κατόρθωνε να επιτύχει το στόχο του. Ξεσπώντας την οργή του, πυρπόλησε για αρκετές ημέρες τα σπίτια των Αθηναίων, κυρίως στον περίγυρο της Ακρόπολης, έκλεψε τα υπάρχοντά τους καθώς και τα ζωντανά τους, που τους ήταν τόσο χρήσιμα για την οικονομική ζωή της πόλης τους 31. Τελικά, πάντως, αναγκάστηκε να άρει μετά από μερικές ημέρες τον αποκλεισμό της Αθήνας και να αποφασίσει να συνεχίσει την πορεία του προς βορράν. Φεύγοντας, πήρε μαζί τους ως όμηρο έναν πολύτιμο γι αυτόν αιχμάλωτο, που δεν ήταν άλλος από τον μικρανηψιό του ιεράρχη Μιχαήλ, ομώνυμό του, έναν άτυχο νεαρό που έμελλε αργότερα να δολοφονηθεί άγρια 28 Κορδώσης 1986, σ. 64 με τη σημ. 20, με αναφορά στο Γρηγορόβιο Α, σ. 420 σημ. 2, κατά την οποία «η νήσος Αίγινα φαίνεται κατά ταύτα τασσομένη υπό την αρχήν του Σγουρού». 29 Κορδώσης 1986, σ. 68. 30 Πρβλ. Σαρδελής 1974, σ. 17. 31 Χωνιάτης Ν., σ. 608.38-43: «Πρὸς οὖν τοιοῦτον ἀντίμαχον, οὕτω μὲν ἴδριν τῶν τακτικῶν, οὕτω δὲ τὸν λόγον πολύν, οὕτω δὲ τὴν ἀρετὴν ἀπαράμιλλον, ὁ ἀντίπαλος Σγουρὸς ἀπειπών, καὶ γνοὺς ὡς εἰκῇ ταῖς τῆς ἀκροπόλεως ῥαχίαις διακυρίττεται, τὸν θυμὸν ἐκριπίζει κατὰ τῆς πόλεως, ἧς οὐκ ἔσχε χειρώσασθαι τὴν ἀκρόπολιν,καὶ δὴ τοῖς οἰκοπέδοις ἐνίησι πῦρ καὶ προνομεύει τῶν ζώων τὰ εἰς ζεύγλην καὶ δίαιταν ἐπιτήδεια».
51 στον Ακροκόρινθο από τον ίδιο τον Σγουρό με αποτέλεσμα ο τελευταίος να αποτελέσει στόχο ατέλειωτων πικρόχολων κατηγοριών του ιεράρχη σε πολλά σημεία του έργου του 32. Ποια όμως υπήρξαν τα ίχνη της παρουσίας του Σγουρού στην Αθήνα; Μετά από ειδική επιτόπια έρευνα ο εμβριθής μελετητής της μεσαιωνικής πόλης, Κenneth Setton, πιστοποίησε τις πράγματι μεγάλες καταστροφές που προκάλεσε ο στρατός του Σγουρού στην κάτω πόλη των Αθηνών, όπου ορισμένα από τα κτίρια θα πρέπει να παρέμειναν ακατοίκητα 33. Οπωσδήποτε, ο Μιχαήλ Χωνιάτης κατηύθυνε γενναία την άμυνα των υπερασπιστών του Παρθενώνα, ως άλλος Δέξιππος κατά χαρακτηρισμό του Φερδινάνδου Γρηγορόβιου 34.Οι πολιορκητικές μηχανές του Σγουρού («ἑλεπόλεις») δεν είχαν αποτέλεσμα και ο Ναυπλιέας δυνάστης αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις προσπάθειές του. Η αποτυχία κατάληψης του στόχου του αυτού έμελλε να είναι ένα πραγματικό «αγκάθι στο πλευρό» του 35. Ο ρόλος του ιεράρχη Μιχαήλ στην απόκρουση αυτήν υπήρξε καταλυτικός, χωρίς όμως να ισχύουν τα λεγόμενά του μεταγενέστερου Εφραίμ του Αινίου ότι ο μητροπολίτης απέκρουσε το Σγουρό με την πειθώ των λόγων του 36 που κρίνονται υπερβολικά 37. Πάντως, ο προαναφερόμενος ρόλος της απόκρουσης σχολιάζεται με θαυμασμό από το νεότερο αδελφό του Μιχαήλ, το Νικήτα Χωνιάτη, που κι αυτός εδώ προβάλλει τις πνευματικές ικανότητες του σοφού αδελφού του: «Καὶ τί γὰρ οὐκ ἂν διεπεπράχει τῶν πολεμίων εἰς ἀποσόβησιν ἀνὴρ ἥκων διὰ πάσης σοφίας καὶ παντοίαν μάθησιν λογικὴν ὡς οὐδὲ μίαν ἕτερος ἐπιών, ὅσαι τε θυραῖαι καὶ ὅσαι ἡμέτεραι; Εἰ δ' ἠβούλετο, εἶχεν ἂν 32 Βλ. Koder-Hild, σ. 68. Για τα γεγονότα σχετικά με τον άτυχο νεαρό Μιχαήλ βλ. εδώ στο κεφάλαιο V. 33 Bλ. Setton 1955, σσ. 238 (σχέδιο μεσαιωνικής Αθήνας), 242, 247-248, 252, 254.- Setton 1966, σ. 389 και 1976, σ. 22. Επίσης βλ. τους παλαιότερους Κωνσταντινίδη, σσ. 323-325 (χρονολόγηση της πολιορκίας στο 1203), Λάμπρο 1878, σ. 102 σημ. 2 (ομοίως.- πρβλ. εδώ πιο πάνω, σημ. 21) και Καλλιγά, σ. 142. Επίσης βλ. Miller 1960, Α, σ. 51, Καψάλης 3, σ. 607 και Hoffmann 1974, σ. 58. 34 Γρηγορόβιος Α, σ. 368. 35 Brand 1968, σ. 245. 36 Εφραίμ, στίχ. 7311-7313: «τέλος προσαράσσει δὲ καὶ ταῖς Ἀθήναις/ ἀλλ'ἀποκρουσθεὶς ἀρχιποιμένος λόγοις τοῦ Χωνειάτου Μιχαήλ τοῦ πανσόφου». Πρβλ. Λαμπρυνίδης 1975, σ. 30.- Setton 1976, σ. 22 σημ. 91. 37 Βλ. σχετικά Setton 1976, ό.π.
52 καὶ πῦρ ὕσειν ἐπ' ἀτασθάλους ἢ σφῆκας ἐπαφεῖναι τῷ στρατοπέδῳ, εἴτε τι ἕτερον ἐκείνοις ὀλέθριον αἰτήσασθαι θεόθεν καὶ λήψεσθαι οὐδὲ γὰρ ἂν τὸ θεῖον ἐβράδυνεν, εἰ χεῖρες ὑψώθησαν ἐκεῖναι, εἰ χείλη διήρθησαν ἐκεῖνα πρὸς θεοῦ ἐπίκλησιν. Ἀπῆγε δ' αὐτὸν τοῦ τοιοῦτόν τι ὅλως διανοήσασθαί τε καὶ διαπράξασθαι ὁ καὶ τοὺς υἱοὺς τῆς βροντῆς ἐπισχὼν τοῦ πῦρ ὑψόθεν κατενεγκεῖν ἐν τῷ εἰπεῖν, "οὐκ οἴδατε ποίου ἐστὲ πνεύματος"» 38. Ο λόγος όμως του σοφού εκείνου μητροπολίτη, όσον αφορά το Σγουρό, ήταν πύρινος και καταδικαστικός, μεταξύ άλλων, σε επιστολή του προς τον ανηψιό του, Γεώργιο το «σεβαστό», όπου οι ανατριχιαστικές πράξεις των Λατίνων κατά των Βυζαντινών παρουσιάζονται ως «φιλανθρωπότερες» εκείνων του «ομοαίμου» τους Σγουρού: «Οὐκ ἀπέχρησεν ἡμῖν τὸ ὑπ' ἀλλοφύλων τυραννεῖσθαι καὶ ὡς ἐν ἀνδραπόδων μοίρᾳ τάττεσθαι, ἀλλ' ἐπὶ τὸ τόσον ἄλγος τῶν ἡμετέρων τραυμάτων ὁ τάχα ὁμοεθνὴς οὗτος (=Λέων Σγουρός) προστίθησιν, οὗπερ ἡ φλὸξ μὲν πρὸ τῆς ἰταλικῆς ἐφόδου τὰ πολλὰ τῆς Ἑλλάδος κατενεμήσατο καὶ Πελοποννήσου, οἱ δ' ἄνθρακες μετὰ τὴν ἔφοδον ἐπικάουσι. Παρ' οὗ καὶ Ἰταλοὶ δεδικαίωνται. Τῶν γὰρ αὐτοῦ κακώσεων αἱ παρὰ τούτων (=στρατιωτῶν τοῦ Βονιφατίου Μομφερρατικοῦ) 39 φιλανθρωπότεροι καὶ δοκοῦσι τοῦ ὁμογενοῦς οἱ ἑτερογενεῖς ἡμερώτεροι Ῥωμαίοις καὶ ὡς ἐπίπαν ἐπιεικέστεροι...» 40. 38 Χωνιάτης Ν., σ. 607.28-37. 39 Για την ταύτιση αυτή βλ. Ilieva 1990, σ. 44 και 1991, σ. 119. 40 Χωνιάτης Μ., Β, σσ. 169.25-170.5 Πρβλ. Λαμπρυνίδης 1975, σ. 30, Ilieva (όπως στη σημ. 39) και Νιαβής 1992, σσ. 344-345. Στη συνέχεια του χωρίου αυτού η κυριαρχία (ή και απλή εμφάνιση) του
53 Ως απόηχος της μεγάλης επιδρομής του Λέοντος Σγουρού στην Αττική, σύμφωνα με το συστηματικό μελετητή του χώρου αυτού κατά τα τελευταία χρόνια, Στέλιο Μουζάκη, θα μπορούσε να θεωρηθεί το χάραγμα (ακιδογράφημα) που εικονίζει ιππέα πολεμιστή, στην εκκλησία της Παναγίας του Βαραμπά, στην περιοχή Μαρκόπουλου ναού του οποίου η ανέγερση χρονολογείται στα τέλη του 12 ου αιώνα 41. Προβαίνοντας σε αναλυτική περιγραφή του ακιδογραφήματος αυτού, ο Μουζάκης καταλήγει στο συμπέρασμα ότι σχεδιάστηκε κάτω από έντονη συναισθηματική φόρτιση, πιθανότατα εικονίζοντας ιππέα του βυζαντινού στρατού του 13 ου περίπου αιώνα, ως υπενθύμιση της λεηλασίας της περιοχής από το ιππικό του Σγουρού. Άλλωστε, καταλήγει ο ίδιος μελετητής, «αυτή είναι και η τελευταία εμφάνιση βυζαντινού στρατού στην Αττική, αφού μέσα σε λίγο χρόνο (άνοιξη του 1205) εμφανίζονται οι σιδηρόφρακτοι Φράγκοι ιππότες» 42.Επιπλέον δε, η συμβολή του αυτή μας δείχνει ότι πιθανότατα οι δηώσεις των ανδρών του Σγουρού επεκτάθηκαν και στη βορειοανατολική Αττική, κάτι που θα έγινε κατά την αναχώρησή του από την Αθήνα με κατεύθυνση τη Βοιωτία. Πράγματι, λίγο μετά τον Αύγουστο ή Σεπτέμβριο του 1204 43 ο Σγουρός, εγκαταλείποντας την έδρα της Αττικής, προχώρησε βόρεια προς τη Θήβα, που την εποχή αυτήν (αρχές 13 ου αι.) ήταν πόλη σαφώς πολυαριθμότερη των Αθηνών, με ακμάζουσα οικονομία ως κέντρο παραγωγής και επεξεργασίας του μεταξιού. Ήταν επίσης ακόμη το διοικητικό κέντρο του βυζαντινού Θέματος Ελλάδος 44.Παρόλα αυτά, η εμφάνιση ων ιππέων του Σγουρού έκανε τους Θηβαίους να ανοίξουν τις πύλες της πόλης τους χωρίς σχεδόν καθόλου να γίνει κάποια σύγκρουση, καθώς παραδίδει ο Νικήτας Χωνιάτης: «καὶ μεθ' ἡμέρας ἐκεῖθεν ἀπαναστὰς ταῖς Θήβαις Σγουρού σε περιοχές όπωςτο Άργος, η Ερμιόνη, η Αίγινα, η Κόρινθος, η Αττική, η Θήβα και η Χαλκίδα αμαυρώνεται με τον πιο σαφή τρόπο από τον ιεράρχη της Αθήνας (βλ. σχετικά εδώ σημ. 26). 41 Βλ.σχετικά Κoder-Hild, σ. 214, λ. Μarkopulon αρ. 1. 42 Μουζάκης 1999-2000, σσ. 176-178 (με φωτογραφία και σχέδιο του ακιδογραφήματος και με σχετική βιβλιογραφία για το ναό της παναγίας του Βαραμπά). 43 Η χρονολόγηση στον Σαββίδη 1987-88, σ. 50. Κατά τον Brand 1968, σ. 245, η αναχώρηση του Σγουρού έγινε το 1204/1205. Αν συνυπολογίσουμε την άποψη του ιδίου ότι η πολιορκία των Αθηνών άρχισε το 1203 (εδώ σημ. 20), τότε οι επιχειρήσεις του Σγουρού στην Αττική θα πρέπει να διήρκεσαν σαφώς πάνω από ένα χρόνο, κάτι που κατά τη γνώμη μας δεν ευσταθεί. 44 Πρβλ. Σαββίδης 1987-88, passim.- βλ. και Koder-Hild, σσ. 269-271, λ. Thebai (γενικά για τη βυζαντινή περίοδο). Επίσης Γρηγορόβιος Α, σσ. 368-369 και Ilieva 1990, σ. 46 και 1991, σ. 123.
54 προσβάλλει ταῖς ἑπταπύλοις. Καὶ ταύτας ὡς ἐξ ἐφόδου παραστησάμενος ἐπιτείνει πρὸς τὰ πρόσω τὸ πρόθυμον» 45. Μετά την αναίμακτη κατάληψη των Θηβών και της γύρω περιοχής, ο Ναυπλιέας επιδρομέας συνεχίζοντας την πορεία του και «διψασμένος» για νέες «κατακτήσεις»,κυριάρχησε σε μεγάλο τμήμα της Φωκίδας και στη συνέχεια εισέβαλε στην Εύβοια, τον Εύριπο των βυζαντινών πηγών (ή το Negroponte των λατινικών) 46, που αποτέλεσε ένα από τα τμήματα εκείνα του ελλαδικού χώρου που γνώρισαν, πριν να υπαχθούν στη Βενετία, μια σύντομη φάση (1204-1209) φεουδαρχικής κυριαρχίας ιδιαίτερα εκ μέρους Ιταλών ιπποτών, των επονομαζομένων «terzieri (δηλ. «τριτημορίων») 47. Έτσι, ο Εύριπος (δηλ. η Χαλκίδα με το κάστρο της) ενσωματώθηκαν για πολύ σύντομο χρονικό διάστημα στις κτήσεις του Σγουρού 48, που πλην της αποτυχίας των Αθηνών φαινόταν να είναι πανίσχυρος. Τώρα, ο φιλόδοξος τοπάρχης της βορεοανατολικής Πελοποννήσου έχοντας ολοκληρώσει περί το φθινόπωρο του 1204 τον δεύτερο κύκλο των κατακτητικών του σχεδίων, ήταν έτοιμος να προχωρήσει στην τρίτη φάση. Επόμενος στόχος του ήταν η Θεσσαλία, αφού με την κατάληψη της κεντρικής Ελλάδος θα μπορούσε να καταστρώσει περαιτέρω σχέδια για εισβολή στη Μακεδονία και τη Θράκη στοχεύοντας απώτατα ίσως και στην ανακατάληψη της ίδιας της Κωνσταντινούπολης (κάτι που όμως δεν υπήρξε αυτοσκοπός γι αυτόν). 45 Χωνιάτης Ν., σ. 608.43-46. Βλ. και Εφραίμ,στίχ. 7314-7315: «Θήβαις ἐφορμᾶ ταχέως ἑπταπύλοις, /καὶ τάσδε συσχὼν ῥᾷστα τῷ μάχης νόμῳ». Πρβλ. Setton 1944, σ. 205.- Koder-Hild, σσ. 68, 269.- Lilie 1984, σ. 578.- Κορδώσης 1986, σ. 68. Άλλη βιβλιογραφία στον Σαββίδη 1987-88, σ. 50 σημ. 77. «Μετά το 1204» χρονολογεί την εξουσία του Σγουρού στη Θήβα ο Π. Ροδάκης, «Θήβες», ΜΓΕ 27 (1983), σ. 336. 46 Βασική εδώ η συμβολή του J. Koder, Negroponte. Unteruschungen zur Topographie und Seidlungsgeschichte der Insel Euboia während der Venezianerherrschaft, Βιέννη 1973.- πρβλ. Koder-Hild, σσ. 156-158 (για τη βυζαντινή περίοδο)., Για την οχύρωση του Ευρίπου (Χαλκίδας) και τον πλούτο της πόλης κάνει λόγο ο Μιχαήλ Χωνιάτης στην «Ομιλία επιστάντος τω κατ Εύβοιαν Ευρίπω» (Λάμπρος Α, σσ. 180-181) και στο Προσφώνημα στον λογοθέτη Βασίλειο Καματηρό (ό.π., σσ. 315-316).- πρβλ. Κορδώσης 1986, σ. 74. 47 Βλ. Koder, Negroponte (προηγ. σημ.), σ. 45 εξ. και passim.- Gerland 1966, σσ. 164, 184, 196-197.- Σαββίδης 1981-82,σσ. 319-320.- πρβλ. και τη βιβλιογραφία στον Κορδώση 1986, σ. 74 σημ. 37. 48 Βλ. Oikonomidès 1976, σσ. 17-18.- Σαββίδης 1981-82, σ. 318.- Μαλτέζου 1979, σ. 263.- Malamut 1982, σ. 349 με σημ. 166 (χρονολόγηση μεταξύ1202 και 1204!) και περαιτέρω σφάλμα στην ίδια: Malamut 1988, σσ. 101, 123, 532 (οι κατακτήσεις αυτές χρονολογούνται στο 1202-1203!).