106 Καν νες ρθογραφ ας Βυζαντινῆς Μουσικῆς

106 Καννες ρθογραφας Βυζαντινῆς Μουσικῆς Κανόνες γιὰ τονισμένες συλλαβές 1. Ἡ βαρεῖα, ἡ πεστή, καὶ τὸ ψηφιστὸν τίθει στὶς περισσότερες τονισμένες συλλαβές, ἀλλὰ χρησιμοποιοῦνι μόνο ὅν ἀκολουθεῖ κατιὼν χαρακτήρας. 1 Τὸ ποιὸς ἀπ αὐτοὺς τοὺς τρεῖς χαρακτῆρες χρησιμοποιεῖι ἐξαρτᾶι ἀπὸ τὸ ἂν ὁ χαρακτήρας ποὺ ἀκολουθεῖ εἶναι ἑτεροσύλλαβος καὶ ἀπὸ τὸ πόσοι κατιόντες χαρακτῆρες ἀκολουθοῦν. Συνήθως, ὅν ὁ ἑπόμενος χαρακτήρας εἶναι ὁμοσύλλαβος, τίθει βαρεῖα, ἐνῷ ὅν εἶναι ἑτεροσύλλαβος, τίθει πεστή. Ἀλλὰ ὅν ἀκολουθοῦν παραπάνω ἀπὸ ἕνας κατιὼν χαρακτήρας, τίθει ψηφιστόν, ἄσχε ἂν ὁ ἑπόμενος χαρακτήρας εἶναι ἑτεροσύλλαβος ἢ ὁμοσύλλαβος: 2. Ἐξαιρέσεις στὸν κανόνα 1: α) Ἡ πεστὴ τίθει ἀντὶ τοῦ ψηφιστοῦ ὅν ὁ ἑπόμενος κατιὼν χαρακτήρας εἶναι ἑτερόχρονος: Στὰ κάτωθι παραδείγμα, τίθει ψηφιστὸν διότι ὁ κατιὼν χαρακτήρας ποὺ ἀκολουθεῖ εἶναι ἰσόχρονος μὲ τὸν τονισμένο χαρακτήρα: β) Ἐπίσης ἡ πεστὴ τίθει ὅν ἀκολουθοῦν ἕνα ἢ περισσότερα ζευγάρια ἀπὸ ἀποστόφους: καὶ καὶ 1 Βλέπε κανόνα 69 γιὰ ἐξαιρέσεις αὐτοῦ τοῦ κανόνα, σχετικὰ μὲ τὴν χρῆσι τῆς βαρείας χωρὶς νὰ ἀκολουθήσῃ κατιὼν χαρακτήρας.

Ὁ Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ, ὅμως, ἔγραφε τὴν προηγούμενη θέσι μὲ ὀλίγον ἀντὶ πεστῆς: γ) Ἐπίσης, τίθει πεστὴ ὅν ἀκολουθεῖ ἀπόστροφος μὲ κλάσμα τὴν ὁποία ἀκολουθεῖ ἄλλη ἀπόστροφος: καὶ καὶ δ) Ὅμως, ἡ πεστὴ δὲν χρησιμοποιεῖι σὲ δίχρονο χαρακτήρα μετὰ τὸν ὁποῖον ἀκολουθεῖ ἕνας μόνο κατιὼν χαρακτήρας: ἤ ἤ ἤ ἀλλὰ ὄχι: Ἡ ἀκόλουθη θέσις, ὅμως, ἀποτελεῖ ἐξαίρεσι σὲ αὐτὸν τὸν κανόνα: ἤ ()* ε) Ἕνας ἀνιὼν χαρακτήρας τὸν ὁποῖον ἀκολουθεῖ μία μόνο ὁμοσύλλαβη ἀπόστροφος δὲν μπορεῖ νὰ γραφῇ μὲ βαρεῖα ἐὰν ἡ ἀπόστροφος δὲν εἶναι ἐγγοργος (δηλ. μὲ γοργόν, δίγοργον, ἢ τρίγοργον). Γιὰ νὰ τονισθῇ ἐκεῖνος ὁ ἀνιὼν χαρακτήρας, γράφει μὲ πεστὴ ἀντὶ γιὰ βαρεῖα. Ἀλλὰ στὴν ἴδια περίπτωσι, ἕνα ἴσον ἢ κατιὼν χαρακτήρας γράφει μὲ βαρεῖα. () () () * Τηρήθηκε αὐτὸς ὁ κανόνας ἀπὸ τοὺς περισσοτέρους ἀπὸ τοὺς μεγάλους συνθέτες τοῦ 19ου αἰῶνος, ὅπως ὁ Γρηγόριος ὁ Πρωτοψάλτης, ὁ Χουρμούζιος ὁ Χαρτοφύλαξ, ὁ Πέτρος ὁ Ἐφέσιος, καὶ ὁ Θεόδωρος Φωκαεύς. Ἀλλὰ ὁ Στέφανος ὁ Λαμπαδάριος συχνὰ ἔκανε ἐξαίρεσι σ αὐτὸν τὸν κανόνα, ὅν ἔγραφε τὴν κάτωθι θέσι: - 2 -

ἤ: (Σωστά) () 3. Ἡ τονισμένη συλλαβὴ πρὶν ἀπὸ ἕνα συνεχὲς ἐλαφρόν, συνήθως θὰ γραφῇ ἢ μὲ πεστὴ ἢ μὲ ψηφιστόν, ἀνάλογα μὲ τὶς συλλαβὲς ποὺ ἀκολουθοῦν καὶ ἀνάλογα μὲ τὴν διάρκεια τῆς τονισμένης συλλαβῆς: * 4. Ἡ πεστὴ δὲν μπορεῖ νὰ γραφῇ μὲ κλάσμα ὅν ἀκολοθοῦν δύο ἔγγοργες ἀπόστροφοι, ἐκτὸς ἂν προηγεῖι βαρεῖα. 5. Ἡ μοναδικὴ περίπτωσις τοῦ ψηφιστοῦ μετὰ τὸ ὁποῖο δὲν ἀκολουθοῦν τοὐλάχιστον δύο κατιόντες χαρακτῆρες εἶναι ἡ ἑξῆς συνηθισμένη θέσις: ἤ: 6. Τὸ ψηφιστὸν δὲν τίθει σὲ χαρακτήρα μετὰ τὸ ὁποῖο ἀκολουθεῖ ἐλαφρόν. Μπορεῖ ὅμως νὰ τεθῇ πεστή.. Πρέπει νὰ γραφῇ ὡς ἑξῆς:. ἢ ὡς ἑξῆς: Πρέπει νὰ γραφῇ ὡς ἑξῆς: * Ὁ Γρηγόριος ὁ Πρωτοψάλτης, ὁ Πέτρος ὁ Ἐφέσιος, ὁ Θεόδωρος Φωκαεύς, καὶ ὁ Ἰωάννης ὁ Λαμπαδάριος τήρησαν αὐτὸν τὸν κανόνα. Ἀλλὰ ὁ Χουρμούζιος ὁ Χαρτοφύλαξ καὶ ὁ μαθητής του ὁ Στέφανος ὁ Λαμπαδάριος ἔγραφαν τὸ δεύτερο παράδειγμα σ αὐτὸν τὸν κανόνα μὲ πεστὴ ἀντὶ μὲ ψηφιστόν. Αὐτὸ τὸ παράδειγμα σπανίως γράφει οὔτε μὲ πεστὴ οὔτε μὲ ψηφιστόν, ἀλλὰ ἁπλῶς ὡς ὀλίγον. - 3 -

Κανόνες γιὰ Χαρακτῆρες στὴν Ἄρσι 7. Τὸ ἀντικένωμα μπορεῖ νὰ τεθῇ κάτω ἀπὸ ἕνα ὀλίγον (ἔγγοργο ἢ μή) στὴν ἄρσι ὅν ἀκολουθεῖ κατιὼν χαρακτήρας. Τὸ ἀντικένωμα μπορεῖ νὰ τεθῇ στὴν θέσι μόνο ὅν συνοδεύει μὲ ἁπλῆ, καὶ τότε ἀκολουθεῖ μόνο ἕνας κατιὼν χαρακτήρας. 8. Δύο συνεχόμενοι χαρακτῆρες δὲν μποροῦν νὰ γραφοῦν μὲ ἀντικένωμα. 9. Ἡ μονόχρονη πεστὴ μπορεῖ νὰ βρεθῇ στὴν ἄρσι, ὅπως στὰ ἑξῆς παραδείγμα:. Πρέπει νὰ γραφῇ ὡς ἑξῆς: ἤ: παν το ε ε λε ε h +h h th" pa a nh te a sa a a te e w +w w w tou ou Sw w th h h Ἂν καὶ μερικοὶ παρουσιάζουν τὸ τελευῖο ὡς παράδειγμα τῆς μονόχρονης πεστῆς στὴν ἄρσι, ὁ Γεώργιος Χατζηθεοδώρου πιστεύει ὅτι σὲ τέτοιες περιπτώσεις ὀρθότερο εἶναι νὰ τεθῇ ἡ πρώτη πεστὴ στὴν θέσι, ἀλλάζονς τὸ ρυθμὸ ὡς ἑξῆς: te a sa a a te e - 4 -

10. Ὅν ὁ ἑτεροσύλλαβος κατιὼν χαρακτήρας προηγεῖι ἀπὸ πολλοὺς ἀνιόντες χαρακτῆρες, ὁ τελευῖος ἀνιὼν χαρακτήρας συχνὰ γράφει ὡς ὀλίγον μὲ ἀντικένωμα ἢ ὡς ὀλίγον ποὺ συνδέει μὲ ὁμαλὸν σὲ ἔγγοργο ἴσον. 11. Τὸ ψηφιστὸν μπορεῖ ἐπίσης νὰ τεθῇ σὲ χαρακτήρα ποὺ εἶναι στὴν ἄρσι, ὅπως στὸ ἑξῆς παράδειγμα: Καὶ ὅμως, κατὰ τὴν γνώμη τοῦ Κωνσντίνου Πανᾶ, * ὀρθότερο θὰ ἦν νὰ γραφῇ αὐτὸ τὸ παράδειγμα ὡς ἑξῆς: 12. α) Στὴν ἀνάβασι δύο φωνῶν μὲ ὀλίγον, τὸ κέντημα τίθει δεξιὰ ἀπὸ τὸ ὀλίγον ἐκτὸς ἂν ἀκολουθῇ κατιὼν χαρακτήρας, ὁπότε τὸ κέντημα τίθει κάτω ἀπὸ τὸ ὀλίγον. β) Ἀλλὰ ὅν ἡ ἀνάβασις δύο φωνῶν εἶναι στὴν ἄρσι, τὸ κέντημα τίθει κάτω ἀπὸ τὸ ὀλίγον, ἀκόμα καὶ ὅν δὲν ἀκολουθεῖ κατιὼν χαρακτήρας. γ) Ὅν ἡ ἀνάβασις δύο φωνῶν συνοδεύει μὲ κλάσμα, τὸ κέντημα τίθει δεξιὰ ἀπὸ τὸ ὀλίγον (καὶ τὸ κλάσμα πάνω ἀπὸ τὸ ὀλίγον) ἄσχε μὲ τὸ ποιὸς χαρακτήρας ἀκολουθεῖ. δ) Ὅν ὅμως ἡ ἀνάβασις δύο φωνῶν μὲ κλάσμα ἔχει καὶ ψηφιστόν, τὸ κέντημα πάντοτε τίθει κάτω ἀπὸ τὸ ὀλίγον. Κλι ι νον το ου ους σου Α γνη Κλι ι νον το ου ους σου Α γνη * Πανᾶ, Κωνσντίνου Ι., Θεωρία, Μέθοδος καὶ Ὀρθογραφία τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, Ἀθῆναι, ἔκδοσις πρώτη, 1970, σελ. 162. - 5 -

ε) Ὅν ἡ ἀνάβασις δύο φωνῶν ἔχει διπλῆ ἢ τριπλῆ, τὸ κέντημα πάντοτε τίθει δεξιὰ ἀπὸ τὸ ὀλίγον, ἀκόμα καὶ ἂν ἀκολουθῇ κατιὼν χαρακτήρας. 13. Ὅν ἡ ἀνάβασις δύο φωνῶν συνδέει μὲ ἕνα ἴσον, ὁ προηγούμενος κανόνας δὲν ἰσχύει, ὁπότε τὸ κέντημα μπορεῖ νὰ γραφῇ εἴτε κάτω ἀπὸ τὸ ὀλίγον εἴτε δίπλα στὸ ὀλίγον. ἤ: ἤ: 14. Ὅν ὁμοσύλλαβο ἐλαφρόν ἀκολουθεῖ τὸ ὀλίγον, τὸ ὀλίγον γράφει μὲ ἀντικένωμα. κτλ. - 6 -

Κανόνες γιὰ τὸ Ὀλίγον 15. Ὅν ὁ τελευῖος ἀπὸ πολλοὺς ἀνιόντες χαρακτῆρες ἔχει κλάσμα, θὰ γραφῇ ὡς ὀλίγον ἐὰν ἀκολουθῇ μόνο ἕνας κατιὼν χαρακτήρας, ἢ ὡς πεστὴ ἐὰν ἀκολουθοῦν δύο ἢ περισσότεροι κατιόντες χαρακτῆρες. 16. Ὅν γράφει φθορὰ στὴ συμπλοκὴ ὀλίγου, ὑψηλῆς καὶ κεντημάτων, ἡ φθορὰ γράφει ἀπὸ κάτω ὅν ἰσχύῃ γιὰ τὸ ὀλίγον ( ) καὶ ἀπὸ πάνω ὅν ἰσχύῃ γιὰ τὰ κεντήμα ( ). Ὅν ὅμως αὐτὴ ἡ συμπλοκὴ ἔχῃ καὶ ψηφιστόν, ἡ φθορὰ πρέπῃ νὰ τεθῇ ἀπὸ πάνω, ἀκόμα ὅν ἰσχύῃ γιὰ τὸ ὀλίγον ( ). 17. Στὴ συμπλοκή: βαρεῖα, ἔγγοργος ἀπόστροφος καὶ ὀλίγον, ἡ ἀπόστροφος γράφει μὲ σύνδεσμο (ἕτερον) μόνο ὅν κατιὼν χαρακτήρας ἀκολουθεῖ τὸ δεύτερο ὀλίγον. Ἀλλὰ ἡ ἑξῆς συνηθισμένη θέσις ἀποτελεῖ ἐξαίρεσι σὲ αὐτὸν τὸν κανόνα: 18. Γιὰ νὰ τονισθῇ ἡ ἀπόστροφος ἢ τὸ ἴσον ποὺ συνοδεύει ἀπὸ ἴσον, γράφει πάνω ἀπὸ ὀλίγον. (Αὐτὸ συμβαίνει σπανίως) - 7 -

19. Οἱ ἑξῆς συμπλοκὲς ἐπίσης πρέπει νὰ γραφοῦν μὲ σύνδεσμο ὅν οἱ χαρακτῆρες εἶναι ὁμοσύλλαβοι: κτλ. 20. Ὅν τὸ ψηφιστὸν γράφει κάτω ἀπὸ κατιόν χαρακτήρα, μπαίνει ὀλίγον στὴ μέση γιὰ "στήριγμα": 21. Ἡ ἑξῆς θέσις συνήθως γράφει μὲ ψηφιστόν: Ὁ Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ ὅμως, ἔγραφε αὐτὴν τὴν θέσι μὲ ἀντικένωμα: Καὶ γενικά, ὁ Χουρμούζιος προτιμοῦσε τὸ ὀλίγον μὲ ἀντικένωμα, ἐνῷ ὁ Γρηγόριος ὁ Πρωτοψάλτης καὶ ἄλλοι προτιμοῦσαν τὰ κεντήμα πάνω ἀπὸ τὸ ὀλίγον. Ἔγραφε: κτλ. ἀντὶ τοῦ: ἀντὶ τοῦ: ἀντὶ τοῦ: ἀντὶ τοῦ: ἀντὶ τοῦ: ἀντὶ τοῦ: - 8 -

Κανόνες γιὰ τὰ Κεντήμα 22. Τὰ κεντήμα ποτὲ δὲν ἔχουν δική τους συλλαβὴ (ἐκτὸς ἀπὸ τὴν περίπτωσι τῶν κρατημάτων) καὶ ποτὲ δὲν βρίσκονι στὴν θέσι. 23. Ὅν τὰ κεντήμα τίθενι κάτω ἀπὸ τὸ ὀλίγον, αὐτὴ ἡ συμπλοκὴ δὲν μπορεῖ νὰ ἔχῃ ἴδια συλλαβή (ἀφοῦ σ αὐτὴν τὴν συμπλοκὴ ἐκτελοῦνι πρῶ τὰ κεντήμα καὶ ἀφοῦ τὰ κεντήμα ποτὲ δὲν ἔχουν ἴδια συλλαβή). 24. Τὰ κεντήμα δὲν μποροῦν νὰ γραφοῦν πρὶν ἀπὸ τὸ συνεχὲς ἐλαφρὸν ἢ τὴν ἔγγοργη ὑπορροή. Γι αὐτὸ τὸ λόγο, κεντήμα πάνω ἀπὸ τὸ ὀλίγον δὲν μποροῦν νὰ γραφοῦν πρὶν ἀπὸ τὸ συνεχὲς ἐλαφρὸν ἢ τὴν ἔγγοργη ὑπορροή. Σὲ τέτοια περίπτωσι, ἀντικαθίσνι τὰ κεντήμα ἀπὸ τὸ ὀλίγον μὲ ψηφιστόν. 25. Ἔγγοργα κεντήμα πρέπει νὰ γραφοῦν ὡς ἔγγοργο ὀλίγον ὅν ἀκολουθῇ πεστή. (Αὐτὸς ὁ κανόνας 25 ἐνδέχει νὰ εἶναι λαθεμένος ἀφοῦ οἱ παλαιοὶ δὲν τὸν τηροῦσαν.) 26. Γιὰ νὰ μὴν γραφοῦν τρία κεντήμα μαζί, τὰ κεντήμα ποὺ θὰ ἀκολουθοῦσαν ἕνα κέντημα ἀντικαθίσνι ἀπὸ τὸ ὀλίγον: - 9 -

27. Ἡ ἀνάβασις μιᾶς φωνῆς μεξὺ δύο ἴσων ἢ μεξὺ ἴσου καὶ ὀλίγου γράφει ὡς κεντήμα. Ὅν ὅμως αὐτὴ ἡ ἀνάβασις εἶναι ἔγγοργη, γράφει ὡς ὀλίγον: 28. Στὰ προηγούμενα παραδείγμα, τὰ κεντήμα δὲν γράφονι μαζὶ μὲ τὸ ἴσον πάνω ἀπὸ ὀλίγον. Τὰ κεντήμα συνήθως γράφονι πάνω ἀπὸ ὀλίγον μόνο ὅν ἀκολουθεῖ κατιὼν χαρακτήρας ἢ ἴσον μὲ κλάσμα ἢ ἴσον μὲ ψηφιστόν, ὄχι ὅμως ὀλίγον μὲ ψηφιστόν: 29. Παρομοίως, ὅν ὑπάρχῃ ἡ ὑπερβατὴ ἀνάβασις δύο, τεσσάρων ἢ πέντε φωνῶν τὴν ὁποίαν ἀκολουθοῦν κεντήμα καὶ κατιὼν χαρακτήρας, τὰ κεντήμα γράφονι πάνω ἀπὸ τὸ ὀλίγον: Ἀλλὰ οἱ ὑπερβατὲς ἀναβάσεις τριῶν, ἕξι καὶ περισσοτέρων φωνῶν δὲν μποροῦν νὰ γραφοῦν μὲ κεντήμα πάνω ἀπὸ τὸ ὀλίγον, διότι τὰ κεντήμα θὰ ἦν πολὺ κοντὰ στὸ κέντημά τους, ὁπότε θὰ προκαλοῦσε σύγχυσι. Γιὰ αὐτὸν τὸν λόγο, σὲ τέτοιες περιπτώσεις, τὰ κεντήμα ἀντικαθίσνι ἀπὸ τὸ ὀλίγον. 30. Ἡ ἀνάβασις μιᾶς φωνῆς ὕστερα ἀπὸ ὑπερβατὴ ἀνάβασι τριῶν φωνῶν καὶ πρὶν ἀπὸ ἴσον ποὺ τονίζει γράφει ὡς κεντήμα καὶ ὄχι ὡς ὀλίγον. 31. Ἔγγοργα κεντήμα πρέπει νὰ τεθοῦν πάνω ἀπὸ ἕνα ὀλίγον ὅν προηγεῖι ἴσον. - 10 -

32. Μιὰ ἁπλῆ πρέπει νὰ γραφῇ δεξιὰ ἀπὸ τὸ γοργὸν στὶς ἑξῆς θέσεις: 33. Τὰ κεντήμα δὲν τίθενι πάνω ἀπὸ τὸ ὀλίγον ὅν βρίσκονι στὴν ἄρσι ἐνὸς διγόργου ἢ τριγόργου, ἔστω καὶ ἂν ἀκολουθῇ κατιὼν χαρακτήρας. κτλ. 34. Ὁ ἔγγοργος χαρακτήρας δὲν μπορεῖ οὔτε νὰ προηγῆι οὔτε νὰ ἀκολουθῆι ἀπὸ κεντήμα. δο ξα 35. Κατὰ τοὺς νεωτέρους, ὅν ἡ διάρκεια τῶν κεντημάτων χρειάζει νὰ ἐπεκθῇ, ἀκολουθοῦνι ἀπὸ τὸ ἴσον καὶ συνδέονι μὲ τὸ ὑφέν. δο ξα 36. Ὅν τὰ κεντήμα γράφονι πάνω ἀπὸ τὸ ὀλίγον τὸ ὁποῖον βρίσκει πάνω ἀπὸ τὸ ψηφιστόν, ἡ ἐνέργεια τοῦ ψηφιστοῦ ἰσχύει γιὰ τὰ κεντήμα. Γιὰ αὐτὸν τὸν λόγο, αὐτὴ ἡ συμπλοκὴ χαρακτήρων δὲν μπορεῖ νὰ ἀκολουθῆι ἀπὸ μόνο ἕναν κατιόν χαρακτήρα ἢ ἀπὸ ἕναν ἄχρονο χαρακτήρα (π.χ. βαρεῖα, ἀντικένωμα, κτλ.) ἀφοῦ τὸ ψηφιστὸν δὲν μπορεῖ νὰ γράφει πρὶν ἀπὸ μόνο ἕναν κατιόν χαρακτήρα ἢ πρὶν ἀπὸ ἕναν ἄχρονο χαρακτήρα. 37. Ὅν τὸ μέλος ἔχει μιὰ συνεχῆ ἀνάβασι, γράφει μὲ ὀλίγα καὶ κεντήμα ἐναλλάξ. Τὰ κεντήμα πρέπει νὰ γραφοῦν κάτω ἀπὸ τὰ ὀλίγα καὶ ὄχι ἀπὸ πάνω. - 11 -

38. Ὅν ὅμως ὁ πρῶτος κατιὼν χαρακτήρας μετὰ ἀπὸ πολλοὺς ἀνιόνς χαρακτῆρες εἶναι ἰσόχρονος μὲ αὐτούς, τὰ πρῶ κεντήμα δὲν γράφονι κάτω ἀπὸ τὸ ὀλίγον, τὰ δὲ τελευῖα κεντήμα τίθενι πάνω ἀπὸ τὸ ὀλίγον μὲ ψηφιστὸν ἀπὸ κάτω. Τὸ ἑξῆς παράδειγμα εἶναι ἐπίσης σωστό: 39. Ὅν ὅμως ὑπάρχουν ζεύγη ἀπὸ ἀνιόνς χαρακτῆρες, μὲ μιὰ συλλαβὴ γιὰ κάθε ζεύγος, τὰ κεντήμα δὲν γράφονι πάνω ἀπὸ τὰ ὀλίγα. * 40. Τὰ κεντήμα δὲν γράφονι ποτὲ μετὰ ἀπὸ ἔγγοργη ἀπόστροφο (λόγῳ τοῦ κανόνα 34). 41. Ὅν τὰ κεντήμα βρίσκονι κάτω ἀπὸ τὸ ὀλίγον, ὅποιοσδήποτε ἄχρονος χαρακτήρας ἐπηρεάζει τὸ ὀλιγον καὶ ὄχι τὰ κεντήμα. * Ἂν καὶ ὁ Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ τηροῦσε αὐτὸν τὸν κανόνα, ὁ Γρηγόριος ὁ Πρωτοψάλτης καὶ ὁ Θεόδωρος ὁ Φωκαεὺς δὲν τὸν τηροῦσαν. Δηλαδή, σὲ αὐτὸ τὸ παράδειγμα, θὰ ἔγραφαν καὶ τὰ δύο κεντήμα πάνω ἀπὸ τὰ ὀλίγα. ( ) - 12 -

Κανόνες γιὰ τὸ Κλάσμα 42. Τὸ κλάσμα πρέπει νὰ τοποθετηθῇ στὶς κάτωθι συμπλοκὲς χαρακτήρων ὡς ἑξῆς: 43. Τὸ κλάσμα μπορεῖ νὰ τοποθετηθῇ εἴτε ἀπὸ πάνω εἴτε ἀπὸ κάτω ἀπὸ τὴν ὑπερβατὴ ἀνάβασι τριῶν καὶ πέντε φωνῶν, ἀλλὰ ὅν ὑπάρχῃ ὁμαλὸν κάτω ἀπὸ τὸ ὀλίγον, τὸ κλάσμα πρέπει νὰ τοποθετηθῇ πάνω ἀπὸ τὸ ὀλίγον.τὰ ἑξῆς παραδείγμα εἶναι σωστά: 44. Ὅν ἡ πεστὴ γράφει μὲ κλάσμα τὸ κλάσμα πάντοτε τοποθετεῖι ἀπὸ κάτω ἀπὸ τὴν πεστῆ. 45. Ἡ ἁπλῆ χρησιμοποιεῖι ἀντὶ τοῦ κλάσματος στὶς ἑξῆς περιπτώσεις: κτλ. 46. Ἐπίσης ἡ ἁπλῆ γράφει ἀντὶ τοῦ κλάσματος ὅν ἀκολουθῇ βαρεῖα: ἀλλὰ 47. Ὅν ἕνα δίχρονο ἴσον (ἢ ὀλίγον) συνοδεύει ἀπὸ ἔγγοργη ἀπόστροφο, τὸ ἴσον γράφει μὲ κλάσμα ὅν ἡ ἀπόστροφος εἶναι ἑτεροσύλλαβη. Ἀλλοιῶς, τὸ ἴσον γράφει μὲ ἁπλῆ καὶ ἀντικένωμα. 48. Τὸ κλάσμα τίθει πάνω ἀπὸ τὸ ἐλαφρὸν μόνο ὅν δὲν ἔχει ἄχρονο χαρακτήρα (ὅπως τὴν πεστὴ ἢ τὸ ψηφιστόν). 49. Τὸ κλάσμα πάντοτε τίθει πάνω ἀπὸ τὴν ἀπόστροφο. Ἀλλὰ ὅν ἡ ἀπόστροφος ἔχει ψηφιστόν, τότε τὸ κλάσμα μπορῇ νὰ γραφῇ ἢ ἀπὸ πάνω ἢ ἀπὸ κάτω. ἤ - 13 -

Κανόνες γιὰ τὸ Γοργόν 50. Τὸ γοργὸν τίθει πάνω ἀπὸ σύνθετους χαρακτῆρες: κτλ. συνήθως ὅμως τίθει καὶ κάτω ἀπὸ ἁπλοῦς χαρακτῆρες: κτλ. * Ἀλλὰ τὸ γοργὸν πάντοτε τίθει πάνω ἀπὸ τὴν ὑπορροή, καὶ πάνω ἀπὸ τὴν ἀπόστροφο ποὺ ἀκολουθεῖι ἀπὸ ἄλλη ἀπόστροφο ἢ ἀπὸ συνεχὲς ἐλαφρόν. Ἀλλὰ ὅν μιὰ ἔγγοργη ἀπόστροφος ἀκολουθεῖι ἀπὸ ὑπορροή, τὸ γοργὸν γράφει κάτω ἀπὸ τὴν ἀπόστροφο: Τὸ γοργὸν τίθει πάνω ἀπὸ ἁπλοῦς χαρακτῆρες, ὅν ἀκολουθοῦνι ἀπὸ χαρακτήρα ποὺ ἔχει ἀντικένωμα, πεστή ἢ βαρεῖα: 51. Τὸ γοργὸν δὲν μπορεῖ νὰ τεθῇ σὲ πεστὴ ἢ σὲ ὀλίγον ποὺ ἔχει ψηφιστόν. Ὁπότε κανένα ἀπὸ τὰ ἀκόλουθα δὲν μποροῦν νὰ γραφοῦν μὲ γοργόν: 52. Μιὰ ἐξαίρεσις στὸν προηγούμενο κανόνα εἶναι τὸ γοργὸν ποὺ γράφει πάνω ἀπὸ τὸ ὀλίγον ποὺ ἔχει ἀπὸ κάτω κεντήμα καὶ ψηφιστόν: 53. Τὸ γοργὸν μπορεῖ νὰ γραφῇ μαζὶ μὲ τὴ διπλῆ μόνο σὲ ἀπόστροφο, καὶ ὄχι σὲ ἐλαφρὸν ἢ σὲ χαμηλή... Πρέπει νὰ γραφῇ ἔτσι: Πρέπει νὰ γραφῇ ἔτσι: * Τὸ παράδειγμα ἑνὸς ὀλίγου μὲ γοργὸν ἀπὸ πάνω στὸν κανόνα 8 ἀποτελεῖ ἐξαίρεσι αὐτοῦ τοῦ κανόνα. Ἀλλὰ αὐτὴ ἡ ἐξαίρεσις εὔκολα δικαιολογεῖι μὲ τὸ ἐπιχείρημα ὅτι ἐκεῖνο τὸ ὀλίγον ἦν σύνθετος χαρακτήρας τοῦ ὁποίου ἀφαιρέθηκε τὸ ἀντικένωμα. - 14 -

Κανόνες γιὰ τὴ Βαρεῖα 54. Δύο συνεχόμενες ὁμοσύλλαβες ἀπόστροφοι συνήθως παίρνουν βαρεῖα, ἀσχέτως ἂν τονίζει ἡ συλλαβή. 55. Παρομοίως, τὸ ἴσον μετὰ τὸ ὁποῖο ἀκολουθεῖ μία ὁμοσύλλαβη ἀπόστροφος πρέπει νὰ πάρῃ βαρεῖα, ἀσχέτως ἂν τονίζει ἡ συλλαβή. Ἡ ἀπόστροφος μπορεῖ νὰ ἔχῃ καὶ ἁπλῆ καὶ γοργόν. 56. Ὅν ὅμως συνεχόμενες ἀπόστροφοι δὲν ἔχουν μία συλλαβὴ γιὰ τὸ κάθε ζευγος ἀποστρόφων, δὲν γράφονι βαρεῖες: 57. Παρομοίως ὅν ἔχουμε παραπάνω ἀπὸ δύο ζεύγη ὁμοσύλλαβων ἀποστρόφων, ἡ βαρεῖα γράφει πρὶν ἀπὸ κάθε ζεῦγος. 58. Ἐπίσης, ζεύγη ἀπὸ ἴσον καὶ ἀπόστροφο παίρνουν βαρεῖες ὅν εἶναι ὁμοσύλλαβα. ἢ ἀλλά: 59. Ἐπίσης, ἡ βαρεῖα τίθει πρὶν ἀπὸ ζεύγη ἀποστρόφων ὅν προηγῆι ἀπὸ ὁμοσύλλαβη πεστή. 60. Ἀλλὰ στὸ προηγούμενο παράδειγμα, ἐὰν ἡ δεύτερη ἀπόστροφος τοῦ ζεύγους εἶναι ἑτεροσύλλαβη, δὲν τίθει βαρεῖα. - 15 -

61. Ἐπὶ πλέον, βαρεῖες δὲν τίθενι πρὶν ἀπὸ ζεύγη ἀποστρόφων ὅν μία ἀπόστροφος ἀκολουθεῖ τὰ ζεύγη ἀποστόφων. 62. Ἐπίσης δὲν τίθενι βαρεῖες ὅν οἱ ἀπόστροφοι δὲν ἔχουν μία συλλαβη γιὰ κάθε ζεῦγος ἀπὸ ἀποστρόφους. 63. Ἀλλὰ ὅν ὑπάρχουν πολλὲς ἀπόστροφοι συνεχόμενες, ἡ βαρεῖα πρέπει νὰ τεθῇ πρὶν ἀπὸ τὶς δύο τελευῖες ἀποστρόφους ἐὰν ἔχουν δική τους συλλαβή. 64. Ἡ βαρεῖα δὲν γράφει μετὰ ἀπὸ χαρακτήρα μὲ ψηφιστόν. Ἑπομένως οἱ ἑξῆς συμπλοκές: μποροῦν νὰ τονισθοῦν μὲ ψηφιστὸν κάτω ἀπὸ τὸ ὀλίγον ὅν καὶ οἱ τέσσερεις χαρακτῆρες εἶναι ὁμοσύλλαβοι ἢ ὅν οἱ πρῶτοι δύο χαρακτῆρες συνδέονι μὲ τονισμένη συλλαβή: δο ξα δο ξα δο ξα Ἀλλὰ αὐτὲς οἱ συμπλοκὲς γράφονι μὲ βαρεῖες ὅν οἱ πρῶτοι δύο χαρακτῆρες δὲν συνδέονι μὲ τονισμένη συλλαβὴ καὶ ὅν οἱ δύο ἀπόστροφοι ἔχουν δική τους συλλαβή: Θε ος Θε ος Θε ος Ἔτσι αὐτὴ ἡ συμπλοκὴ ποτὲ δὲν γράφει καὶ μὲ ψηφιστὸν καὶ μὲ βαρεῖα: - 16 -

65. Παρομοίως, ἡ βαρεῖα δὲν γράφει μετὰ ἀπὸ χαρακτήρα μὲ ἀντικένωμα.. Πρέπε νὰ γραφῇ ἔτσι: 66. Ἡ πεστὴ μὲ κλάσμα συνοδεύει μὲ βαρεῖα ὅν ἀκολουθοῦν δύο ὁμοσύλλαβες ἀπόστροφοι. Ὅν ὅμως ἀκολουθοῦν τρεῖς ἀπόστροφοι παραλείπει ἡ βαρεῖα. 67. Ἡ κάτωθι συνηθισμένη θέσις γράφει μὲ βαρεία, ἀκόμα καὶ ὅν ὁ χαρακτήρας μετὰ τὴν βαρεῖα δὲν εἶναι τονισμένη συλλαβή. Θε ος 68. Ὅν ὅμως οἱ χαρακτῆρες στὴ προηγούμενη θέσι συνδέονι μὲ τρεῖς συλλαβές, ἡ βαρεῖα ἀντικαθίσι ἀπὸ πεστή (καὶ ἡ ὑπορροὴ ἀντικαθίσι ἀπὸ τὸ συνεχὲς ἐλαφρόν). ἢ αν θρω πος αν θρω πος 69. Στὰ ἀκόλουθα παραδείγμα μὲ ὁμαλόν, ἡ βαρεῖα πρέπει νὰ γραφῇ πρὶν ἀπὸ τὸν πρῶτο χαρακτήρα. Σημειωτέον ὅτι ὅν ἕνας χαρακτήρας μὲ ὁμαλὸν προηγεῖι ἀπὸ τὴν βαρεῖα, δὲν εἶναι ἀπαραίτητο νὰ ἀκολουθήσῃ κατιὼν χαρακτήρας. κτλ. Τὰ προηγούμενα παραδείγμα ἰσχύουν καὶ μὲ γοργά: κτλ. - 17 -

70. Ἡ βαρεῖα χρησιμοποιεῖι ἐπίσης ὅν τὰ κάτωθι κλάσμα γράφονι ἀναλυτικά: 71. Ἡ βαρεῖα γράφει καὶ πρὶν ἀπὸ χαρακτῆρες ποὺ ἔχουν διπλῆ ἢ τριπλῆ καὶ σύνδεσμο. 72. Παρομοίως, ὅν τὸ ἴσον (ἢ τὸ ὀλίγον) μὲ ἀντικένωμα καὶ ἁπλῆ ( ) χρειάζει νὰ διαρκέσῃ περισσότερο χρόνο, τὸ ἴσον παίρνει βαρεῖα καὶ σύνδεσμο: ἢ: 73. Ἀλλὰ στὰ προηγούμενα παραδείγμα, δὲν χρησιμοποιεῖι οὔτε βαρεῖα οὔτε σύνδεσμος ὅν ὁ κατιὼν χαρακτήρας εἶναι ἑτεροσύλλαβος. 74. Ἡ βαρεῖα δὲν γράφει πρὶν ἀπὸ τὸ ἴσον ποὺ συνοδεύει ἀπὸ συνεχὲς ἐλαφρὸν ἢ πρὶν ἀπὸ ἑτεροσύλλαβο ἴσον. : : : : - 18 -

75. Ὅν ἕνας χαρακτήρας ἔχει ἁπλῆ καὶ ἀντικένωμα, πρέπει νὰ λάβῃ βαρεῖα καὶ πεστὴ ὅν μετὰ ἀπὸ τὴν ἔγγοργη ἀπόστροφο ὑπάρχουν δύο ἀνιόντες χαρακτῆρες (ἢ ἕνα ἴσον καὶ ἕνας ἀνιὼν χαρακτήρας), τῶν ὁποίων ὁ πρῶτος δὲν ἐπηρεάζει ἀπὸ γοργόν. Λόγῳ αὐτοῦ τοῦ κανόνα, τὰ κάτωθι παραδείγμα δὲν μποροῦν νὰ γραφοῦν μὲ πεστὴ (καὶ δὲν παίρνουν βαρεῖα): Ὁ ἴδιος κανόνας ἰσχύει καὶ γιὰ ἀνιόντες χαρακτῆρες: Ἡ ἑξῆς θέσις ἀποτελεῖ ἐξαίρεσι αὐτοῦ τοῦ κανόνα: κτλ. 76. Ὅν ἡ πεστὴ γράφει πάνω ἀπὸ ἀντικένωμα, πρέπει νὰ προηγεῖι βαρεῖα. κτλ. - 19 -

Κανόνες γιὰ τὸ Ὁμαλόν 77. Τὸ ὀλίγον μὲ κλάσμα παίρνει ὁμαλὸν μόνο ὅν ἀκολουθῇ ἀπόστροφος μὲ κεντήμα ἢ ἀπόστροφος μὲ κλάσμα. 78. Ὅν τὸ ὀλίγον (ἢ τὸ ἴσον) μὲ κλάσμα ἀκολουθῆι ἀπὸ μόνο μία ἀπόστροφο μὲ κλάσμα, τὸ ὀλίγον γράφει μὲ ὁμαλὸν, ἐκτὸς ἂν δεν χρειαστῇ τραχύτη ἢ τονισμὸ τὸ ὀλίγον. 79. Ὅν ἡ ἀπόστροφος δὲν ἔχῃ κλάσμα, τὸ κλάσμα ἀπὸ τὸ ὀλίγον μπορεῖ νὰ ἀφαιρεθῇ καὶ νὰ ἀντικασθῇ μὲ ἴσον ποὺ συνδέει μὲ τὸ ὀλίγον καὶ μὲ ὁμαλόν. Μπορεῖ νὰ προηγῆι βαρεῖα. ἤ: 80. Τὸ ὀλίγον μὲ ὁμαλὸν μπορεῖ νὰ ἀκολουθῆι καὶ ἀπὸ μόνο μία ἀπόστροφο χωρὶς κλάσμα. 81. Ὅν ἕνα δίχρονο ὀλίγον ἀκολουθῆι ἀπὸ μόνο μία ἀπόστροφο μὲ κλάσμα ἢ διπλῆ πρὶν ἀπὸ μία μαρτυρία (δηλ. σὲ ἐντελῆ ἢ μερικὴ κατάληξι), τὸ ὀλίγον γράφει μὲ ὁμαλόν, ἔστω καὶ ἂν ἐκείνη ἡ συλλαβὴ δὲν τονίζει. 82. Ὅν δὲν γίνει κατάληξις μετὰ τὴν ἀπόστροφο, τὸ ὁμαλὸν ἀντικαθίσι ἀπὸ ψηφιστόν. - 20 -

83. Ἡ δίχρονη πεστὴ δὲν μπορεῖ νὰ γραφῇ πρὶν ἀπὸ μόνο ἕνα κατιόν χαρακτήρα. Σὲ τέτοια περίπτωσι, ἀντικαθίσι ἡ πεστὴ ἀπὸ ὀλίγον μὲ βαρεῖα καὶ ὁμαλὸν μὲ ἴσον.. Πρέπει νὰ γραφῇ ὡς ἑξῆς: αν θρω πος αν θρω πος ἢ ὡς ἑξῆς: αν θρω πος - 21 -

Κανόνες γιὰ τὴν Ὑπορροὴ καὶ τὸ Συνεχὲς Ἐλαφρόν 84. Ἡ ἐπιλογὴ τῆς ἔγγοργης ὑπορροῆς ἢ τοῦ συνεχοῦς ἐλαφροῦ ἢ δύο ἀποστρόφων ἐξαρτᾶι ἀπὸ τὶς συλλαβές: 85. Ἡ ὑπορροὴ τίθει πάνω σὲ ὀλίγον ὅν ἀκολουθῃ ἴσον (αὐτὸ συμβαίνω σπανίως), εκτὸς ἂν συνδέει μὲ τὸ ἴσον μὲ σύνδεσμο. 86. Ὅν κεντήμα ἀκολουθοῦν τὴν ὑπορροή, τίθενι πάνω ἀπὸ ὀλίγον ὅν ἀκολουθῇ κατιὼν χαρακτήρας ἢ ἴσον. 87. Ὅν ἕνας ἀνιὼν χαρακτήρας χωρὶς κλάσμα ἀκολουθῆι ἀπὸ ἔγγοργη ὑπορροὴ ἢ ἀπὸ συνεχὲς ἐλαφρόν, ὁ ἀνιὼν χαρακτήρας πρεπει νὰ εἶναι ὀλίγον μὲ ψηφιστὸν ἢ πεστή, ἀσχέτως ἂν τονίζει ἐκείνη ἡ συλλαβή, καὶ ἀσχέτως ἂν εἶναι στὴν ἄρσι ἢ στὴν θέσι. 88. Τὸ ψηφιστὸν ὅμως δὲν μπορεῖ νὰ τεθῇ στὴν ἑξῆς θέσι: 89. Ἐπίσης, ἡ πεστὴ χρησιμοποιεῖι ἀντὶ ὀλίγου σὲ δίχρονο χαρακτήρα πρὶν ἀπὸ τὴν ὑπορροή. Ἀλλὰ ὅν ἡ ὑπορροὴ ἀκολουθῆι ἀπὸ κατιόν χαρακτήρα, ἡ πεστὴ ἀντικαθίσι ἀπὸ ὀλίγον μὲ ψηφιστόν. - 22 -

90. Παρομοίως, τῆς ὑπορροῆς μὲ δίγοργον μετὰ τὴν ὁποίαν ἀκολουθεῖ ἀπόστροφος δὲν μπορεῖ νὰ προηγῆι πεστή. Ἀντὶ αὐτοῦ χρησιμοποιεῖι ὀλίγον μὲ ψηφιστόν. 91. Ἕνας χαρακτήρας μὲ κλάσμα μετὰ τὸν ὁποῖον ἀκολουθεῖ συνεχὲς ἐλαφρὸν πρέπει νὰ γραφῇ μὲ πεστή: 92. Ὁ ἀνιὼν χαρακτήρας ποὺ ἀκολουθεῖ τὴν ὑπορροὴ μὲ δίγοργον γράφει ὡς ὀλίγον, ἐκτὸς ἂν ἀκολουθῆι ἀπὸ δίχρονο χαρακτήρα, ὁπότε γράφει ὡς κεντήμα. 93. Ἡ φθορὰ τίθει πάνω ἀπὸ τὴν ὑπορροὴ ὅν ἰσχύῃ γιὰ τὴν πρώτη ἀπόστροφο τῆς ὑπορροῆς ( ), ἐνῷ τίθει κάτω ἀπὸ τὴν ὑπορροὴ ὅν ἰσχύῃ γιὰ τὴ δεύτερη ἀπόστροφο ( ). 94. Ἡ ἔγγοργη ὑπορροὴ συνήθως ἀκολουθῆι ἀπὸ κεντήμα καὶ ὄχι ὀλίγον. 95. Ἀλλὰ τὸ ὀλίγον γράφει ἀντὶ τὰ κεντήμα μετὰ ἀπὸ ἔγγοργη ὑπορροὴ ὅν ὁ χαρακτήρας μετὰ τὴν ὑπορροὴ εἶναι δίχρονος ἢ τρίχρονος ἢ ὅν ἔχῃ ἄχρονο χαρακτήρα (ὅπως τὸ ἀντικένωμα) ἢ ὅν ὑπάρχῃ ἴσον μετὰ τὸν χαρακτήρα ποὺ ἀκολουθεῖ τὴν ὑπορροή. 96. Τὸ ψηφιστὸν δὲν μπορεῖ νὰ τεθῇ κάτω ἀπὸ τὸ ἴσον ὅν ἀκολουθῇ ὑπορροὴ ἢ συνεχὲς ἐλαφρὸν ἐκτὸς ἂν τὸ ἴσον ἔχῃ τονισμένη συλλαβή: - 23 -

97. Ἀλλὰ ἡ πεστὴ καὶ τὸ ψηφιστὸν μποροῦν νὰ γράφονι ὡς ἑξῆς μὲ τὴν ὑπορροή: 98. Ὅν ἕνας ἀνιὼν χαρακτήρας βρίσκει πρὶν ἀπὸ ὑπορροὴ μὲ δίγοργον, πρέπει νὰ γραφῇ ὡς πεστὴ ἢ ὡς ὀλίγον μὲ βαρεῖα, ἐκτὸς ἂν ἡ ὑπορροὴ ἀκολουθῆι ἀπὸ ἀπόστροφο, ὁπότε ὁ ἀνιὼν χαρακτήρας γράφει μὲ ψηφιστόν (βλέπε κανόνα 90). ἐπίσης καὶ 99. Ὅν ἡ ὑπορροὴ ἢ τὸ συνεχὲς ἐλαφρὸν προηγῆι ἀπὸ δίχρονο χαρακτήρα καὶ ἀκολουθῆι ἀπὸ κατιόν χαρακτήρα, ὁ δίχρονος χαρακτήρας δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι πεστή, ἀλλὰ μπορεῖ νὰ ἔχῃ ψηφιστόν. 100. Ἡ ὑπορροὴ ποτὲ δὲν ἔχει ἴδια συλλαβή, ἐκτὸς ἀπὸ τὰ κρατήμα. e rre rem 101. Ἡ ἀπόστροφος μετὰ τὴν ὁποίαν ἀκολουθεῖ ὑπορροὴ δὲν μπορεῖ νὰ ἔχῃ μπροστά της πεστή, ἐκτὸς ἂν ἡ πεστὴ ἔχει κλάσμα. * 102. Ὅν ἡ ὑπορροὴ μὲ ἁπλῆ συνοδεύει ἀπὸ ἔγγοργη ὁμοσύλλαβη ἀπόστροφο, τὸ ἀντικένωμα πρέπει νὰ τεθῇ κάτω ἀπὸ τὴν ὑπορροή. Ὅν ὅμως σὲ παρόμοια περίπτωσι ὑπάρχῃ διπλὴ ἢ τριπλὴ κάτω ἀπὸ τὴν ὑπορροή, ἀντὶ τοῦ ἀντικενώματος τίθει σύνδεσμος. κτλ. * Ὁ Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ ὅμως, συχνὰ ἔγραφε αὐτὴ τὴ θέσι μὲ μονόχρονη πεστή. - 24 -

103. Ἴσον ἢ ἀπόστροφος μὲ κλάσμα ἀκολουθούμενα ἀπὸ ἔγγοργη ὑπορροὴ παίρνουν μπροστά τους βαρεῖα στὴν περίπτωσι τῆς ἑξῆς καληκτικῆς γραμμῆς: 104. Ἡ βαρεῖα δὲν τίθει πρὶν ἀπὸ μονόχρονη ἀπόστροφο ποὺ συνοδεύει ἀπὸ ὑπορροή. Ἡ μοναδικὴ ἐξαίρεσις αὐτοῦ τοῦ κανόνα εἶναι ἡ ἑξῆς θέσις τῆς παπαδικῆς: Καὶ ὅμως, οἱ ἑξῆς παρόμοιες θέσεις δὲν γράφονι μὲ βαρεῖα πρὶν ἀπὸ τὴν ἀπόστροφο: 105. Δύο κατιόντες ὁμοσύλλαβοι χαρακτῆρες ποὺ ἐκτελοῦνι γρήγορα (εἴτε λόγῳ τῆς παρουσίας διγόργου εἴτε λόγῳ τῆς γρήγορης χρονικῆς ἀγωγῆς) δὲν γράφονι ὡς δύο ἀπόστροφοι ἀλλὰ ὡς ὑπορροή. 106. Ἡ διάρκεια τῆς ὑπορροῆς ἐπεκτείνει μὲ τὴν ἁπλῆ, τὴν διπλῆ, ἢ τὴν τριπλῆ. Ἡ ὑπορροὴ γράφει μὲ κλάσμα μόνο ὅν ἔχῃ καὶ πεστὴ ἢ ψηφιστόν. - 25 -

Ἕνας ποὺ μαθαίνει τὴν ὀρθογραφία τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς ὀφείλει νὰ ἔχῃ ὑπ ὄψιν του ὅτι μερικὰ βιβλία Βυζαντινῆς μουσικης ἔχουν ὀρθογραφικὰ λάθη. Γιὰ παράδειγμα, ἀναφέρονι οἱ ἑξῆς ἐκδόσεις μὲ λάθη: Βιβλία μὲ ἐλάχιστο σεβασμὸ πρὸς τοὺς κανόνες ὀρθογραφίας: Ἱερὰ Ὑμνῳδία, Ἰωάννου Σακελλαρίδη, Ἀθῆναι, 1914 (καὶ Brookline, 1956). Βιβλία μὲ πολλὰ ὀρθογραφικὰ λάθη: Ἡ Ἁγία καὶ Μεγάλη Ἑβδομάς, Πεντηκοστάριον, Γεωργίου Ραιδεστηνοῦ, 1884, 1886. (http://tinyurl.com/dy9lvm) (http://tinyurl.com/r2pw9t) Βιβλία μὲ μερικὰ ὀρθογραφικὰ λάθη: Μουσικὸς Πανδέκτης, ἔκδοσις Ἀδελφότητος Θεολόγων ἡ «ΖΩΗ», Ἀθῆναι, 8 Τόμοι. Νέα Μουσικὴ Συλλογή, Νέα Μουσικὴ Κυψέλη, Ἀθανασίου Καραμάνη, Θεσσαλονίκη, 8 Τόμοι, 1955-2003. Βιβλία μὲ λίγα ὀρθογραφικὰ λάθη: Μουσικὸν Τριῴδιον, Θρασυβούλου Σνίτσα, Ἀθῆναι, 1969. Μουσικὸς Θησαυρὸς τῆς Λειτουργίας, Νεκρίου Μοναχοῦ, Ἅγιον Ὄρος, 1931, 2 Τόμοι. Ἀνασσιματάριον, ἔκδοσις Ἀδελφότητος Θεολόγων ἡ «ΖΩΗ», Ἀθῆναι, 2002. Τὰ πιὸ ἔγκυρα βιβλία μὲ τέλεια ὀρθογραφία εἶναι ἐκεῖνα ποὺ περιέχουν αὐτούσια κείμενα ποὺ ἔγραψαν οἱ Τρεῖς Διδάσκαλοι καὶ οἱ ἄμεσοι μαθητές τους. Ὡς παράδειγμα, παραθέτουμε τὸν ἑξῆς μικρὸ κατάλογο. Αὐτὰ τὰ βιβλία ἔχουν ἐπανεκδοθεῖ πρόσφα καὶ μπορεῖ κανεὶς νὰ τὰ κατεβάσῃ δωρεὰν ἀπὸ τὸ ἴντερνετ. Ὑπάρχουν πληροφορίες ποῦ βρίσκονι στό: http://www.stanthonysmonastery.org/music/byzbooks.pdf Νέον Ἀνασσιματάριον, Πέτρου Ἐφεσίου, 1820. (http://tinyurl.com/ywgwlc) Ταμεῖον Ἀνθολογίας, Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, 1824. Εἱρμολόγιον τῶν Καβασιῶν Πέτρου Πελοποννησίου καὶ Πέτρου Βυζαντίου, 1825. Συλλογὴ Ἰδιομέλων καὶ Ἀπολυτικίων, Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, 1831. Ἀνασσιματάριον Νέον, Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, 1832. (http://tinyurl.com/c88thn) Εἱρμολόγιον Καλοφωνικόν, διορθωθὲν παρὰ Γρηγορίου Πρωτοψάλτου, 1835. (http://tinyurl.com/cup7h7) Μουσικὴ Πανδέκτη (ὄχι Μουσικὸς Πανδέκτης), Ἰωάννου Λαμπαδαρίου καὶ Στεφάνου Αʹ Δομεστίκου, 4 Τόμοι, 1850-1851. (ἡ "παπαδική" τοῦ Γρηγορίου Πρωτοψάλτου) (http://tinyurl.com/cmkswf) (http://tinyurl.com/dj9hlz) (http://tinyurl.com/coeoov) - 26 -

Αὐτὴ ἡ συλλογὴ κανόνων ὀρθογραφίας μαζεύτηκε ἀπὸ τὸν Ἱερομόναχο Ἐφραίμ, καὶ βρίσκει στὸ ἴντερνετ στὰ ἀγγλικὰ στὸ: http://www.stanthonysmonastery.org/music/byzorthography.pdf καὶ στὰ ἑλληνικὰ στό: http://www.stanthonysmonastery.org/music/byzorthographygreek.pdf Ἐὰν παρατηρήσετε κανένα λάθος ἢ ἔχετε κάτι νὰ προσθέσετε, σᾶς παρακαλοῦμε νὰ ἐπικοινωνήσετε μαζί μας στὸ ἑξῆς email: byzmusic@yahoo.com Οἱ χαρακτῆρες βυζαντινης μουσικῆς γράφτηκαν μὲ τὴ δική μας γραμματοσειρὰ ποὺ μπορεῖτε νὰ κατεβάσετε δωρεὰν ἀπὸ τὴν ἱστοσέλιδά μας στό: http://www.stanthonysmonastery.org/music/byzmusicfonts.html * * * Ὅλοι αὐτοὶ οἱ κανόνες ὀρθογραφίας (ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς κανόνες 2ε, 6, 12, 13, 19, 43, 44, 50, 51, 64, 68, 75, 104, καὶ 105, τοὺς ὁποίους συμπεράναμε ἀπὸ προσωπικὲς παρατηρήσεις) συλλέχθηκαν ἀπὸ τὰ ἑξῆς βιβλία: Ἀνατολικιώτου, Διονυσίου Μπιλάλη, Ὁ Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ καὶ ἡ Συμβολή του εἰς τὴν Μουσικὴν Μερρύθμησιν τοῦ 1814, Ἀθήνα, 2003. Κηλτζανίδου, Παναγιώτου, Μεθοδικὴ Διδασκαλία τῆς καθ ἡμᾶς Ἑλληνικῆς Μουσικῆς, Κωνσντινούπολις, 1881. Κυριαζίδου, Ἀγαθαγγέλου, Αἱ Δύο Μέλισσαι, Τόμος Βʹ, Κωνσντινούπολις, 1906. Οἰκονόμου, Χαραλάμπους, Βυζαντινῆς Μουσικῆς Χορδή - Θεωρητικόν, Ἐν Ἱερᾷ Μητροπόλει Πάφου-Κύπρου, 1940. Πανᾶ, Κωνσντίνου Ι., Θεωρία, Μέθοδος καὶ Ὀρθογραφία τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, Ἀθῆναι, ἔκδοσις πρώτη, 1970. Παναγιωτοπούλου, Δημητρίου, Θεωρία καὶ Πρᾶξις τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, Ἀδελφότης Θεολόγων «Ο ΣΩΤΗΡ», Ἀθῆναι, ἔκδοσις τετάρτη, 1986. Παπαρούνη, Βασιλείου Κ., Ἡ Θεία καὶ Ἱερὰ Λειτουργία, (Μέρος Γʹ) Ἀθῆναι, 1939. Φωκαέως, Θεοδώρου Παπαπαράσχου, Κρηπὶς τοῦ Θεωρητικοῦ καὶ Πρακτικοῦ τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, Κωνσντινούπολις, 1842. (http://tinyurl.com/2b5pkj) Χατζηθεοδώρου, Γεωργίου, Θεωρητικὸν Βυζαντινῆς Μουσικῆς - Μέρος Δεύτερον, Ἐκδόσεις Πολυχρονάκη, Κρήτη, 2004. Ψάχου, Σπύρου Χ., Ἡ Θεωρία τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς στὴν Πράξη, Ἀθήνα, Βʹ ἔκδοσις, 2002. (http://tinyurl.com/ygwzu6c) - 27 - Τελευία ἀλλαγή: 13 Ἰανουαρίου 2012