25 Μαΐου 2015 ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Απαντήσεις Θεμάτων Πανελληνίων Εξετάσεων Εσπερινών Γενικών Λυκείων Θέμα Α Α.1 Με αυτά λοιπόν τα μέσα εφοδιασμένοι οι άνθρωποι κατοικούσαν στην αρχή διασκορπισμένοι και δεν υπήρχαν πόλεις αφανίζονταν λοιπόν από τα θηρία, επειδή ήταν από κάθε πλευρά λιγότερο δυνατοί από αυτά και επειδή οι τεχνικές γνώσεις τους βοηθούσαν βέβαια ικανοποιητικά για ανεύρεση τροφής, όμως ήταν ανεπαρκείς στον πόλεμο με τα θηρία -γιατί δεν είχαν ακόμη την τέχνη για την οργάνωση πολιτείας, της οποίας μέρος είναι η πολεμική τέχνη- επομένως επιζητούσαν να μαζεύονται πολλοί και να εξασφαλίζουν τη σωτηρία τους χτίζοντας πόλεις όποτε λοιπόν μαζεύονταν πολλοί, αδικούσαν ο ένας τον άλλο, επειδή δεν είχαν την πολιτική τέχνη, ώστε σκορπίζονταν εδώ κι εκεί και άρχισαν πάλι να σκοτώνονται. Ο Δίας λοιπόν, επειδή ανησύχησε για το γένος μας μήπως χαθεί ολότελα, στέλνει τον Ερμή στους ανθρώπους, να τους φέρει το σεβασμό και τη δικαιοσύνη, για να εξασφαλίζουν αυτά τάξη στις πόλεις και να αποτελούν δεσμούς, που θα ενώνουν τους ανθρώπους με φιλία. Θέμα Β Β.1 Με την αυτοθυσία του Προμηθέα, ο οποίος έκλεψε από τον Ήφαιστο και την Αθηνά τις τεχνικές γνώσεις και τη φωτιά (τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί) και τα δώρισε στους ανθρώπους, οι άνθρωποι μπόρεσαν να δημιουργήσουν τεχνικό πολιτισμό. Η τέχνη και η σοφία της Αθηνάς μαζί με τη φωτιά αποτέλεσαν τη βασική υποδομή και την κινητήρια δύναμη της προόδου του ανθρώπινου πολιτισμού. Γι αυτό και τα στοιχεία αυτά θεωρήθηκαν συστατικά της θεϊκής ουσίας και ένα από τα μυστικά της δύναμης των θεών. Έτσι ο άνθρωπος, αφού έλαβε μέρος με τα στοιχεία αυτά στη θεϊκή ουσία, «συγγένεψε» με τους θεούς. 1
Επιπροσθέτως, «η φωτιά αποτελεί το θεϊκό μερίδιο που είχαν την τύχη, χάρη στην παρέμβαση του Προμηθέα, να λάβουν οι άνθρωποι. Είναι θεϊκό γιατί το κατείχαν ως τότε μόνον οι θεοί, είναι θεϊκό γιατί οι άνθρωποι το απέκτησαν με θεϊκή παρέμβαση του Προμηθέα, είναι επίσης θεϊκό γιατί, επιτρέποντας στον άνθρωπο να αναπτύξει πολιτισμό, του επέτρεψε κατά συνέπεια να αναγνωρίσει την ύπαρξη των θεών. Η πρώτη και άμεση συνέπεια του δώρου της φωτιάς, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, είναι ακριβώς η εμφάνιση της θρησκείας», (Ὁ ἄνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας»: ερμηνευτικό σχόλιο σελ. 82 (έκδοση 2003)). Τέλος, θα πρέπει να επισημανθεί πως η άποψη εδώ που εκφράζει ο Πρωταγόρας θεωρείται από μερικούς ερμηνευτές πλατωνική, δεδομένου ότι ο μεγάλος σοφιστής ήταν αγνωστικιστής - συνεπώς ολωσδιόλου αβέβαιος ως προς την ύπαρξη των θεών. Β.2 Στην αρχή, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, οι άνθρωποι κατοικούσαν διασκορπισμένοι και κινδύνευαν από τα θηρία, που τους αφάνιζαν. Και δεν είχαν συγκροτηθεί ακόμα οργανωμένες πόλεις. Αυτή την απειλή δεν μπορούσαν να την αντιμετωπίσουν για δύο λόγους: ως προς τη δύναμη και τις άλλες σωματικές ικανότητες υστερούσαν από τα θηρία και είχαν βέβαια εργαλεία για την εξασφάλιση της τροφής, όχι όμως και κατάλληλα όπλα για την προστασία τους από τα θηρία. Αυτή την ανεπάρκεια ο Πρωταγόρας την αποδίδει στο ότι οι άνθρωποι δεν είχαν ακόμη αναπτύξει την πολιτική τέχνη, την κατάλληλη κοινωνική και πολιτική οργάνωση, και επομένως δεν είχαν ούτε την πολεμική τέχνη, για να μπορούν να αποκρούουν τις επιθέσεις των θηρίων ή να τα σκοτώνουν η πολεμική τέχνη άλλωστε είναι μέρος της πολιτικής τέχνης, αφού δημιουργείται και καλλιεργείται σε οργανωμένες κοινωνίες. Οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να συμβιώσουν, διότι ο ένας αδικούσε τον άλλον και πάλι διασκορπίζονταν. Παρατηρούμε ότι η πολιτική τέχνη, της οποίας ο Πρωταγόρας είναι δάσκαλος, παρουσιάζεται ανώτερη από την τεχνολογία, για την οποία δεν επαρκούν οι τεχνικές γνώσεις και αυτή είναι μέρος της πολιτικής. Προφανώς άποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η κοινωνική συμβίωση των 2
ανθρώπων ήταν αποτέλεσμα του φόβου τους προς τα θηρία αντίθετα όμως ο Αριστοτέλης διατείνεται ότι «ὁ ἄνθρωπος εἶναι φύσει ζώον πολιτικόν», οπότε η κοινωνική και πολιτική του οργάνωση πηγάζει από την έμφυτη αυτή ροπή του. Πιο συγκεκριμένα, η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και προηγείται από τα μέλη της, από κάθε επιμέρους άτομο, ενώ η οργάνωση δεν έρχεται σε αντίθεση με τη φύση. Ο Πλάτωνας πάλι υποστηρίζει ότι οι πόλεις δημιουργήθηκαν, επειδή οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να καλύψουν μόνοι όλες τις ανάγκες τους. Αξιοσημείωτο είναι πόση σημασία δίδεται στο θεσμό της πόλης (στο κεφάλαιο αυτό η λέξη αναφέρεται πέντε φορές) ως ανώτερης κοινωνικής μονάδας η πόλη αναδείχτηκε πράγματι στην αρχαία Ελλάδα εστία δημοκρατικής, κοινωνικής και πνευματικής ζωής, και «θερμοκήπιο» καλλιέργειας ανθρώπων με αληθινή αρετή, υψηλό ήθος και ανώτερο φρόνημα. Μετά την παρέμβαση του Προμηθέα για τη σωτηρία και επιβίωση του ανθρώπινου γένους, παρεμβαίνει τώρα και ο Δίας, σαν πατέρας των ανθρώπων, για να τους λυτρώσει από τον επικείμενο αφανισμό στέλνει λοιπόν τον αγγελιαφόρο των θεών, τον Ερμή, να φέρει και να δωρίσει στους ανθρώπους δύο σπουδαία μέσα προστασίας την αἰδῶ και την δίκην, με σκοπό να επικρατήσει τάξη και αρμονία στις πόλεις, ώστε να γίνει δυνατή η οργάνωση των κοινωνιών και να αναπτυχθεί παραπέρα ο πολιτισμός. Συγκεκριμένα, η «αἰδώς» εκφράζει το συναίσθημα της ντροπής που αισθάνεται ο κοινωνικός άνθρωπος για κάθε αντικοινωνική πράξη - για κάθε δηλαδή πράξη που προσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος. Και η «δίκη» είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης, ο σεβασμός των δικαιωμάτων των συνανθρώπων μας και η αποκατάσταση τους όταν αυτά καταστρατηγούνται η δίκη δηλαδή θα μπορούσε να ταυτιστεί με την έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο, το σωστό και το νόμιμο. Αυτά τα δύο συναισθήματα εξασφαλίζουν την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, τον εμποδίζουν να συμπεριφέρεται εγωιστικά, μισαλλόδοξα και ατομιστικά, και συμβάλλουν στην εμπέδωση της πολιτικής ενότητας και κοινωνικής αρμονίας. Και τα δύο λοιπόν αυτά συναισθήματα κρίνονται απαραίτητα για κάθε πολίτη και συνιστούν μέρος της πολιτικής αρετής. 3
Η αἰδώς και η δίκη κρατούν δεμένους ψυχικά τους ανθρώπους (είναι δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί), ώστε αυτοί να μη συγκρούονται, και έτσι αποφεύγεται και προλαμβάνεται (ή καταστέλλεται με το θεσμό της δικαιοσύνης) η αδικία, με α- ποτέλεσμα να μη διαταράσσεται η ομαλή συμβίωση, να διασφαλίζεται η συνοχή του συνόλου, να διατηρείται ισορροπία και να επικρατεί ευταξία στην οργανωμένη κοινωνία (η αἰδώς και η δίκη είναι δεσμῶν κόσμοι). Η αιδώς λοιπόν και η δίκη αποτελούν τη βάση της κοινωνικής συμβίωσης και την προϋπόθεση για την ανάπτυξη του πολιτισμού. Β.3 Ο Δίας στέλνει τον Ερμή, τον αγγελιαφόρο των θεών, να μοιράσει τα δύο δώρα του στους ανθρώπους. Και ο Ερμής προβληματίζεται ως προς τον τρόπο με τον οποίο θα τα μοιράσει έτσι, ρωτάει το Δία αν πρέπει να τα μοιράσει μόνο σε λίγους, όπως έχει γίνει στο παρελθόν με τις τέχνες, ή σε όλους τους ανθρώπους. Μάλιστα, υπενθυμίζει με τρόπο «διδακτικό» πώς έχει γίνει η μοιρασιά, σαν να μην ήξερε ή σαν να μη θυμόταν ο Δίας, και αυτό δημιουργεί μιαν ατμόσφαιρα θυμηδίας. Σύμφωνα με τα λόγια του Ερμή οι τέχνες έχουν μοιραστεί στο παρελθόν μόνο σε λίγους, δηλαδή σε όσους θα ήταν αρκετοί να εξυπηρετήσουν ο καθένας με την τέχνη του πολλούς άλλους. Δε διευκρινίζει ο Ερμής από ποιον έχουν μοιραστεί οι τέχνες - υποθέτουμε ότι εννοεί τον Προμηθέα, του οποίου όμως το όνομα αποφεύγει να εκστομίσει μπροστά στο Δία. Τώρα όμως, ως προς την αιδώ και τη δίκη, ο Δίας δίνει αυστηρή εντολή να μοιραστούν σε όλους γενικά τους ανθρώπους. Και στην εντολή του αυτή για την υποχρεωτική και καθολική συμμετοχή των ανθρώπων στην αιδώ και στη δίκη προσθέτει μιαν αιτιολόγησηεπιχείρημα και ένα σκληρότατο «νόμο». Το επιχείρημα είναι πως δεν είναι δυνατό να συγκροτηθούν πόλεις, αν δε συμμετέχουν όλοι στην αιδώ και στη δίκη. Αυτές αποτελούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις και τις βάσεις για τη συγκρότηση και τη διατήρηση των πόλεων. Ο Δίας επισείει τη θανατική ποινή σ' εκείνον που δε θα είναι σε θέση να έχει μερίδιο στην αιδώ και στη δίκη, που δε θα μπορεί ή δε θα θέλει να ενταχτεί στο 4
κοινωνικό σύστημα και υπογραμμίζει την αυστηρότητα του νόμου τονίζοντας ότι ο ίδιος είναι εκείνος που τον επιβάλλει (παρ ἐμοῦ) και προσθέτοντας μία παρομοίωση: όποιος δε θα έχει μερίδιο θα μοιάζει με αρρώστια της πόλης, θα είναι επικίνδυνος γι' αυτό και θα πρέπει να θανατωθεί για την εξυγίανση της. Είναι λοιπόν απόλυτη η θέση του Δία: όλοι, χωρίς καμιάν απολύτως εξαίρεση, πρέπει να συμμετέχουν στην αιδώ και στη δίκη διαφορετικά, δεν είναι δυνατό να υπάρξουν πόλεις. Και με αυτή τη σκληρή εντολή κλείνει ο μύθος: και νόμον γε θές παρ' ἐμοῦ τὸν μὴ δυνάμενον αἰδοῦς καί δίκης μετέχειν κτείνειν ὡς νόσον πόλεως. Το γεγονός, βέβαια, ότι η αιδώς και η δίκη μοιράζονται σε όλους τους ανθρώπους δε σημαίνει και ότι τις κάνουν κτήμα τους όλοι, γιατί ενδέχεται να υπάρχουν κάποιοι που δε θέλουν (ή ίσως δεν μπορούν) να τις αποκτήσουν, παρόλο που τους προσφέρονται υποχρεωτικά (αυτό υποδηλώνει η φράση τον μη μετέχοντα). Έτσι, μπορούμε να εννοήσουμε ότι επαφίεται στην ελεύθερη βούληση του ανθρώπου να δεχτεί τα δώρα του Δία (που δεν είναι βέβαια έμφυτα) και ότι ίσως δεν αρκεί η προσφορά του θεού, αλλά απαιτείται επιπλέον και εσωτερικός αγώνας και προσπάθεια του ανθρώπου για την κατάκτηση των δύο παραπάνω αξιών. Εξάλλου αυτό δέχεται και ο Πρωταγόρας, όταν υποστηρίζει ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή και όταν τη διδάσκει ο ίδιος στους νέους. Επομένως, όλοι οι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να αποκτήσουν την αἰδώ και τη δίκη, την πολιτική αρετή, όμως γι αυτό χρειάζεται η διδασκαλία και η προσωπική του προσπάθεια. Αντίστοιχα, στο μεταφρασμένο απόσπασμα ο Πρωταγόρας ξεκινάει την απόδειξή του διατυπώνοντας τη βέβαιη προϋπόθεση πως είναι αναγκαία η καθολικότητα της πολιτικής αρετής, για να υπάρχει πόλη. Αν παραδεχτούμε πως οι άξιοι άντρες μαθαίνουν στα παιδιά τους όλα τα άλλα και παραμελούν να τους διδάξουν την αρετή, την οποία συνιστούν η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη και η οσιότητα, είναι ολοφάνερο πως η συμπεριφορά τους αυτή θα ήταν πράγματι περίεργη και ανεξήγητη. Εδώ εντοπίζεται ο συλλογισμός ἐκ του ελάσσονος προς το μείζον σύμφωνα με τον οποίο, αφού οι άξιοι άντρες διδάσκουν στα παιδιά τους τα λιγότερο σπουδαία, θα διδάσκουν οπωσδήποτε και τα περισσότερο σπουδαία. Το ερώτημα που διατυπώνει εδώ ο Πρωταγόρας έχει αναλυτικότερα ως εξής: αν οι γονείς διδάσκουν τα παιδιά τους όλα εκείνα, 5
η άγνοια των οποίων δεν συνεπάγεται τη θανάτωση τους, είναι δυνατό να μην τους διδάσκουν την αρετή, η άγνοια της οποίας συνεπάγεται το θάνατο; [έντονη ειρωνική έκπληξη] Υπάρχουν ωστόσο κάποιοι που δεν έχουν μερίδιο στην αρετή. Αυτούς με τη διδασκαλία και με την τιμωρία πρέπει να τους οδηγούμε στην αρετή, βελτιώνοντάς τους. Αν ωστόσο δεν προσαρμόζονται, πρέπει να εκδιώκονται από την πόλη ή να θανατώνονται. Οι εξοντωτικές τιμωρίες που επιβάλλονταν για πολιτικά ιδίως αδικήματα ήταν: η θανάτωση, η εξορία, η αφαίρεση των πολιτικών δικαιωμάτων (ατιμία), η δήμευση της περιουσίας και η κατεδάφιση του σπιτιού. Εδώ όμως με την καταστροφή του οίκου εννοείται ο ξεριζωμός, το ξεθεμελίωμα της γενιάς που συνεπάγεται μια βαριά τιμωρία - ιδίως η εξορία εφ' όρου ζωής μιας ολόκληρης οικογένειας. Πρόδηλο είναι ότι ο μεγάλος σοφιστής θεωρεί τη διδασκαλία της πολιτικής αρετής από τους πολιτικούς στους γιους τους σαν κάτι το αναγκαίο που απορρέει από τη σκληρή τιμωρία που επιβάλλεται σε όσους παραμελούν την αρετή - τη βασικότερη προϋπόθεση υπόστασης της πολιτείας. B.4 α. Σωστό β. Λάθος γ. Λάθος δ. Σωστό ε. Λάθος 1 1 η Ένωση Φιλολόγων θεωρεί ότι το ερώτημα αυτό είναι Σωστό με βάση τη σελίδα 55(εκδόσεις 2003) που δεν εντάσσεται στη διδακτέα ύλη. Οι μαθητές απαντούν με βάση τη σελίδα 57,όπου αναφέρεται το εξής: «Το θέμα αυτό μένει στο τέλος κάπως μετέωρο, χωρίς δηλαδή να διατυπώνεται κάποιο οριστικό συμπέρασμα. Είναι χαρακτηριστικό πώς οι δύο πρωταγωνιστές συμφωνούν να συνεχίσουν τη συζήτηση με κάποια άλλη ευκαιρία.» 6
Β.5 λοχαγός ἀγαλλίασις θρέψις βαθμίς ἄφιξις ὀχυρός διάδημα νεογνός ὀλέθριος συναγωγοί, ἄγοντα ἀγάλματα τροφὰς, τροφὴν βωμούς ἱκανὴ, ἱκανὸς εἶχον, ἔχοντες, μετέχοιεν ὑποδέσεις συγγένειαν, γένει ἀπώλλυντο, ἀπόλοιτο δεισιδαίμων δείσας Θέμα Γ Γ1. Από τη μια, λοιπόν, οι ναυτικές επιχειρήσεις των Ελλήνων ήταν τέτοιες, και όσες έγιναν στο παρελθόν και αργότερα. Και από την άλλη, απέκτησαν όμως την πιο ισχυρή δύναμη όσοι έδωσαν προσοχή σ αυτές μέσω της είσπραξης χρημάτων και της κυριαρχίας στους άλλους γιατί, και κυρίως όσοι δεν είχαν γη επαρκή, ενώ έκαναν επίθεση στα νησιά τα υπέτασσαν και κανένας πόλεμος δεν έγινε στη στεριά από όπου προερχόταν και η δύναμη σε κάποιους. Και όσοι τυχόν (πόλεμοι) έγιναν ήταν όλοι μεταξύ του καθενός από τους δικούς τους γείτονες και οι Έλληνες δεν έκαναν εκστρατείες σε ξένες χώρες μακριά από τη δική τους μεσκοπό την καταστροφή άλλων. Γιατί δεν είχαν εμπλακεί με τις μεγαλύτερες πόλεις ως υπήκοοι ούτε οι ίδιοι πάλι έκαναν κοινές εκστρατείες με ίσους όρους. 7
Γ.2 ἦν: ἔσται ἐλαχίστην: ἐλάττοσιν προσσχόντες : πρόσσχωμεν ἐπιπλέοντες: ἐπιπλεῖτε κατεστρέφοντο: κατεστράφθω μάλιστα: μάλα διαρκῆ: διαρκές ἐκδήμους: ἐκδήμοις οὐδείς: οὐδεμιᾶς ἐξῇσαν: ἐξελθεῖν Γ.3 τὰ ναυτικά : υποκείμενο του ρήματος ἦν (αττική σύνταξη) τοιαῦτα : κατηγορούμενο του υποκειμένου μέσω του ρήματος ἦν ὕστερον : επιρρηματικός προσδιορισμός του χρόνου στο γενόμενα ἰσχύν : αντικείμενο στο περιεποιήσαντο κατὰ γῆν : εμπρόθετος προσδιορισμός του τόπου στο ξυνέστη αὐτοῖς : αντικείμενο της μετοχής «προσσχόντες» ἄλλων : ονοματικός ετερόπτωτος προσδιορισμός, γενική αντικειμενική στο «ἀρχῇ» οὐδείς : ομοιόπτωτος ονοματικός επιθετικός προσδιορισμός στο πόλεμος ἐπὶ καταστροφῇ : εμπρόθετος προσδιορισμός του σκοπού στο «οὐκ ἐξῇσαν» ὑπήκοοι : επιρρηματικό κατηγορούμενο του τρόπου στο «οὐ ξυνειστήκεσαν» 8