ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ. ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Πλάτωνος, Πρωταγόρας 322a3-322d5

Transcript

1 ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Πλάτωνος, Πρωταγόρας 322a3-322d5 Ἐπειδή δέ ὁ ἂνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας, πρῶτον μέν διά τήν τοῦ θεοῦ συγγένειαν ζώων μόνον θεούς ἐνόμισεν, καί ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καί ἀγάλματα θεῶν ἒπειτα φωνήν καί ὀνόματα ταχύ διηρθρώσατο τῇ τέχνῃ, καί οἰκήσεις καί ἐσθῆτας καί ὑποδέσεις καί στρωμνάς καί τάς ἐκ τῆς γῆς τροφάς ηὓρετο. Οὓτω δή παρεσκευασμένοι κατ ἀρχάς ἂνθρωποι ᾤκουν σποράδην, πόλεις δέ οὐκ ἦσαν ἀπώλλυντο οὖν ὑπό τῶν θηρίων διά τό πανταχῇ αὐτῶν ἀσθενέστεροι εἶναι, καί ἡ δημιουργική τέχνη αὐτοῖς πρός μέν τροφήν ἱκανή βοηθός ἦν, πρός δέ τόν τῶν θηρίων πόλεμον ἐνδεής πολιτικήν γάρ τέχνην οὒπω εἶχον, ἧς μέρος πολεμική ἐζήτουν δή ἁθροίζεσθαι καί σώζεσθαι κτίζοντες πόλεις ὃτ οὖν ἁθροισθεῖεν, ἠδίκουν ἀλλήλους ἃτε οὐκ ἒχοντες τήν πολιτικήν τέχνην, ὣστε πάλιν σκεδαννύμενοι διεφθείροντο. Ζεύς οὖν δείσας περί τῷ γένει ἡμῶν μή ἀπόλοιτο πᾶν, Ἑρμῆν πέμπει ἂγοντα εἰς ἀνθρώπους αἰδῶ τε καί δίκην, ἳν εἶεν πόλεων κόσμοι τε καί δεσμοί φιλίας συναγωγοί. Ἐρωτᾷ οὖν Ἑρμῆς Δία τίνα οὖν τρόπον δοίη δίκην καί αἰδῶ ἀνθρώποις «Πότερον ὡς αἱ τέχναι νενέμηνται, οὓτω καί ταύτας νείμω; Νενέμηνται δέ ὧδε εἷς ἒχων ἰατρικήν πολλοῖς ἱκανός ἰδιώταις, καί οἱ ἂλλοι δημιουργοί καί δίκην δή καί αἰδῶ οὓτω θῶ ἐν τοῖς ἀνθρώποις, ἢ ἐπί πάντας νείμω;» «Ἐπί πάντας,» ἒφη ὁ Ζεύς, «καί πάντες μετεχόντων οὐ γάρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὣσπερ ἂλλων τεχνῶν καί νόμον γε θές παρ ἐμοῦ τόν μή δυνάμενον αἰδοῦς καί δίκης μετέχειν κτείνειν ὡς νόσον πόλεως». Α. Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στο τετράδιό σας το απόσπασμα: «ὃτ οὖν ἁθροισθεῖεν ὡς νόσον πόλεως». Β. Να απαντήσετε στα παρακάτω: Β1. Ποιο είναι το περιεχόμενο των όρων «αἰδώς» και «δίκη» και ποιος ο ρόλος τους στη συγκρότηση των πολιτικών κοινωνιών; Β2. Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας; Ποια σημασία τού αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτική δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτό; Β3. Αφού μελετήσετε το παρακάτω μεταφρασμένο κείμενο σε σχέση με το απόσπασμα από το πρωτότυπο «καὶ δίκην δὴ καὶ αἰδῶ οὕτω θῶ ἐν τοῖς ἀνθρώποις, ἢ ἐπὶ πάντας νείμω; Ἐπὶ πάντας, ἔφη ὁ Ζεύς, καὶ πάντες μετεχόντων οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν», να

2 καταγράψετε τις απόψεις του Πρωταγόρα σχετικά με τις προϋποθέσεις για την ύπαρξη πόλεως. ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Σκέψου λοιπόν, τι από τα δύο συμβαίνει: υπάρχει ένα πράγμα στο οποίο είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι οι πολίτες, προκειμένου να είναι δυνατή η ύπαρξη πόλεως, ή δεν υπάρχει; Έτσι μόνο μπορεί να λυθεί η απορία που έχεις. Διότι, εάν μεν υπάρχει αυτό το ένα πράγμα και εάν αυτό το πράγμα δεν είναι ούτε η οικοδομική ούτε η μεταλλουργία ούτε η κεραμική, αλλά η δικαιοσύνη και η σωφροσύνη και το όσιον (και αυτά τα ονομάζω όλα μαζί ἀνδρὸς ἀρετήν) εάν υπάρχει λοιπόν αυτό το πράγμα στο οποίο πρέπει να μετέχουν όλοι και σύμφωνα με το οποίο πρέπει να ενεργεί κάθε άνδρας ξεχωριστά σε περίπτωση που θέλει να μάθει ή να πράξει κάτι, και σε καμιά περίπτωση χωρίς αυτό και εάν, σε περίπτωση που κάποιος δεν μετέχει σ αυτό, είτε παιδί είναι, είτε άνδρας είτε γυναίκα, πρέπει να τον διδάσκουμε και να τον τιμωρούμε, μέχρι που, με την τιμωρία, να βελτιωθεί και εάν, σε διαφορετική περίπτωση, πρέπει να εκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιο δεν υπακούει σε αυτό το πράγμα ακόμα και μετά τη διδασκαλία, ακόμα και μετά την τιμωρία εάν λοιπόν έτσι έχουν τα πράγματα, και εάν, παρόλο που αυτή είναι η φύση των πραγμάτων, οι αγαθοί άνδρες, ενώ μορφώνουν τους γιους τους σε όλα τα άλλα, αυτό δεν τους το διδάσκουν, τότε σκέψου τι περίεργα πλάσματα είναι αυτοί οι αγαθοί άνδρες! Πλάτωνος, Πρωταγόρας 324d7-325b4 Β4. Πώς περιγράφει ο Πλάτωνας τους τρεις σοφιστές που βρίσκονται στο σπίτι του Καλλία; Β5. Να γράψετε μέσα από το πρωτότυπο κείμενο λέξεις που είναι ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω: δεισιδαιμονία, ερμαφρόδιτος, αυτοκτονία, αδιάφθορος, εξής, εξολοθρευτής, τοποθέτηση, περιουσία, αγενής, παρεκτροπή.

3 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α. Όποτε λοιπόν μαζεύονταν πολλοί, αδικούσαν ο ένας τον άλλον, επειδή δεν είχαν την πολιτική τέχνη, ώστε σκορπίζονταν εδώ κι εκεί και άρχισαν πάλι να σκοτώνονται. Ο Δίας λοιπόν, επειδή ανησύχησε για το γένος μας μήπως χαθεί ολότελα, στέλνει τον Ερμή στους ανθρώπους, που τους έφερε το σεβασμό και τη δικαιοσύνη, για να εξασφαλίζουν αυτά τάξη στις πόλεις και να αποτελούν δεσμούς, που θα ενώνουν τους ανθρώπους με φιλία. Τότε ο Ερμής ρωτάει το Δία με ποιον άραγε τρόπο να δώσει το σεβασμό και τη δικαιοσύνη στους ανθρώπους: «Όπως έχουν μοιραστεί οι τέχνες, έτσι να τα μοιράσω και αυτά; Οι τέχνες έχουν μοιραστεί μ αυτόν τον τρόπο: ένας, που έχει γνώσεις ιατρικής, είναι αρκετός για πολλούς μη ειδικούς το ίδιο και όσοι έχουν άλλες ειδικές γνώσεις λοιπόν να βάλω μέσα στους ανθρώπους με αυτόν τον τρόπο και το σεβασμό και τη δικαιοσύνη ή να τα μοιράσω σε όλους;» «Σε όλους», είπε ο Δίας, «και να έχουν όλοι μερίδιο γιατί δεν είναι δυνατό να υπάρξουν πόλεις, αν έχουν μερίδιο σ αυτά λίγοι, όπως ακριβώς σε άλλες τέχνες και βάλε ένα νόμο από μένα, να θανατώνουν σαν αρρώστια της πόλης αυτόν που δεν μπορεί να έχει μερίδιο στο σεβασμό και στη δικαιοσύνη». Β1. Ο Πρωταγόρας, στην εξέλιξη του μύθου, αναφέρεται στη δημιουργία των πόλεων. Στο στάδιο της φυσικής κατάστασης του ανθρώπου, η ευφυΐα και η κατοχή της φωτιάς δεν τον εξασφαλίζουν από τα άγρια θηρία, που ήταν ισχυρότεροι ανταγωνιστές του. Τότε αναγκάστηκε να οργανωθεί σε πόλεις. Σε αυτήν την περίπτωση η συμβίωση των ανθρώπων ήταν αδύνατη, καθώς υπήρχε επιθετικότητα μεταξύ τους και αλληλοσπαραγμός. Επειδή, λοιπόν, οι άνθρωποι δεν είχαν την πολιτική τέχνη και καταστρέφονταν, χρειάστηκε η παρέμβαση του Δία, ο οποίος, για να προφυλάξει το ανθρώπινο γένος, έστειλε τον Ερμή για να τους δωρίσει δύο σπουδαία μέσα προστασίας, την αιδώ και τη δίκη με σκοπό να επικρατήσει έννομη τάξη και αρμονία στις πόλεις. Με τον πρώτο όρο αναφερόμαστε στο συναίσθημα της ντροπής που αισθάνεται ο άνθρωπος για κάθε πράξη που είναι αντίθετη στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα της κοινωνίας. Πρόκειται για την ηθική συνείδηση, το σεβασμό των άγραφων νόμων, τον αυτοέλεγχο, τον αυτοσεβασμό αλλά και την εκτίμηση προς τους άλλους, την κοσμιότητα και την φιλοτιμία. Η δίκη αναφέρεται στην έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο, το νόμιμο, το σωστό στο σεβασμό των δικαιωμάτων των συνανθρώπων μας και στην υποχρέωσή μας να τα αποκαταστήσουμε όταν αυτά καταστρατηγούνται. Επομένως, αιδώς και δίκη συνιστούν μέρη της πολιτικής αρετής, είναι απαραίτητες στον καθένα και συμβάλλουν στην εμπέδωση της πολιτικής ενότητας και της κοινωνικής αρμονίας. Ορίζοντας την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, τον εμποδίζουν να συμπεριφέρεται εγωιστικά, μισαλλόδοξα και ατομικιστικά και εξασφαλίζουν την ομαλή και εύρυθμη συμβίωσή του σε πόλεις με νόμους και θεσμούς, που όλοι πρέπει να τιμούν και να σέβονται. Δεν είναι δυνατόν σύμφωνα με το μύθο να συσταθούν πόλεις, αν αυτά τα αγαθά δεν τα κατέχουν όλοι οι πολίτες. Γι αυτό το λόγο, αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση η διασφάλιση της καθολικότητας αυτών των αρετών: όποιος αποδειχθεί ανίκανος να τις αποκτήσει πρέπει να θανατώνεται ως νόσος της πόλεως.

4 Καταδεικνύεται, συνεπώς, η πολιτική σημασία και σπουδαιότητα των δύο αυτών εννοιών. Β2. αἱ τέχναι νενέμηνται: Ο Πρωταγόρας κατανοεί τη σημασία του καταμερισμού της εργασίας για την πρόοδο, όπως φαίνεται από το σημείο αυτό αλλά και από τα επιτεύγματα της δεύτερης φάσης της εξέλιξης. Γι αυτό και θέτει το πρόβλημα με την ερώτηση του Ερμή. Αν περιλαμβανόταν στον καταμερισμό της εργασίας και η πολιτική, δε θα συμμετείχαν όλοι στην πολιτική ζωή και δε θα υπήρχαν πόλεις, με την έννοια ότι η πολιτική προϋποθέτει πως οι άνθρωποι αποδέχονται κοινές ηθικές αξίες, την αἰδῶ και τη δίκη. Αν δεν τις αποδέχονταν, οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί θα κατέληγαν στην αλληλοεξόντωση των ανθρώπων, όπως στην προηγούμενη φάση. Η πολιτική συνδέεται άρρηκτα με την αἰδῶ και τη δίκη, που αποτελούν το θεμέλιο και την αναγκαία προϋπόθεσή της με την έννοια αυτή θα ήταν αδιανόητο να μην έχουν δοθεί σε όλους. Κατάληξη αυτής της πολιτιστικής εξέλιξης αποτελεί η αθηναϊκή δημοκρατία, που δικαιώνεται με το μύθο του Πρωταγόρα. Β3. Στις προηγούμενες ενότητες είδαμε ότι ο Προμηθέας θέλοντας να διορθώσει το λάθος του αδερφού του όσον αφορά τη διανομή των ιδιοτήτων στα θνητά όντα, έκλεψε από τους θεούς τη φωτιά και την ἒντεχνον σοφίαν και τα δώρισε στους ανθρώπους. Τα δώρα αυτά βέβαια ήταν χρήσιμα για την επιβίωση του ανθρώπου και για την ανάπτυξη των πρώτων σταδίων του πολιτισμού. Ωστόσο, δεν ήταν αρκετά για τη συγκρότηση κοινωνιών, για την ύπαρξη πόλεων. Αυτό έγινε εφικτό με την παρέμβαση του Δία ο οποίος έστειλε στους ανθρώπους με τον Ερμή την αἰδῶ και την δίκην, δηλαδή το αίσθημα του σεβασμού και της δικαιοσύνης. Όπως καταγράφεται στο απόσπασμα από το πρωτότυπο, απαραίτητη προϋπόθεση για την ύπαρξη πόλεως είναι η συμμετοχή όλων των ανθρώπων στην αἰδῶ και την δίκην. Διαφορετικά, δεν μπορούν να υπάρξουν πόλεις, να είναι βιώσιμες. Αν λίγοι άνθρωποι κατέχουν αυτά τα χαρακτηριστικά, τότε οι κοινωνίες καθίστανται προβληματικές. Δεν μπορεί σε μια κοινωνία άλλοι να σέβονται το συνάνθρωπό τους και άλλοι να μην τον σέβονται. Δεν μπορεί άλλοι να ακολουθούν τους κανόνες δικαίου και άλλοι να λειτουργούν στα πλαίσια της αυτοδικίας. Μια πόλη δηλαδή για να έχει προϋποθέσεις ύπαρξης, πρέπει όλοι οι πολίτες της να διαπνέονται από τη συναίσθηση του χρέους και του καθήκοντος που επιβάλλει η κοινωνία στα μέλη της, αλλά και από το σεβασμό των δικαιωμάτων των συνανθρώπων τους. Μάλιστα στη δεύτερη περίπτωση θα πρέπει να ενεργούν για την αποκατάσταση αυτών των δικαιωμάτων όταν αυτά καταστρατηγούνται βάναυσα από κάποιον. Οι προϋποθέσεις για την ύπαρξη πόλεως καταγράφονται ακόμη πιο αναλυτικά στο μεταφρασμένο κείμενο. Εδώ ο Πρωταγόρας επαναλαμβάνει και πάλι ότι όλοι οι πολίτες πρέπει να μετέχουν στην αἰδῶ και την δίκην. Μάλιστα κάνει μια λεπτομερέστερη αναφορά μετονομάζοντάς τες σε δικαιοσύνη, σωφροσύνη και όσιον. Όλα αυτά αποτελούν για τον Πρωταγόρα την ἀνδρός ἀρετήν, την αρετή δηλαδή που πρέπει να κοσμεί κάθε άνδρα. Παρακάτω όμως επισημαίνει ότι αυτά τα στοιχεία πρέπει να χαρακτηρίζουν τους πάντες μέσα σε μια κοινωνία, είτε είναι

5 παιδιά, είτε άνδρες, είτε γυναίκες. Δεν κάνει δηλαδή ο Πρωταγόρας διαχωρισμούς. Αν θέλουμε μια κοινωνία στην οποία να επικρατεί η σύμπνοια και η αρμονία, μια κοινωνία βιώσιμη, τότε όλοι ανεξαιρέτως πρέπει να διαθέτουν τη δικαιοσύνη, την αιδώ, τη σωφροσύνη, το όσιον. Για να εμπεδώσει αυτές τις αρετές το άτομο πρέπει να δεχτεί την κατάλληλη διδασκαλία. Μόνο με τη διδασκαλία αυτό που έχει δυνάμει μέσα του ο άνθρωπος θα το κάνει ἐνεργείᾳ, δηλαδή πραγματικότητα. Σε περίπτωση που είναι ανεπίδεκτος μαθήσεως, τότε, κατά τον Πρωταγόρα, πρέπει να του επιβάλλουμε βελτιωτική τιμωρία. Η τιμωρία δηλαδή έχει παιδαγωγικό-τελεολογικό χαρακτήρα καθώς αποσκοπεί στο σωφρονισμό αυτού που διέπραξε κάποιο αδίκημα. Ο μεγάλος σοφιστής δηλαδή θεωρεί ότι ο άνθρωπος, επειδή είναι ον αγώγιμο, μπορεί μέσω της τιμωρίας να συναισθανθεί το λάθος του και να επανέλθει ανακοινωνικοποιημένος. Αν όμως και αυτή η προσπάθεια δεν καρποφορήσει, τότε πρέπει αυτό το άτομο να εκδιωχθεί από την πόλη ή να θανατωθεί. Μ αυτές λοιπόν τις ασφαλιστικές δικλείδες-προϋποθέσεις ο Πρωταγόρας θεωρεί ότι μπορούν να υπάρξουν πόλεις. Β4. Σχολικό βιβλίο, σελ. 50: «Στο μέρος αυτό του έργου αντιπάλου του». Β5. δεισιδαιμονία => δείσας ερμαφρόδιτος => Ἑρμῆν αυτοκτονία => κτείνειν αδιάφθορος => διεφθείροντο εξής => μετέχοιεν εξολοθρευτής => ἀπόλοιτο τοποθέτηση => θῶ περιουσία => ἦσαν αγενής => γένοιντο παρεκτροπή => τρόπον

6