ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ ΚΑΙ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΚΑΙ ΧΩΡΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ

Journal Odysseus Environmental & Cultural Sustainability of the Mediterranean Region: 6 (2014): 57-64. http://www.jodysseus.gr ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ ΚΑΙ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΚΑΙ ΧΩΡΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ Ε. Μαραβελάκης 1 >57 Περίληψη Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί σημαντικές νέες τεχνολογίες στην υπηρεσία της πολιτιστικής μας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η επίγεια τρισδιάστατη σάρωση laser (terrestrial laser scanning, TLS) που αποτελεί μία νέα και αναπτυσσόμενη τεχνολογία που προσφέρει την δυνατότητα αποτύπωσης του συνολικού τρισδιάστατου σχήματος των αντικειμένων μέσω της καταγραφής μεγάλου αριθμού σημείων (νεφών) στο χώρο σε σύντομο χρονικό διάστημα, με μεγάλη πυκνότητα και ακρίβεια, χωρίς να υπάρχει φυσική επαφή με το αντικείμενο. Στο άρθρο αυτό, μετά από μία σύντομη εισαγωγή, παρουσιάζεται η διαδικασία της επίγειας σάρωσης λέιζερ, τα τυπικά προϊόντα που μπορούν να προκύψουν από την 3Δ σάρωση και οι δυνατότητες χρήσεις τους, τα πλεονεκτήματα αλλά και προβλήματα που εντοπίζονται. Λέξεις Κλειδιά: Πολιτιστική Κληρονομιά, 3Δ μοντέλα, Σάρωση Λέιζερ, Τεκμηρίωση Μνημείων 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η επίγεια τρισδιάστατη σάρωση laser (terrestrial laser scanning, TLS) είναι μια νέα και αναπτυσσόμενη τεχνολογία που προσφέρει την δυνατότητα αποτύπωσης του συνολικού τρισδιάστατου σχήματος των αντικειμένων μέσω της καταγραφής μεγάλου αριθμού σημείων (νεφών) στο χώρο σε σύντομο χρονικό διάστημα, με μεγάλη πυκνότητα και ακρίβεια, χωρίς να υπάρχει φυσική επαφή με το αντικείμενο. Η μεθοδολογία επίγειας σάρωσης laser βασίζεται στην τεχνολογία LIDAR (Light Detection And Ranging) και επιτρέπει την ταχύτατη συλλογή τρισδιάστατης μετρητικής και ταυτόχρονα ποιοτικής (χρωματικής και φωτογραφικής) πληροφο- 1. Επίκουρος Καθηγητής. Σχολή Εφαρμοσμένων Επιστημών, ΤΕΙ Κρήτης. marvel@chania.teicrete.gr

>58 ρίας ομοιόμορφα κατανεμημένων 3D έγχρωμων σημείων. Η απόκτηση των δεδομένων αυτών αποτελεί το πρωταρχικό στάδιο για την δημιουργία τρισδιάστατων μοντέλων, η χρήση των οποίων εισβάλλει με αυξανόμενους ρυθμούς σε πολλές εφαρμογές, μοντελοποίησης χώρων και σε πολυμεσικές εφαρμογές εικονικής πραγματικότητας για την ανάδειξη της πολιτιστικής (Entwistle et al., 2009, Staiger, 2003, Ergun et al 2010, Kersten et al 2012) (Σχήμα 1). Σχήμα 1: Σαρωτής laser (Optech ILRIS 36D) και νέφος σημείων μνημείου Έτσι τα τελευταία χρόνια οι επίγειοι σαρωτές laser έχουν εισαχθεί στις τεχνικές των αποτυπώσεων αρχαιολογικών χώρων και μνημείων για την ανάδειξη και αξιοποίηση της πολιτιστικής. (Maravelakis et al 2012, 2008, José Luis Lermaa et al 2012, Zehetner et al 2007). Κάθε μνημείο μπορεί να αποτυπωθεί με απαράμιλλη ποιότητα και ακρίβεια πληροφορίας, χωρίς κανένα περιορισμό θέσης, σχήματος, μεγέθους, προσβασιμότητας, αρκεί να είναι ορατά και εντός της εμβέλειας του σαρωτή laser. Συγκριτικά με τα συμβατικά όργανα αποτύπωσης, οι επίγειοι τρισδιάστατοι σαρωτές laser υπερτερούν, καθώς συμβάλλουν στην γρηγορότερη και µε μεγαλύτερη πυκνότητα λήψη πρωτογενών δεδομένων, σε όλη την επιφάνεια του αντικειμένου, που είναι απαραίτητα για τη λεπτομερή και ακριβή γεωμετρική τεκμηρίωση και μοντελοποίηση (Boehler et al 2001). 2. Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΓΕΙΑΣ ΣΑΡΩΣΗΣ ΛΕΙΖΕΡ Η σάρωση μνημείων για την παραγωγή τρισδιάστατων μοντέλων περιλαμβάνει 3 βασικές φάσεις: Τις προκαταρκτικές εργασίες, τις εργασίες πεδίου και τις εργασίες γραφείου (Maravelakis et al 2013)(σχήμα 2). Στη Φάση 1 που περιλαμβάνει τις προκαταρκτικές εργασίες καθορίζεται: η φύση και η οριοθέτηση του προς αποτύπωση αντικειμένου (π.χ. συγκεκριμένα αρχαιολογικά αντικείμενα ή τμήμα συγκεκριμένου ορυχείου ή τμήμα αρχαίου τείχους ή εσωτερικό ενός κτιρίου, κλπ). Ο σκοπός της σάρωσης: (πχ καταγραφή, τεκμηρίωση για μνημεία ή κτίρια.) Τα ζητούμενα παραδοτέα προϊόντα: Π.χ. για αποτύπωση κτιρίων ή μνημείων όψεις και τομές, ορθοφωτογραφίες όψεων, κλπ. Τα απαιτούμενα μετα-δεδομένα. Επιλογή εξοπλισμού και θέσεων λήψεων: Βασική επιλογή είναι ο σαρωτής που θα χρησιμοποιηθεί. Εξετάζονται κατ αρχήν συνδυαστικά η απαιτούμενη εμβέλεια και η ζητούμενη ακρίβεια. Γενικά μικρά κοντινά αντικείμενα (π.χ. μικρά μνημεία, κοντινές όψεις κτιρίων) που απαιτούν μεγαλύτερη ακρίβεια σαρώνονται με σαρωτή διαφοράς φάσης (π.χ. FARO Focus3D) ενώ για μεγαλύτερα και

μακρινά αντικείμενα που απαιτούν μέση ή μικρή ακρίβεια (γέφυρες, ορυχεία) επιλέγεται σαρωτής παλμού (π.χ. OPTECH ILRIS3D). Η επιλογή πρέπει να καλύπτει όσο το δυνατόν καλύτερα και τις δύο απαιτήσεις. Επίσης ανάλογα με το μέγεθος, την απόσταση, τη μορφολογία του αντικειμένου και τα χαρακτηριστικά του σαρωτή που έχει επιλεγεί, καθορίζονται οι θέσεις σάρωσης ώστε να καλύπτεται κατά τον βέλτιστο τρόπο το συνολικό αντικείμενο. Οι θέσεις συνήθως σημειώνονται σε κάποιο αναλογικό (π.χ. διαθέσιμες κατόψεις κτιρίου σε χαρτί) ή ψηφιακό υπόβαθρο (π.χ. δορυφορικές εικόνες ορυχείου από Google Earth) του χώρου όπου θα πραγματοποιηθεί η σάρωση και αριθμούνται κατάλληλα. Η τεχνική γεωαναφοράς και ανάγκες τοπογραφικής υποστήριξης: Εφόσον η γεωαναφορά σε κρατικό ή τοπικό σύστημα είναι απαίτηση του έργου, είναι ανάγκη κάποια σημεία διακριτά επί του ενιαίου μετά την ευθυγράμμιση νέφους, συμπεριλαμβανομένων των θέσεων σάρωσης να λάβουν, μέσω τοπογραφικών μετρήσεων, συντεταγμένες (x,y,z) στο σύστημα αυτό. Καθορίζονται πόσα και ποια τέτοια σημεία θα μετρηθούν (θέσεις σάρωσης, τεχνητοί ή φυσικοί στόχοι) και με ποιές τοπογραφικές μεθοδολογίες και όργανα (χρήση δεκτών GPS με τεχνική static ή RTK, χρήση γεωδαιτικού σταθμού τοποθετημένου σε προϋφιστάμενες στάσεις ή στάσεις που θα προσδιορισθούν με χρήση δεκτών GPS). >59 Σχήμα 2: Οι φάσεις της 3Δ-Σάρωσης (Α) (Β) Σχήμα 3: Εργασίες πεδίου 3Δ σάρωσης (ΤΕΙ Κρήτης) (Αγ. Μαγδαλινή- Χανιά) (α) και γεωαναφοράς (Τάφοι Ελ. Βενιζέλου Προφήτης Ηλίας (β) Η Φάση 2 αποτελείται από εργασίες πεδίου και περιλαμβάνει την επιλογή θέσεων σάρωσης, την τοποθέτηση τεχνητών στόχων επί του αντικειμένου ή γύρω από αυτό (αν απαιτείται), την συναρμολόγηση σαρωτή (συμπεριλαμβανομένου χειριστηρίου και φωτογραφικής μηχανής, αν απαιτούνται), την επιλογή ρυθμίσεων και παραμέτρων σάρωσης (ανάλυση, ποιότητα, πεδίο λήψης, κλπ), την πραγματοποίηση της σάρωσης και την εκτέλεση τοπογραφικών μετρήσεων γεωαναφοράς (αν απαιτείται) (σχήμα 3).

>60 Η Φάση 3 αποτελείται από εργασίες γραφείου, ξεκινώντας με την επεξεργασία πρωτογενών δεδομένων που περιλαμβάνει συνοπτικα τον καθαρισμό των μη επιθυμητών σημείων, τη μείωση θορύβου, τις ευθυγραμμίσεις νεφών, τη μείωση σημείων, τη δημιουργία νεφών σημείων και απόδοση χρώματος, τις επιλύσεις τοπογραφικών μετρήσεων (αν πραγματοποιήθηκαν) για υπολογισμό συντεταγμένων θέσεων ή/και στόχων, την γεωαναφορά νεφών, τις διαδικασίες ενοποίησης (merging), απομείωσης (subsampling), καθαρισμού επικαλύψεων (reduce overlap) για την παραγωγή ενιαίου νέφους σημείων με γεωαναφορά. Η Μετα-επεξεργασία περιλαμβάνει την απόδοση 3Δ χαρακτηριστικών για την παραγωγή διανυσματικών σχεδίων, χαρτών, τομών, όψεων, κλπ, την μοντελοποίηση για την παραγωγή DTM / DSM, ισοϋψών, 3D μοντέλων, τις διαδικασίες inspection (μετρήσεις, συγκρίσεις, υπολογισμοί, κλπ) για την παραγωγή συγκριτικών απεικονίσεων, σύνθετων αναφορών, ογκομετρήσεων, κλπ, την συνδυαστική επεξεργασία ψηφιακών εικόνων για παραγωγή ορθοφωτογραφιών ή textured 3D μοντέλων και τη δημιουργία προϊόντων διαχείρισης, εποπτείας και παρουσίασης πληροφοριών (video, προσομοιώσεις, εικονικές περιηγήσεις, εφαρμογές web). Ανάλογα με τη χρήση γίνεται η αξιοποίηση των παραδοτέων από τον τελικό χρήστη, με εποπτεία νεφών σημείων, 3Δ μοντέλων, διανυσματικών χαρακτηριστικών, τομών, συγκριτικών απεικονίσεων, σχολίων, κλπ, μέσω δωρεάν λογισμικών τύπου viewer (ανάλογα με το λογισμικό επεξεργασίας που χρησιμοποιήθηκε) και εξαγωγή πρόσθετων στοιχείων μέσω λογισμικών τύπου viewer. 3. ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΕΠΙΓΕΙΑΣ ΣΑΡΩΣΗΣ ΛΕΙΖΕΡ ΚΑΙ ΧΡΗΣΕΙΣ Τυπικά προϊόντα που μπορούν να προκύψουν από την 3Δ σάρωση ενός μνημείου ή χώρου πολιτιστικής είναι: 3Δ έγχρωμο (RGB) νέφος σημείων με γεωαναφορά (σχήμα 4) Τομές σε οποιαδήποτε θέση και προσανατολισμό (σχήμα 4) Μετρήσεις κάθε είδους διαστάσεων και υπολογισμός όγκων 3D διανυσματικά σχέδια απόδοσης των σημαντικών χαρακτηριστικών των μνημείων όπως: Δομικοί λίθοι, Ρωγμές, Αετώματα, Καμάρες. Πύλες, Οικόσημα, Κορδόνια, Παραπέτα, κ.λπ.. (σχήμα 5) Ορθοφωτογραφίες (σχήμα 6) 3Δ πολυγωνικά μοντέλα (σχήματα 7,8) Χάρτες και αναφορές σύγκρισης και αποκλίσεων νεφών ή/και 3D μοντέλων 3Δ φωτορεαλιστικά μοντέλα, μοντέλα VRML Μοντέλα κλειστών επιφανειών (STL) κατάλληλα για μελέτη ιδιοτήτων με ανάλυση πεπερασμένων στοιχείων (σχήμα 9) Video περιήγησης νεφών, μοντέλων

>61 Σχήμα 4: 3Δ έγχρωμο νέφος σημείων του Chiang Kai Shek Memorial Hall (Taipei, Taiwan) με λήψη τομών Σχήμα 5: Τμηματική διανυσματική απόδοση χαρακτηριστικών τείχους ανατολικής τάφρου Χανίων (ΤΕΙ Κρήτης) Σχήμα 6: Ορθοφωτογραφία αποτύπωσης όψης οικισμού Sant Agata de Goti, Ιταλία Σχήμα 7: 3Δ πολυγωνικό μοντέλο εκκλησίας και εστίαση στο πλέγμα Σχήμα 8: 3Δ πολυγωνικό μοντέλο της Μνημειακής Ελιάς Βουβών και λήψη τομής (Maravelakis et al 2012)

>62 Σχήμα 9: Μοντέλο STL της πλατείας 1866 στα Χανιά και μελέτη ροής αέρα με CFD (Maragkogiannis et al 2014) Οι χρήσεις των προϊόντων αυτών εξαρτώνται από την ειδικότητα του χρήστη. Ένας αρχαιολόγος, ή επιμελητής μουσειολόγος που εργάζεται σε αρχαιολογικές υπηρεσίες ή άλλους φορείς μπορεί να χρησιμοποιήσει 3Δ μοντέλα για: Πρόσβαση σε ακριβή επιστημονική πληροφορία και αμεσότητα με το μουσειακό αντικείμενο/μνημείο. Χρειάζονται πρόσβαση, δεδομένα και μεταδεδομένα σχετικά με αυτό, εικόνες και μοντέλα ακριβείας αναπαράστασης για τη μελέτη και τεκμηρίωσή του. Σύγκριση με άλλα αντικείμενα και ταξινόμησή αντικειμένου με την βοήθεια, αναλυτικών αποτυπώσεων/αναπαραστάσεων ακριβείας του αντικειμένου. Μέτρηση και ανάλυση ιδιοτήτων, ιστορική ερμηνεία του αντικειμένου και αξιοποίηση-προβολή μέσω ενός 3Δ μοντέλου. Οπτικοποίηση παλαιότερων κατασκευαστικών φάσεων ή τροποποιήσεων του μνημείου/οικισμού/αντικειμένου με σκοπό την ιστορική ερμηνεία, αξιολόγηση και σύγκριση ανάγκη σχολιασμού επ αυτού. Μελέτη και οπτικοποίηση των φθορών έργων τέχνης κ.α αντικειμένων, που αποτελεί μέρος της τεκμηρίωσης και επιστημονικής καταγραφής τους. Ανάλογα ένας συντηρητής ή αρχιτέκτονας έχει: Ανάγκη λεπτομερούς και με μεγάλη ακρίβεια καταγραφής των φθορών, μέσω 3Δ προβολής, με σκοπό την αξιολόγηση της υπάρχουσας κατάστασης και την μελέτη αποκατάστασης τους. Ανάγκη γεωμετρικής αναπαράστασης τμημάτων του αντικειμένου που πρόκειται να αποκαταστήσουν για να δώσουν συγκεκριμένες λύσεις ή προτάσεις αποκατάστασης. Ανάγκη 3Δ οπτικοποίησης παλαιότερων φάσεων επεμβάσεων ή κατασκευαστικών φάσεων/ καταστάσεων του μνημείου με σκοπό την πλήρη γνώση/ενημέρωση αυτών και επομένως την ορθότερη κρίση ως προς την νέα επέμβαση και τον τρόπο διάσωσης του μνημείου. Μία αρχαιολογική εφορεία, ένα μουσείο, μία πινακοθήκη, ή κάποιος άλλος φορέας πολιτισμού έχει: Ανάγκη ακριβούς οπτικοποίησης των μνημείων και αντικειμένων με σκοπό την εκτίμηση της κατάστασής τους και λήψη απόφασης για προστασία και αποκατάσταση αυτών. Ανάγκη εικονικών αναπαραστάσεων αρχαιολογικών χώρων και μνημείων για την προβολή και ανάδειξή τους στο εσωτερικό και εξωτερικό. Ανάγκη εικονικής αναπαράστασης μουσειακών αντικειμένων με σκοπό την προβολή και ανάδειξη μίας π.χ συγκεκριμένης συλλογής.

4. ΣΥΝΟΨΗ >63 Μια νέα αναπτυσσόμενη λύση για την ανάδειξη και τεκμηρίωση μνημείων και χώρων πολιτιστικής είναι η επίγεια τρισδιάστατη σάρωση laser με πολλά πλεονεκτήματα όπως: Παρέχει ακριβέστερα προϊόντα από οποιαδήποτε άλλη μεθοδολογία. Συνδυάζει την ακρίβεια της τοπογραφικής αποτύπωσης και την πληρότητα και συνέχεια αποτύπωσης της φωτογραμμετρικής. Παρέχει μεταβλητή ανάλυση ανάλογα με την απαιτούμενη ακρίβεια του τελικού προϊόντος. Παρέχει συνολική αποτύπωση των 3Δ μνημείων. Εντούτοις, η τεχνολογία των σαρωτών laser θα πρέπει να ξεπεράσει κάποια διαπιστωμένα προβλήματα, πριν τα όργανα αυτού του είδους καθιερωθούν σε συνήθεις αποτυπώσεις. Η χρήση των δεδομένων αυτών αλλάζει δραματικά ανάλογα με την κάθετη εφαρμογή με αποτέλεσμα να είναι επιτακτική η ανάγκη για νέες εξειδικευμένες μεθόδους επεξεργασίας ανάλογα με την ζητούμενη εφαρμογή. Για παράδειγμα διαφορετική είναι η απαιτούμενη χρήση των τρισδιάστατων δεδομένων από σαρωτή σε περίπτωση εφαρμογής μοντελοποίησης πόλης, όπου δεν απαιτείται μεγάλη ακρίβεια καταγραφής αλλά μία ευέλικτη και κατά κύριο λόγο γρήγορη επεξεργασία των δεδομένων, από την χρήση των ίδιων δεδομένων για τεκμηρίωση και καταγραφή κτιρίων όπου απαιτείται μεγάλη λεπτομέρεια και γεωμετρική ακρίβεια. Επομένως το κύριο πρόβλημα εντοπίζεται στην έλλειψη ολοκληρωμένων και αποτελεσματικών εξειδικευμένων μεθόδων επεξεργασίας και αξιοποίησης των τρισδιάστατων δεδομένων ανάλογα με την ζητούμενη εφαρμογή. Επίσης άλλα προβλήματα εντοπίζονται: στις τεράστιες ποσότητες των σημείων που αντιμετωπίζονται σε ένα έργο σάρωσης και η απαιτούμενη υπολογιστική ισχύ. στα κριτήρια επιλογής των σημείων που διαγράφονται για τη μείωση της πυκνότητας του νέφους. στην μεταβλητότητα της απαιτούμενης ακρίβειας καταγραφής στα διάφορα μέρη του μνημείου. στην άμεση μοντελοποίηση επιφανειών. στον άμεσο εντοπισμό των ακμών. στην αντιμετώπιση των οπών που δημιουργούνται στις περιοχές που δεν υπάρχει άμεση οπτική επαφή από τον σαρωτή. μεταβλητή ακρίβεια που επηρεάζεται από αρκετές πηγές σφαλμάτων. την έλλειψη κοινών πρακτικών και στάνταρτ στις διάφορες μεθοδολογίες επεξεργασίας των δεδομένων. Για αυτούς τους λόγους πεδίο μελλοντικής έρευνας αποτελεί η λύση των προβλημάτων αυτών με την ανάπτυξη νέων μεθόδων επεξεργασίας τρισδιάστατων δεδομένων επιγείου σαρωτών που θα βασίζεται στην ανάπτυξη νέων αλγορίθμων επεξεργασίας του πρωτογενούς νέφους σημείων που παράγεται από τις σαρώσεις. Η έρευνα που παρουσιάστηκε στο άρθρο αυτό υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» Αρχιμήδης ΙΙΙ «Νέες μέθοδοι επεξεργασίας τρισδιάστατων δεδομένων επίγειας σάρωσης μεγάλου βεληνεκούς με κάθετες εφαρμογές» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

>64 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Boehler, W., Heinz, G., Scherer, Y., Siebold, M., (2001). Topographic Information in Cultural and Natural Heritage Visualization and Animation. International Archives of Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences, Volume XXXIV, Part 5W1, pp. 56-61. Ergun B., Cumhur Sahin, Ibrahim Baz, Taner Ustuntas, 2010. A case study on the historical peninsula of Istanbul based on three-dimensional modeling by using photogrammetry and terrestrial laser scanning, Environmental Monitoring and Assessment-June 2010, Volume 165, Issue 1-4, pp 595-601. Entwistle et al., 2009, J.A. Entwistle, K.J.W. McCaffrey, P.W. Abrahams (2009). Three-dimensional (3D) visualisation: the application of terrestrial laser scanning in the investigation of historical Scottish farming townships, Journal of Archaeological Science, 36 (3), pp. 860 866. José Luis Lermaa, Santiago Navarroa, Miriam Cabrellesa, Valentín Villaverde, (2010), Terrestrial laser scanning and close range photogrammetry for 3D archaeological documentation: the Upper Palaeolithic Cave of Parpalló as a case study, Journal of Archaeological Science, Volume 37, Issue 3, pp. 499 507. Kersten T., Maren Lindstaedt, 2012. Virtual Architectural 3D Model of the Imperial Cathedral (Kaiserdom) of Königslutter, Germany through Terrestrial Laser Scanning, Progress in Cultural Heritage Preservation-Lecture Notes in Computer Science Volume 7616, 2012, pp 201-210 Maragkogiannis, K., Kolokotsa, D., Maravelakis, E., Konstantaras, A., Combining terrestrial laser scanning and computational fluid dynamics for the study ofthe urban thermal environment. Sustainable Cities and Society (2014), http://dx.doi.org/10.1016/j.scs.2013.12.002 Maravelakis E., Bilalis N., Mantzorou I., Konstantaras A,, Antoniadis A., (2012), 3D modelling of the oldest olive tree of the world, IJCER, Vol. 2(2), 340-347. Maravelakis E., M. Andrianakis, K. Psarakis, N. Bolanakis, G. Tzatzanis, N. Bilalis, A. Antoniadis, (2008), Lessons Learned from Cultural Heritage Digitisation Projects in Crete, Proceedings of the 14th International Conference on Virtual Systems and Multimedia, pp152-156. Maravelakis Ε., Konstantaras Α., Kritsotaki Α., Angelakis Α., Xinogalos Μ., Analysing User Needs for a Unified 3D Metadata Recording and Exploitation of Cultural Heritage Monuments System, Advances in Visual Computing, Lecture Notes in Computer Science, Volume 8034, 2013, pp 138-147. Staiger, R. (2003). Terrestrial Laser Scanning Technology, Systems and Applications. 2nd Regional Conference FIG, Marrakech, Morocco. Zehetner F., N. Studnicka, 2007. Cultural Heritage Documentation by Combining Near-Range Photogrammetry and Terrestrial Laser Scanning: St. Stephen s Cathedral, Vienna, Lasers in the Conservation of Artworks-Springer proceedings in physics Volume 116, 2007, pp 561-571.