ΕΠΙ ΗΜΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟ 1783

ΣYMMEIKTA

ΕΠΙ ΗΜΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟ 1783 Στην Ιστορία της Θεσσαλονίκης του Απ στολου Βακαλ πουλου, µέσα σε µια πυκνή σειρά επιδηµιών «χολέρας και πανο κλας» που έπληξαν την π λη ανά τους αιώνες, περιλαµβάνεται το έτος 1784 1. Ως πανο κλα αναφέρεται η ασθένεια της χρονιάς εκείνης και στα σχετικά χρονολ για του Αριστοτέλη Σταυρ πουλου και του Κώστα Κωστή, πληροφορία την οποία αντλο ν αµφ τεροι απ το γνωστ ευρετήριο των γαλλικών αρχείων του Σβορώνου, που χαρακτηρίζεται απ τον ίδιο ως peste (=πανώλη), µολον τι στο σχετικ έγγραφο αναφέρονται γενικώς maladies (=ασθένειες) 2. Σ µφωνα µε επιστολή του Γάλλου εµπ ρου Jean Abeille,η επιδηµία αυτή ε- νέσκηψε στη Θεσσαλονίκη τον Ιο νιο του 1783 3. Στις 30 Αυγο στου ο Bρεταν ς πρ ξενος ανέφερε στην πρεσβεία του στην Κωνσταντινο πολη τι εξήντα άτοµα απεβίωναν καθηµερινά. λοι οι γιατροί της π λης, εκτ ς απ τον αν υποπρ ξενο, είτε είχαν ήδη πεθάνει είτε ασθενο σαν είτε είχαν φροντίσει να εγκαταλείψουν την π λη µαζί µε άλλους κατοίκους της. Μέρος των φυγάδων κατευθυν ταν στα νησιά πιθαν ν στις Β ρειες Σποράδες κι άλλοι στη Βέροια. Ανάµεσα στους τελευταίους ή- ταν κι η οικογένεια Abbott 4. Η ν σος εκδηλων ταν µε πυρετ, ο οποίος επανερχ ταν δ ο και τρεις φορές µέχρι τελικής πτώσης των ασθενών. Ακ µη και τα πιο υγιή άτοµα ήταν ευάλωτα. Ελάχιστοι Θεσσαλονικείς δεν προσβλήθηκαν 5. Σε κάθε «φράγκικο» σπίτι είχαν δυο-τρεις αρρώστους κι ιδιαίτερα λους τους υπηρέτες, σηµείωσε ο Bενετ ς πρ ξενος 6.Ο ίδιος ο πρ ξενος της Βρετανίας, ο Olifer, και η σ ζυγ ς του ασθένησαν. Ο Olifer ανέρρωσε µετά απ 16 ηµέρες. O Roboli, o πρώτος δραγουµάνος του γαλλικο προξενείου, πέθανε στα τέλη Νοεµβρίου, αφο είχε µείνει κλινήρης απ τον Α γουστο 7. Σ µφωνα µε τον Sir Robert Ainslie, τον Bρεταν πρεσβευτή στην Π λη, ολ κληρη η χώρα µαστιζ ταν απ ελώδεις πυρετο ς, ευλογιά και ιλαρά. Οι ασθένειες αυτές αποδεκάτιζαν σους είχαν επιβιώσει απ την πανώλη, η οποία µ λις είχε προη- 1. Απ στολος Βακαλ πουλος, Ιστορία της Θεσσαλονίκης 316 π.χ.-1983, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 314. 2. Αριστοτέλης Κ. Σταυρ πουλος, «Η επιδηµιολογία της Θεσσαλονίκης κατά τον 18ο αιώνα», Επιστηµονικ Συµπ σιο στη µνήµη Νίκου Σβορώνου 30 και 31 Μαρτίου 1990, Αθήνα 1993, σ. 25 Κώστας Κωστής, Στον καιρ της πανώλης. Εικ νες απ τις κοινωνίες της ελληνικής χερσονήσου 14ος-19ος αιώνας, Ηράκλειο 1995, σ. 397. Πρβλ. N. G. Svoronos, Salonique et Cavalla (1686-1792), Paris 1951, σ. 127. 3. Archives Nationales (France), Affaires Étrangères, B1/1003, επιστολή της 11ης Σεπτεµβρίου 1783, συνηµµένη σε επιστολή του Cousinéry προς τον Μαρκήσιο de Castries, Θεσσαλονίκη, 9 Οκτωβρίου 1783, f. 370v. 4. The National Archives, United Kingdom (NAUK), Privy Council 1/13/38, Olifer προς Ainslie, Θεσσαλονίκη 30 Αυγο στου και 10 Σεπτεµβρίου 1783, ff.3r-v 5. ANF, B1/1003, Cousinéry προς de Castries, Θεσσαλονίκη, 9 Οκτωβρίου 1783, f. 374v. 6. Κωνσταντίνος Μέρτζιος (επιµ.), Μνηµεία µακεδονικής ιστορίας [Mακεδονική Bιβλιοθήκη, αρ. 7], Θεσσαλονίκη, E.M.Σ., 1947, 2 2007, σ. 432. 7. ANF, B1/1003, Cousinéry προς de Castries, Θεσσαλονίκη, 29 εκεµβρίου 1783, f. 378v.

294 Σ µµεικτα γηθεί και ακ µη προξενο σε θ µατα στην Κωνσταντινο πολη αλλά και τη Σµ ρνη. Η Σµ ρνη βασανιζ ταν επίσης απ πυρετο ς, που χαρακτηρίζονταν ως «βρωµεροί και κακοήθεις», ορολογία που συνήθως παραπέµπει σε τυφοειδείς 8. Ποια ακριβώς ασθένεια έπληξε τη Θεσσαλονίκη το 1783 είναι δ σκολο να εικάσει κανείς. Σίγουρα δεν ήταν ο τε χολέρα ο τε πανο κλα. Θα µπορο σε κάλλιστα να είναι κάποια ιογενής λοίµωξη. Η περίπτωση µως του τυφοειδο ς πυρετο, την οποία υπαινίσσονται οι πηγές για τη Σµ ρνη, είναι ίσως η πιθαν τερη και µάλιστα του τ φου που µεταφέρεται απ τους ψ λλους των ποντικιών ή, ακ µη χειρ τερα, απ τις ψείρες. Έτσι, λ γω των διαφορετικών συνθηκών διαβίωσης, θα ερµηνευ ταν καλ τερα η υψηλ τερη θνησιµ τητα του υπηρετικο προσωπικο, που δεν θα είχε σηµειωθεί, αν η εστία της µ λυνσης ήταν π.χ. το π σιµο νερ. Εξάλλου, ο τ φος ο µεταφερ µενος µε τις ψείρες έχει και την υψηλ τερη θνησιµ τητα, που υπερβαίνει το 50% των προσβεβληµένων, ειδικά στους ηλικιωµένους, αν δεν ακολουθηθεί αντιβιοτική αγωγή 9. Οι πυρετοί αυτοί δεν ήταν άγνωστοι στη Θεσσαλονίκη, που φαίνεται τι συνυπήρχαν µε την πανώλη ήδη απ το 1781, αλλά ήταν απολ τως διακριτοί ως αιτία θανάτου. Ο Bενετ ς πρ ξενος είχε σηµειώσει τ τε, τον Ιο λιο του 1781, ως «νέα επιδηµία, τους κακοήθεις πυρετο ς και τους τριταίους». Τους θεωρο σε αποτέλεσµα των κακουχιών που είχαν υποστεί πολλοί κάτοικοι κατά την υποχρεωτική αποδηµία τους απ την π λη για να σωθο ν απ την πανώλη. Είναι ενδιαφέρον τι ο ίδιος παρατήρησε πως απ τους πυρετο ς αυτο ς δεν γλ τωνε κανείς, ακ µη κι αν αποµονων ταν στο σπίτι του, αν δοκίµαζε δηλαδή την εµπειρική µέθοδο αποφυγής της πανώλης 10. Αν η µετάδοση της ν σου γιν ταν απ τις ψείρες ή απ τα κουνο πια (στην περίπτωση του «τριταίου», της κακοήθους, δηλαδή, ελονοσίας), τ τε πράγµατι η α- ποµ νωση ελάχιστα ωφελο σε. Σε κάθε περίπτωση τον Ιανουάριο του 1784, σ µφωνα µε τις βενετικές πηγές, η επιδηµία συνεχιζ ταν κι είχε ήδη προκαλέσει συνολικά περισσ τερα θ µατα απ την πανώλη του 1781 11.Η πανώλη εκείνη, κατά τον Γάλλο πρ ξενο, είχε αφαιρέσει τη ζωή 25-30.000 Θεσσαλονικέων, αριθµ υπερβολικ, κατά την κρίση του Σβορώνου, αφο αντιστοιχο σε στον µισ πληθυσµ της π λης 12. Αν, λοιπ ν, ολ κληρο το δε τερο εξάµηνο του 1783 η θνησιµ τητα ήταν τ σο υψηλή σο τον Α γουστο, πράγµα και πάλι απίθανο, τ τε ο συνολικ ς αριθµ ς των θυµάτων θα ήταν άνω των 10.000 δηλαδή θα είχαν πεθάνει περίπου οι µισοί απ σους κατοίκους είχαν επιζήσει δ ο χρ νια νωρίτερα. µως τέτοιου είδους ερήµωση της π λης δεν αναφέρεται πουθενά. Το µ νο ασφαλές συµπέρασµα είναι τι και στις δ ο περιπτώσεις τα θ µατα της Θεσσαλονίκης µετρο νταν σε χιλιάδες κι τι δεν υπήρχε συνολική στατιστική εικ να προσιτή στους ξένους διπλωµάτες ή τ σο ενδιαφέρουσα, ώστε να συµπεριληφθεί στις εκθέσεις τους. Είναι εντυπωσιακ για τον σ γχρονο µελετητή τι τέτοιου είδους και τέτοιας κλίµακας συµφορές καταλάµβαναν ελάχιστες σειρές της εµπορικής αλ- 8. NAUK, Privy Council 1/13/38, Ainslie προς Fox, 25 Σεπτεµβρίου 1783, f. 1r-v. 9. Για τις ιατρικές συζητήσεις ευχαριστώ τη φίλη κα Στέλλα Γκαρέτσου. 10. Μέρτζιος,.π.,σ.428. 11..π., σ. 432. Απ τη µαρτυρία αυτή, της 27ης Ιανουαρίου, µάλλον πλανήθηκε ο Βακαλ πουλος και χρονολ γησε την επιδηµία στα 1784, ενώ η έξαρσή της ήταν την προηγο µενη χρονιά. 12. Νίκος Γ. Σβορώνος, Το εµπ ριο της Θεσσαλονίκης τον 18ο αιώνα, Αθήνα 1996, σ. 166.

Bασίλης K. Γο ναρης, Eπιδηµία στη Θεσσαλονίκη το 1783 295 ληλογραφίας, χωρίς ιδιαίτερα σχ λια και περιγραφές, µολον τι οι συντάκτες των ε- πιστολών θρηνο σαν κι αυτοί οι ίδιοι την απώλεια οικείων τους. Τ σο ζυµωµένη µε τον θάνατο ήταν η κοινωνία του 18ου αι. 13. Τµήµα Ιστορίας & Αρχαιολογίας Α.Π.Θ. ΒΑΣΙΛΗΣ Κ. ΓΟΥΝΑΡΗΣ 13. Για τα αντίστοιχα και δι λου αµελητέα πλήγµατα της πανώλης κατά τον επ µενο αιώνα βλ. Αιµιλία Θεµοπο λου, «Oι επιδηµίες στη Θεσσαλονίκη κατά το ΙΘ αιώνα. Η πανώλης και η χολέρα», Πρακτικά ΙΖ Πανελληνίου Ιστορικο Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 1997, σσ. 281-304.

296 ΜΙΑ ΝΕΑ ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ Ν. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΒΕΡΝΑΡ ΑΚΗ Έχουν περάσει τρία χρ νια απ τ τε που δηµοσίευσα στη σειρά των φιλολογικών και θεολογικών πραγµατειών της Ε.Μ.Σ. την Αλληλογραφία του φιλολ γου Πέτρου Ν. Παπαγεωργίου 1. Κλείνοντας τον πρ λογο της δηµοσίευσης εκείνης επεσή- µανα τι η Aλληλογραφία του δεν είναι ο τε µπορεί να είναι πλήρης 2. Τ χη αγαθή, η επισήµανση αυτή επιβεβαιώθηκε έναν χρ νο αργ τερα, ταν ο εγγον ς του Γρηγορίου Βερναρδάκη ηµήτριος είχε την καλοσ νη να µου αποστείλει φωτοτυπία της νέας επιστολής που δηµοσιε ω παρακάτω: την έστειλε ο Παπαγεωργίου στον πρ γον του απ τη Θεσσαλονίκη στις 6 Ιανουαρίου 1884, τέσσερις περίπου µήνες αφ του είχε υποστηρίξει το διδακτορικ του στη Φιλοσοφική Σχολή της Ιένας και επιστρέψει στη Μακεδονία. Η τρισέλιδη επιστολή περιέχει ενδιαφέρουσες (άγνωστες ως τώρα) πληροφορίες που φωτίζουν κυρίως την πρώτη φάση της σταδιοδροµίας του ανδρ ς. Εξίσου ενδιαφέρουσες είναι ωστ σο οι αναφορές του σε ζητήµατα που αφορο ν τις φιλολογικές έριδες του Εθνικο Πανεπιστηµίου, τα εκπαιδευτικά πράγµατα της Θεσσα- 1. Βλ. Π. Μ. Νίγδελης, Πέτρου Ν. Παπαγεωργίου του Θεσσαλονικέως Αλληλογραφία (1880-1912) [Eπιστηµονικαί Πραγµατείαι, Σειρά Φιλολογική και Θεολογική, αρ. 19], Θεσσαλονίκη, E.M.Σ., 2004. Ο καθηγητής κ. Ζ. Τσιρπανλής δηµοσίευσε τελευταία Bιβλιοκρισία της Αλληλογραφίας στο περιοδικ Ελληνικά 56/1 (2006) 218-224. Βασιζ µενος στο υλικ της κατέληξε σε ορισµένες απ ψεις σχετικά µε τον Παπ. τις οποίες και παραθέτει προς συζήτηση. εν αποτελεί πρ θεσή µου να συζητήσω εδώ λες αυτές τις απ ψεις, µολον τι θεωρώ τι η ηθογραφική θεώρηση της προσωπικ τητας του Παπ. που ακολουθεί ο κ. Τ. δεν διευκολ νει ουσιαστικά τον µελλοντικ συγγραφέα της ιστορίας της ελληνικής φιλολογίας, πολ περισσ τερο που πρ κειται για έναν εκπρ σωπ της απ µία νευραλγική περιοχή του αλ τρωτου ελληνισµο. Ο λ γος που αισθάνοµαι ωστ σο την υποχρέωση να απαντήσω στην τελευταία εξ αυτών, εκείνη δηλ. που συνδέεται µε το διαζ γιο του Παπ., οφείλεται στο γεγον ς τι µου αποδίδει πρ θεση που ο τε είχα ο τε εξ ιδιοσυγκρασίας θα µπορο σα να έχω. Συγκεκριµένα ο κ. Τ. θεωρεί (σ. 222) τι η αιτιολογία «µη ολοκλήρωση του γάµου» που παραθέτω στηριζ µενος σε συµπληρω- µατικά έγγραφα (αίτηση διαζυγίου, πατριαρχικ διαζ γιο, ιατρική εξέταση της συζ γου του και αποδοχή υπαιτι τητας απ Παπ.) είναι ασαφής και ζητά να µάθει αν το το οφειλ ταν «σε σεξουαλική ανεπάρκεια, αδιαφορία ψυχρ τητα ή άλλο λ γο», προσθέτει δε µε ανοίκειο διδακτισµ τη διαπίστωση τι «η έρευνα σήµερα έχει ξεπεράσει παλαιά ταµπο που απέτρεπαν την προσέγγιση και ερµηνεία των µη φωτεινών ή αθεάτων πλευρών µιάς προσωπικ τητας». υστυχώς για τον κ. Τ. η ίδια η Αλληλογραφία και ο υποµνηµατισµ ς της τον διαψε δουν. Εάν ο εκδ της της Αλληλογραφίας είχε ταµπο ή /και την πρ θεση να εξιδανικε σει τον Παπ., µε την έννοια να αποκρ ψει σκ πιµα τις µη φωτεινές πλευρές της προσωπικ τητας και του έργου του, τ τε πώς εξηγείται το τι δηµοσίευσε το γεγον ς του διαζυγίου και της επίσηµης αιτιολογίας του (ανολοκλήρωτος γάµος), αφο προηγουµένως τα ανακάλυψε µε συνδυαστική ανεξάρτητη έρευνα στα ΓΑΚ της Λέσβου; (Επί τη ευκαιρία παρατηρώ εδώ τι ο κ. Τ. δεν µπαίνει στον κ πο να ενηµερώσει τον ανυποψίαστο αναγνώστη σχετικά µε το ποια νέα στοιχεία κοµίζει στην έρευνα η Αλληλογραφία και ο εκτενής υποµνηµατισµ ς της ως προς τον Παπ. και την εποχή εν συγκρίσει προς την παλαι τερη έρευνα). σο για τα αίτια που προκάλεσαν αυτ το θλιβερ γεγον ς φοβο µαι τι η αποσαφήνιση που απαιτεί ο κ. Τ. είναι ένα παράδοξο αίτηµα που δεν πρ κειται να ικανοποιηθεί ποτέ δοθέντος τι ο αίτιος του προβλήµατος έχει αποδηµήσει εις τας αιωνίους µονάς εδώ και εκατ περίπου χρ νια. 2. Βλ. Νίγδελης,.π., σ. 12.

Παντ. Μ. Νίγδελης, Eπιστολή του Παπαγεωργίου προς τον Bερναρδάκη 297 λονίκης και τις αντιλήψεις ελληνικών κ κλων της π λης για την ταυτ τητά της δ ο δεκαετίες πριν απ το τέλος του 19ου αι. Σε,τι αφορά τη σταδιοδροµία του Παπαγεωργίου µαθαίνουµε τώρα τι αµέσως µετά την επιστροφή του απ τη Γερµανία ο Παπαγεωργίου, βοηθο ντος και του αρνητικο κλίµατος που υπήρχε στους κ λπους της ελληνικής κοιν τητας της Θεσσαλονίκης, προσανατολίσθηκε αρχικά στην ιδέα να καταλάβει θέση υφηγητή στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστηµίου. Απ την τρίτη µάλιστα παράγραφο της επιστολής, που αποκαλεί τον καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννη Πανταζίδη οιονεί πατέρα του, σε συνδυασµ µε χωρία άλλων επιστολών της Αλληλογραφίας 3 οδηγο µαστε αβίαστα στο συµπέρασµα τι για την ευ δωση των σχεδίων του θα πρέπει να υπολ γιζε σηµαντικά στο κ ρος και τις γνωριµίες του συντοπίτη δασκάλου του (ο Πανταζίδης καταγ ταν, πως και οι εκ πατρ ς πρ γονοί του, απ το Κρο σοβο της Άνω Μακεδονίας). εν θα πρέπει να µας διαφε γει το γεγον ς τι ο Πανταζίδης ήταν ήδη µία απ τις κυρίαρχες φυσιογνωµίες του µακεδονικο λ µπυ των Αθηνών και τι διαδρα- µάτιζε σηµαντικ ρ λο στην ηγεσία του δρώντος παρά τω ΥΠΕΞ περίφηµου Συλλ γου προς ιάδοσιν των Ελληνικών Γραµµάτων (Σ ΕΓ) 4. Έτσι θα µπορο σε να γίνει καλ τερα κατανοητή και η είδηση που δίνει ο Παπαγεωργίου στον αποδέκτη της επιστολής τι είχε απορρίψει «πολλ ς κα συµφ ρους προτάσεις, πως ναλάβ η τ ν διε θυνσιν το ντα θα (ενν. της Θεσσαλονίκης) ιδασκαλείου». Η κατάληξη των φιλοδοξιών αυτών είναι γνωστή: ο Παπαγεωργίου περιορίστηκε τελικά για λ γους που παραµένουν ακ µη αδιευκρίνιστοι στη γυµνασιαρχία του γυµνασίου Μοναστηρίου την οποία άσκησε επί ένα έτος 5 χωρίς ωστ σο να παραιτηθεί ποτέ απ τη φιλοδοξία του να µετοικήσει εις τας «(κον)ιοστεφάνους Αθήνας», για να καταλάβει θέση στο Πανεπιστήµιο 6. Η στενή σχέση µε τον Πανταζίδη δικαιολογεί επίσης την εκ πρώτης ψεως περίεργη φιλία το (µέχρι τώρα θεωρο µενου απ την έρευνα ως φανατικο οπαδο του Κ ντου 7 ) Παπαγεωργίου µε τον Γρηγ ριο Βερναρδάκη, αφο είναι γνωστ τι ο Πανταζίδης συνδε ταν φιλικά µε τον αδελφ του τελευταίου ηµήτριο 8.Τον κατά έξι χρ νια µεγαλ τερ του Γρηγ ριο είχε την ευκαιρία να τον γνωρίσει κατά τη διάρκεια των σπουδών του στη Γερµανία 9. 3. Νίγδελης,.π., επιστολές αρ. 7 (ιδαίτερα σηµ. 13) και 25. 4. Ο Πανταζίδης (1827-1900) ήταν καθηγητής του Πανεπιστηµίου απ το 1875 και υπήρξε ήδη ιδρυτικ µέλος, ταµίας, σ µβουλος και γραµµατέας του Σ ΕΓ (αργ τερα 1890 και 1892 αντίστοιχα διετέλεσε Αντιπρ εδρος και Πρ εδρος του συλλ γου). Για τη ζωή και το έργο του βλ. Αγγ. Ν. Παπακώστα, Ο εν Αθήναις Σ λλογος προς ιάδοσιν των ελληνικών Γραµµάτων. Η ράσις του Συλλ γου κατά την εκατονατετίαν (1869-1969), Αθήνα 1970, σσ. 157-158. 5. Τη υποδείξει του Κωνσταντίνου Παπαρρηγ πουλου και µέσω του Σ ΕΓ. Βλ. σχετικά Σ ΕΓ φ. Γ 6 /216 αρ. εγγρ. 598, 16 Μα. 1884 (= Νίγδελης,.π., σ. 37 σηµ. 12). Πρ κειται για ε- πιστολή που απευθ νει ο Γενικ ς Πρ ξενος της Ελλάδας Π. Λογοθέτης προς τον Κ. Παπαρρηγ πουλο. 6. Βλ. παρακάτω σηµ. 34. 7. Βλ. ενδεικτικά Π. Λέτσας, «Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου (+1914)», Μακεδονικά 1 (1940) 536. 8. Βλ. σχετικά. Ν. Βερναρδάκης, «Ζωγράφειος Ελληνική Βιβλιοθήκη», Εστία τχ. 663 (1888) 577, που ο Βερναρδάκης αποκαλεί τον Ι. Πανταζίδη σοφ ς φίλος µου. 9. Βλ. Νίγδελης,.π., επιστολή αρ. 17 σηµ. 41. Η γνωριµία των δ ο ανδρών χρονολογείται το πιθαν τερο απ την εποχή των σπουδών του Παπ. στη Λειψία (Νοέµβριος 1878-Μάρτιος 1880).

298 Σ µµεικτα Σε συνάφεια µε τα παραπάνω βρίσκεται ένα ακ µη σηµαντικ ζήτηµα της επιστολής που δεν είναι άλλο απ τις απ ψεις για τη νεοελληνική γλώσσα τις οποίες είχε αρχίσει να δηµοσιε ει ο ηµήτριος Βερναρδάκης, παραιτηθείς (τ τε) καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής, στην εφηµερίδα Νέα Ηµέρα ήδη απ τον Ιο νιο του 1883, µε αφορµή την έκδοση του έργου του µισητο αντιπάλου του Σ. Κ. Κ ντου, Γλωσσικαί παρατηρήσεις αναφερ µεναι εις την νέα ελληνική γλώσσα (1882). Τα άρθρα αυτά αποτελο σαν συνέχεια της φιλολογικής (µε έντονες ιδεολογικές αποχρώσεις) δια- µάχης ανάµεσα στους δ ο άνδρες που είχε αρχίσει απ το 1868. Στη στατική θεώρηση της γλώσσας του Κ ντου, σ µφωνα µε την οποία η νεοελληνική στη γραπτή της µορφή έπρεπε να αποκαθαρθεί ακολουθώντας το τυπικ της αττικής, ο Βερναρδάκης αντιπαραθέτει ένα εξελικτικ πρ τυπο η γνώση της αρχαίας γλώσσας (ως σ νολο, δηλ. τ ποι, ετυµολογία, σ νταξη) είναι χρήσιµη στον βαθµ που επιτρέπει τη φυσιολογική εξέλιξη της οµιλουµένης, πολ περισσ τερο που η τελευταία απ άποψη τ πων παρουσιάζεται ενίοτε πλουσι τερη της αττικής 10. Οι απ ψεις αυτές φαίνεται να αφήνουν ερωτηµατικά στον νεαρ Παπαγεωργίου ο οποίος µως ακολουθώντας το ένστικτο της επαγγελµατικής θα λέγαµε αυτοσυντήρησης αποφε γει µε διπλωµατικ τητα να πάρει θέση και απλώς διατυπώνει την ευχή αυτ ς και ο συνο- µιλητής του να βρεθο ν στην Αθήνα, για να «ξακριβώσουν π κοινο τ πρ γµα». πως αποδεικν εται άλλωστε απ αρχειακ υλικ 11, στην πρώτη φάση της σταδιοδροµίας του υπολ γιζε στην υποστήριξη των Βερναρδάκηδων. ο ακ µη αναφορές του Παπαγεωργίου στην επιστολή αξίζει να προσεχθο ν ιδιαίτερα. Η πρώτη αφορά την άγνωστη απ αλλο πρ ταση µίας εκ των αντιµαχο- µένων την εποχή εκείνη παρατάξεων της Eλληνικής Kοιν τητας της Θεσσαλονίκης στον Γρηγ ριο Βερναρδάκη να αναλάβει τη διε θυνση του γυµνασίου, την οποία, πως µαθαίνουµε, απέρριψε ο Μυτιληναίος φιλ λογος 12. Η δε τερη παρουσιάζει γενικ τερο ενδιαφέρον καθώς πρ κειται για τον α- παξιωτικ χαρακτηρισµ «ρυπαρ Eβραιο πολις» που χρησιµοποιεί για τη Θεσσαλονίκη. Τι ακριβώς εννοεί ο Παπαγεωργίου χρησιµοποιώντας τον δεν είναι α- π λυτα σαφές. Ο χαρακτηρισµ ς αυτ ς παραπέµπει κατά τη γνώµη µου σε δ ο χαρακτηριστικά της π λης την περίοδο αυτή. Το πρώτο αφορά την κακή υγειονοµική της κατάσταση ιδιαίτερα δε των εβραϊκών συνοικιών της. πως είναι γνωστ, η κατάσταση αποτυπώνεται µε γλαφυρ τρ πο στον τ πο αλλά και σε περιηγητικά κείµενα της εποχής. Χαρακτηριστική είναι λ.χ. η περιγραφή της π λης που δηµοσιε ει η εφηµερίδα Ερµής το 1875. Εκεί, αφο σηµειώνεται τι η επιφάνεια των δρ - µων της είναι παραγεµισµένη µε τ ς προστυχο σας καθαρσίας, ν σ ψις παρέχει ε ς τ ν διερχ µενον ξε αν σµήν, παρεµφερ πρ ς τ ν τ ν τεταριχευµένων λαχάνων, προστίθεται η αποκαλυπτική παρατήρηση τι µετά την κατεδάφιση του τείχους της θάλασσας (1869) αποκαλ φθηκαν σε άµεση γειτνίαση µε αυτήν πλ θος 10. Για τη διαµάχη Βερναρδάκη-Κ ντου την ιστορία και το περιεχ µεν της βλ. Παντ. Αργ ρης, «Πανεπιστηµιακές έριδες: η περίπτωση του. Βερναρδάκη και του Κ. Κ ντου», Πανεπιστήµιο: Ιδεολογία και Πολιτική, Αθήνα 1989, σσ. 541-556. 11. Βλ. Νίγδελης,.π., επιστολές αρ. 19 και 21. 12. Για τις αντιµαχ µενες µερίδες στη µια εκ των οποίων πρωταγωνιστο σε ο θείος του Παπ. Τάσκος Παπαγεωργίου και τις έριδες της κοιν τητας την εποχή αυτή βλ. Στ. Ζαπάντη, «Οι ενδοκοινοτικές έριδες στην Ελληνική Κοιν τητα της Θεσσαλονίκης απ το 1881 έως το 1912», Πρακτικά Ι Πανελληνίου Ιστορικο Συνεδρίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 121.

Παντ. Μ. Νίγδελης, Eπιστολή του Παπαγεωργίου προς τον Bερναρδάκη 299 σαπρ ν κα τοιµορρ πων ο κι ν, νηκουσ ν πρ πάντων ε ς βραϊκ ς ο κογενείας ν α ς, ν µ καθ λην τ ν ν κτα φεγγον ο φανο τ ν κ προχείρου πηγέντων κε καφφενείων, θ λεγεν ποιητ ς τι πλαν ται τ φάσµα τ ς δυστυχίας κα ρηµώσεως 13. Το δε τερο χαρακτηριστικ που υπαινίσσεται ο Παπαγεωργίου θα πρέπει να α- φορά περισσ τερο τον κυρίαρχο ρ λο που διαδραµάτιζε η εβραϊκή κοιν τητα στην κοινωνική και οικονοµική ζωή της π λης 14 και λιγ τερο την πληθυσµιακή της υπεροχή, αφο ειδικά την περίοδο εκείνη οι επίσηµες οθωµανικές απογραφές δείχνουν ελαφρά υπεροχή του ελληνικο πληθυσµο έναντι του εβραϊκο και του µουσουλ- µανικο, λ γω του µεγάλου αριθµο Ελλήνων προσφ γων που κατέφυγαν στην π λη απ το Λιτ χωρο µετά την ήττα του 1878 15. Αν η ερµηνεία αυτή είναι, πως πιστε ουµε ορθή, τ τε ο Έλληνας λ γιος θα πρέπει να εκφράζει µε τον χαρακτηρισµ αυτ την απαρέσκειά του προς το εβραϊκ στοιχείο, στάση απ λυτα αναµεν µενη για έναν εθνικιστή που ζει µε το νειρο της εθνικής αποκατάστασης της Μακεδονίας και της Θεσσαλονίκης. Για τον Παπαγεωργίου η π λη είναι ελληνική, πως σαφώς δηλώνει σε επιστολή του προς τον επιστήθιο φίλο του και θ µα της δράσης των βουλγαρικών κοµιτάτων γιατρ Κ. Κοντορέπα το 1892, που την αποκαλεί µετ επιτάσεως Θεσσαλονίκη µας µας 16.Υπ την έννοια αυτή ο χαρακτηρισµ ς ρυπαρά Εβραιο πολη αποτελεί µία λακωνική µεν αλλά ενδιαφέρουσα πληροφορία για τα αρνητικά συναισθήµατα που έτρεφε µερίδα τουλάχιστον των µορφωµένων Ελλήνων της Θεσσαλονίκης έναντι των συνοίκων Εβραίων. Eν Θεσσαλονίκ η τ 8 Ιαν(ουαρίου) 1884 Αγαπητ Γρηγ ριε, Πολλ ς µολογ χάριτας σοί τε κα τ ξιοτίµ ω δελφ σου 17 π τα ς θερµα ς πρ ς τ ν κ. Βυζάντιον 18 συστάσεσιν π ρ µο. Μετ τ ν διακοπ ν τ ς κδ σεως τ ς «Κλειο ς» 19, ν πέρυσιν τι γίνωσκον ς ναπ φευκτον, ε νε παρήγορον τι 13. Βλ. Ερµής, φ. της 28/15.8.1875, πρβλ. Αλ. Καραδήµου-Γερ λυµπου, Μεταξ Ανατολής και σης. Βορειοελλαδικές π λεις στην περίοδο των οθωµανικών µεταρρυθµίσεων, Αθήνα 1997, σ. 157, που επισηµαίνονται άλλα ανάλογου περιεχοµένου κείµενα Ελλήνων και ξένων. Βλ. επίσης Καραδήµου-Γερ λυµπου, αυτ., σ. 159, που αναφορά σε άρθρα της ίδιας εφηµερίδας µε αίτηµα την οργάνωση εκ µέρους της δηµαρχίας υπηρεσίας αποκοµιδής σκουπιδιών απ τας οδο ς της π λεως τας οποίας χιλιάδαι οναρίων καταπληρο σι ακαθαρσιών. 14. Βλ. σχετικά Π. Μ λχο, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης 1856-1919, Αθήνα 2001, σ. 49 κ.ε. 15. Σ µφωνα µε την επίσηµη απογραφή του 1882 στον καζά Θεσσαλονίκης υπήρχαν 34.985 Έλληνες, 34.523 Εβραίοι, 29.489 Μουσουλµάνοι και 4.087 διάφοροι. Για τα στοιχεία αυτά, πως και για τις άλλες απογραφές σχετικά µε τον πληθυσµ της Θεσσαλονίκης, βλ. Μ λχο,.π., σ. 29 κ.ε. 16. Βλ. Νίγδελης,.π., επιστολή αρ. 33 (της 15ης Ιουλίου του 1892). 17. Εννοεί τον φιλ λογο και πρώην καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών ηµήτριο Βερναρδάκη (1833-1909). Για τη ζωή και το έργο του βλ. Μ. Ι. Μιχαηλίδης, Λεσβιακαί Σελίδες. Μέρος Α Βίος και Έργα του. Βερναρδάκη, Mυτιλήνη 1939. 18. Εννοεί τον Αναστάσιο Βυζάντιο συνεκδ τη (µαζί µε τον Γ. Σκυλίτση) της απ το 1866 µετονοµασθείσας σε Νέα Ηµέρα εβδοµαδιαίας εφηµερίδας της Τεργέστης Ηµέρα.Για την ιστορία της εφηµερίδας βλ. Κ. Μάγιερ, Ιστορία του ελληνικο τ που, τ. Α, Αθήνα, σ. 291. 19. Η εβδοµαδιαία εφηµερίδα Κλειώ της Τεργέστης ιδρ θηκε απ τον λ γιο ιον σιο Θερειαν, το 1861, µετά την αποχώρησή του απ την Ηµέρα. Σταµάτησε την κυκλοφορία της το

300 Σ µµεικτα κδίδεται «Ηµέρα», ε δ ς τι Centralblatt τ ς Λειψίας Wochenschrift το Βερολίνου 20, ε ς ν δυνάµεθα ο φιλολογικώτεροι µε ς τ ν ν τ Ανατολ ε φήµως καλουµένων «φιλολ γων» ν ποστέλλωµεν νίοτε τ ς µικρ ς κα προχειροτέρας διατριβ ς µ ν. Ανάγκη µως ν συστήσητε τ κ. Βυζαντί ω ν καταστήσ η τ ν φηµερίδα α το φιλολογικωτέραν πως, ν θέλ η ν γαπηθ κα διαδοθ περισσ τερον, φο βδοµαδια ον περιοδικ ν σ γγραµµα, ο µεγίστην χουσιν τ παρ µ ν γράµ- µατα νάγκην, δ ν η τ χησε ν χ η Ελλ ς µετ µισυν α να καθ ν θεραπε εται λευθέρως φιλολογία. E ς Θεσσαλονίκην φικ µην πρ δ ο βδοµάδων, µετ τ ς ορτ ς πέρχοµαι δ ε ς γιον ρος 21 κα Αθήνας που κα θ στήσω τ ν φιλολογικ ν καλ βην ν καν ς κατ τ τελευτα α τη περιεπλάνησα µετ µαυτο 22. Απέρριψα πολλ ς κα συµφ ρους προτάσεις γενοµένας µοι πως ναλάβω τ ν διε θυνσιν το ντα θα διδασκαλείου 23, κα δι τι θέλω ν µείνω ν τα ς Αθήναις κα δι τι, πως κατήντησαν τ πράγ- µατα τ ς Ελληνικ ς κοιν τητος, ε νε νάξιον σπουδαίου κα πιστήµονος νδρ ς ν διαµέν η ν Θεσσαλονίκ η περίγραπτα ε νε τ «ρεζιλίκια» τ ν ντα θα ντιµαχοµένων µερίδων, περίγραπτος θλι της κα παράλυσις πικρατο σα ε ς τ κπαιδευτικ κα κκλησιαστικ πράγµατα 24, φοβερ δ κα χρηµατικ νέχεια το τα- 1883. Ο Παπ. πρ λαβε να δηµοσιε σει σε αυτή µερικά άρθρα και επιστολές. Για τις τελευταίες βλ. Νίγδελης,.π., επιστολές αρ. 1 και 4. 20. Εννοεί το εβδοµαδιαίο φιλολογικ περιοδικ Berliner Philologische Wochenschrift που ι- δρ θηκε το 1881 και απ το 1921 συνέχισε να εκδίδεται µε τον τίτλο Philologische Wochenschrift. Στο περιοδικ αυτ ο Παπ. δηµοσίευσε µεγάλο αριθµ µελετών, φιλολογικών αρχικά και επιγραφικών στη συνέχεια. Για την εργογραφία του εν αναµονή της δηµοσίευσης της τελικής της µορφής βλ. προσωρινά Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου (1854-1914). Φιλολογικ ν Μνηµ συνον επί τη πεντηκοστή επετείω απ του θανάτου αυτο οργανωθέν υπ της ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1964, σ. 36 κ.ε. 21. Ο ακριβής αριθµ ς των επισκέψεων του Παπ. στο Άγιο ρος δεν µου είναι γνωστ ς, η αναφορά αυτή συνιστά πάντως την πρωϊµ τερη γνωστή µαρτυρία. Για τις επισκέψεις του Παπ. στις µονές και τις Bιβλιοθήκες τους καθώς επίσης και γενικ τερα τις σχέσεις του µε το Άγιο ρος, πως αυτές αποτυπώνονται στην Αλληλογραφία του βλ. Νίγδελης,.π., επιστολές αρ. 83 (µε σηµ. 318), 88 και 119 (ιδιαίτερα σ. 222). 22. Εννοεί το µακρ διάστηµα των σπουδών του σε Γερµανία και Ιταλία 1873-1883 βλ. σχετικά Νίγδελης,.π., σ. 313 και σποράδην. 23. Η παραπάνω πληροφορία είναι άγνωστη απ αλλο. Αντίθετα, απ την Αλληλογραφία του Παπ., βλ. Νίγδελης,.π., αρ. 5 και 6 (χρονολογο µενες στις 25 Απριλίου και 1 Μα ου α- ντίστοιχα), προκ πτει τι κατά τους πρώτους µήνες του 1884 ο Παπ. ευρισκ µενος στην Αθήνα, ταν προφανώς είχε εκλείψει η πιθαν τητα να εκλεγεί υφηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή, συζήτησε µε τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγ πουλο, πρ εδρο του Σ ΕΓ, το ενδεχ µενο να αναλάβει τη διδασκαλία του µαθήµατος των Ελληνικών σε λες τις τάξεις του (ιδρυθέντος απ τον Σ ΕΓ το 1876) ιδασκαλείου, για να καταλήξει τελικά στη διε θυνση του Γυµνασίου Μοναστηρίου. Κατά το σχολικ έτος 1883-1884 πάντως, µετά δηλ. τον εξαναγκασµ σε παραίτηση του πρώτου διευθυντή του παιδαγωγο Χαρίσιου Παπαµάρκου τον Μάρτιο του 1882, διευθυντής του ήταν ο υπ τροφος του Σ ΕΓ Αθ. Οικονοµίδης βλ. σχετικά Κ. Μπονίδης, Οι ελληνικοί φιλολογικοί Σ λλογοι ως φορείς εθνικής παιδείας και πολιτισµο στη διαφιλονικο µενη Μακεδονία (1869-1904), Θεσσαλονίκη 1995, σσ. 143-147. 24. Η κρίση στα εκκλησιαστικά οδήγησε, ως γνωστ, στην αντικατάσταση του µητροπολίτη Καλλίνικου απ τον Γρηγ ριο Καλλίδη (µητροπολίτης Θεσσαλονίκης το διάστηµα 1884-1889). Η «παράλυσις» των εκπαιδευτικών πραγµάτων αφορά µάλλον την πρ σφατη κρίση του ιδασκαλείου.

Παντ. Μ. Νίγδελης, Eπιστολή του Παπαγεωργίου προς τον Bερναρδάκη 301 µείου τ ν σχολείων 25 κα µως φίλος Ο κον µος 26 πιλαβ µενος κα ρχαιολογίας κα Ακροπ λεως κα Καββαδίου 27 τέρπεται π τ καταστάσει τα τ η Quantum mutatus ab illo Oeconomo!! Ορθ ς ποίησας πορρίψας τ ν παράκλησιν µι ς τ ν µερίδων ν διευθ ν ης 28 τ ντα θα γυµνάσιον, ν µ σ ξιώσ η δ θε ς ν διευθ ν ης τοιο //τον σχολε ον ν τ υπαρ τα τ η βραιουπ λει. Λ ω µίαν πορίαν σου ν προέβλεπον τι πολλο θ πάθωσι σ σκανδάλισεν, πως σκανδάλισεν κα λλους, δ θεν ντιπαράθεσις το «σοφο καθηγητο Κ ντου» 29 πρ ς τ ν «καθηγητ ν Πανταζίδην» 30 πρ ς τ ν Πανταζίδην διάκειµαι, ς πάντες γιγνώσκουσι, τ σον ο κείως στε ν γραφον «σοφ ς κ. Πανταζίδης», θ το σε γραφον «σοφ ς πατήρ µου» κα τ τε, ν µ λλο, θ µιµο µην τ ν κ ρ Σ. Λάµπρον 31, τ ν ρωά µου, στις γράφων που γαλλιστ ε πε «mon très savant père»!, γέλωτας δ π τοια τ η µιµήσει δ ν θελον µ τ ν λήθειαν ν φλισκάνω. Τ ν Κ ντον δ πεκάλεσα σοφ ν ς φερ ε πε ν ν σελ. 97 πεκάλεσα κα τ ν Κου- µανο δην «σοφ ν». Εγώ, Γρηγ ριε, τιµ κα γαπ πίσης τ ν Πανταζίδην κα τ ν Κ ντον ς κα λλους καθηγητάς, τ ν τιµ ν δ τα την κα γάπην δ ν ξαρτ κ το ρθο µ τ ν γλωσσικ ν θεωρι ν ν ς κάστου ε νε δυνατ ν λ.χ. ν σφάλληται Κ ντος ε ς τ ζήτηµα τ ς καθ µ ς γλώσσης το το µως δ ν δ ναται κα 25. Είναι χαρακτηριστικ τι για να ανταπεξέλθει στις ανάγκες των σχολείων για το σχολικ έτος 1884-1885 η σχολική εφορεία Θεσσαλονίκης έλαβε προσωριν δάνειο απ δ ο πολίτες: 25.000 γρ σια απ τον Αλφρέδο Άµποτ και 4.100 απ τον ηµήτριο Φιλίπποβιτς βλ. σχετικά Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, «Συµβολή στην Ιστορία των Σχολείων της Θεσσαλονίκης κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα», Μακεδονικά 16 (1976) 337. 26. Εννοεί τον παιδαγωγ Παναγιώτη Π. Οικον µο (1852-1931). Ο Οικον µος (υπ τροφος του Σ ΕΓ στη Γερµανία) είχε αναλάβει το 1876 τη διε θυνση του Προτ που ηµοτικο Σχολείου του ιδασκαλείου Θεσσαλονίκης, είχε µως σηµαντικές διαφορές απ ψεων µε τον πρώτο διευθυντή του Χαρίσιο Παπαµάρκο. Ο Οικον µος είχε και αρχαιολογικά ενδιαφέροντα, πως προκ πτει απ το γεγον ς τι διετέλεσε σ µβουλος της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας το χρονικ διάστηµα 1912-1918 βλ. Β. Πετράκος, Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία. Η Ιστορία των 150 ετών της (1837-1987), Αθήναι 1987, σσ. 116, 297 και 317. Το ενδιαφέρον της οικογένειας για την αρχαιολογία συνέχισε ο γιος του, µετέπειτα ακαδηµαϊκ ς και καθηγητής της κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήµιο της Αθήνας, Γεώργιος Οικον µος. 27. Εννοεί τον αρχαιολ γο και καθηγητή της Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήµιο Αθηνών Παναγιώτη Καββαδία (1850-1928), µεταξ των άλλων ανασκαφέα της Ακρ πολης και δ ο φορές (1895-1909 και 1912-1920) Γραµµατέα της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας. Για τη ζωή και το έργο του βλ. Πετράκος,.π., σσ. 282-284. 28. Τη θέση κατέλαβε τελικά ο Αντ. Οικον µου, βλ. Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, «Η Θεσσαλονίκη εν µαθητολογίοις φθεγγοµένοις», Πρακτικά του Συµποσίου «Τα Ελληνικά Σχολεία στη Θεσσαλονίκη κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας», Θεσσαλονίκη, Κέντρο Ιστορίας του ήµου Θεσσαλονίκης, αρ. 14, 1994, σ. 39. 29. Πρ κειται για την κυρίαρχη την εποχή εκείνη φυσιογνωµία της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών κλασικ φιλ λογο καθηγητή Κωνσταντίνο Κ ντο µε τον κ κλο του οποίου συνδέθηκε στεν τατα στα επ µενα χρ νια της ζωής του ο Παπ. Για τη ζωή και το έργο του βλ. Γ. Α. Χριστοδο λου, Κωνσταντίνος Σ. Κ ντος (1834-1909), Αθήνα 1979. 30. Αν κρίνουµε απ σα λέγονται παρακάτω είναι προφανές τι πρ κειται για χωρίο της µονογραφίας του Παπ., Μιχαήλ Ακοµινάτου του Χωνιάτου τα σωζ µενα εκδοθέντα υπ Σπυρίδωνος Λάµπρου και ο εν Φλωρεντία Λαυρεντιαν ς Κώδιξ, εν Αθήναις 1883, που συνέγραψε ως βιβλιοκρισία στην έκδοση του Σπυρίδωνα Λάµπρου. Για τη διαµάχη του Παπ. µε τον Σπ. Λά- µπρο βλ. Νίγδελης,.π., επιστολή, αρ. 4. 31. Εννοεί τον Σπυρίδωνα Λάµπρο.

302 Σ µµεικτα δ ν πρέπει ν δ ναται ν µ µποδίσ η το ν τιµ τ ν λλην α το παιδείαν κα µάθησιν δυνατ ν ν πατ νται Πανταζίδης κα δελφ ς σου, θ µην µως σχάτως λίθιος κα µωρ ς ν δι το το ρνο µην ν τιµ να. Βερναδάκην κα να Πανταζίδην. Ο τως χωσιν τ πράγµατα φίλε, πιστε ω δ τι ν λλ η πιστολ σου θ µ δικαιώσ ης. Ανέγνων κα ναγιγνώσκω τακτικ τ ν τ «Ηµέρ α» γραφ µενα π το δελφο σου 32 δ ν χω ο τε χ ρον ο τε χρ νον καν ν ν ε πω κα γ τ ν ταπειν ν γνώµην µου, ν πιτρέπηται κα ε ς το ς νεωτέρους µ ς ν χωµεν δίαν γνώµην περ τοιο των ζητηµάτων περ α τ ν λ γος ε νε µείζων κατ πιστολήν, ε χοµαι δέ ποτε ν διαλεχθ µεν κ το πλησίον ν τα ς κλεινα ς κα (κον)ιοστεφάνοις Αθήναις πως ξακριβώσωµεν π κοινο τ πρ γµα. Εν γί ω ρει κρ πτεται καλ ς το Πλουτάρχου κ διξ 33, ς σφαλ ς παρ ξιοπίστου καλογήρου µαθον ε χαρίστως θ συντάξω ντιβολ ν ν κα θ χ ης πρ ς χρ σιν, ρκε ν ε µοιρήσω χρ νου πρ ς το το χω τ σα λλα ν δω κα ξετάσω, στε φοβο µαι µ χρ νος µέχρι το Πάσχα, π τε νάγκη ν ε µαι ν Αθήναις δι τ «φηγητλ κι» 34, δ ν παρκέσ η ε ς τ ς µελέτας µου. Κρ πτεται κα ρχα ος το Σοφοκλέους κ διξ 35!, δ «γραφογνώστης» 36 γινώσκει µ νον ν νακαλ πτ η «ητίνας ν γάλακτι» κα ν σφαγιάζ η Ακοµινάτους. Η «πίκρισίς» µου τ ν σφαγίασεν. Εν τ «Ηµέρ α» δελφ ς σου σχυρίσατο τι ο δείς ποτε Ελλην π το ευκαλίωνος κα τ ς Π ρρας ε πέ ποτε µέχρι σήµερον «ε φ ρος», «πιφ ρος», «δυσφ ρος» κ.τ.τ. Κα µως δετε τ ν 12 σελίδα το β τ µου το Ακοµινάτου κε κ ρ Λά- µπρος ε ρ ν ν δυσ χειρογράφοις «τ πωροφ ρον τ ς γ ς, τ πάµφορον» δι ρθωσε σ «παµφ ρον»!!! Σχετικ ν τι πρ το το καν ς σκωπτικ ν θ δηµοσιε σω ν τ «Νέ α φηµέριδι» ν δηµοσίευσα κα τ περ το «µιµέω-µιµ» περ κ. Λά- µπρος ν µισεν τι πολανθάνει ν τ «µιµώ» (= µαϊµο!), µεταφράσας ν τ βιβλί ω «Romans Grecs» δι το «comparer»! Μ χειρ τερα! 32. Εννοεί τη σειρά των άρθρων που δηµοσίευσε ο Βερναρδάκης µε τον τίτλο «Κωνσταντίνου Κ ντου. Γλωσσικαί παρατηρήσεις αναφερ µεναι εις την νέαν ελληνικήν γλώσσαν» στην εφηµερίδα Νέα Ηµέρα της Τεργέστης αρ. 443-479 απ τις 28/9 Ιουν. του 1883 και εξής (η σειρά ολοκληρώθηκε στις 4/16.11.1884). Το σ νολο των άρθρων επαναδηµοσιε θηκε αυτοτελώς ως βιβλίο µε τον τίτλο Ψευδοαττικισµο έλεγχος ήτοι Κ. Σ. Κ ντου γλωσσικών παρατηρήσεων α- ναφεροµένων εις την νέαν ελληνικήν ανασκευή, Τεργέστη 1884. 33. Το ενδιαφέρον του Βερναρδάκη για κώδικες του Πλουτάρχου αφορο σε τα Ηθικά του την έκδοση των οποίων προετοίµαζε στην εποχή εκείνη. Ο πρώτος τ µος τους εκδ θηκε το 1888 στη βιβλιοθήκη των Αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων Συγγραφέων του γερµανικο εκδοτικο οίκου B. G. Teubner. 34. Πρ κειται για την πρώτη χρονικά πληροφορία σχετικά µε την πρ θεσή του να καταλάβει θέση στο Πανεπιστήµιο Αθηνών. Για τις κατοπινές προσπάθειές του να εκλεγεί υφηγητής/καθηγητής στο ίδιο Πανεπιστήµιο βλ. Νίγδελης,.π., επιστολές αρ. 44 (Α γουστος 1893), 59 (Ιο λιος 1897). Ο Παπ. διορίσθηκε τελικά αριστίδην καθηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή απ τον πάτρωνά του Στέφανο ραγο µη, πρωθυπουργ τ τε της Ελλάδας, τον Α γουστο του 1910, δεν κατ ρθωσε µως να αναλάβει καθήκοντα για λ γους υγείας βλ. σχετικά Νίγδελης, αυτ., σσ. 258-260. 35. Την εποχή εκείνη ο Παπ. προετοίµασε την έκδοση των Αρχαίων Σχολίων (Scholia vetrera) των τραγωδιών του Σοφοκλέους που εκδ θηκαν τελικά τέσσερα χρ νια αργ τερα α- π τον εκδοτικ οίκο B. G. Teubner. 36. Εδώ ο Παπ. αναφέρεται ειρωνικά στον επίσηµο τίτλο της θέσης που κατείχε ο Σπ. Λά- µπρος στο Πανεπιστήµιο καθώς και το τι ήταν Υφηγητής της Ελληνικής Ιστορίας και Γραφογνωσίας.

Παντ. Μ. Νίγδελης, Eπιστολή του Παπαγεωργίου προς τον Bερναρδάκη 303 Μ ργίζου ν µ λαµβάν ης συχν τερα γράµµατά µου σ σάκις χ ης καιρ ν γράφε, δι τι π σον ε χαριστο σί µοι α πιστολαί σου ε νε περιττ ν ν ε πω πρ ς ε δ τα σε. Ε χ µενος σοι ε τυχ ς τ νέον τος σ σπάζοµαι κ τ ς ψυχ ς Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου Τµήµα Ιστορία Αρχαιολογίας A.Π.Θ. ΠΑΝΤΕΛΗΣ Μ. ΝΙΓ ΕΛΗΣ 20

304 Σ µµεικτα Eπιστολή Παπαγεωργίου προς Γρ. Bερναρδάκη. Letter from Papageorgiou to Gr. Bernardakis.

Παντ. Μ. Νίγδελης, Eπιστολή του Παπαγεωργίου προς τον Bερναρδάκη 305

306 Σ µµεικτα