Περιεχόμενα. Πρόλογος... 19. Κεφάλαιο 1 Εισαγωγικές έννοιες παραγωγικές δυνατότητες κόστος ευκαιρίας... 21

Περιεχόμενα Πρόλογος... 19 Κεφάλαιο 1 Εισαγωγικές έννοιες παραγωγικές δυνατότητες κόστος ευκαιρίας... 21 1.1 Ο ορισμός της οικονομικής επιστήμης και οι σχολές οικονομικής σκέψης. 21 1.2 Οι ανάγκες των ανθρώπων και το οικονομικό πρόβλημα... 22 1.3 Τα είδη των αγαθών... 22 1.3.1 Διάκριση των αγαθών ανάλογα με τη χρήση τους... 23 1.3.2 Διάκριση των αγαθών με κριτήριο την καταβολή ή όχι αντιτίμου για τη χρήση τους... 23 1.3.3 Διάκριση των αγαθών με κριτήριο το φορέα που τα παράγει... 24 1.4 Oι συντελεστές της παραγωγής και η παραγωγική διαδικασία... 24 1.4.1 Οι παραγωγικοί συντελεστές... 24 1.4.2 Η έννοια της παραγωγικής διαδικασίας... 25 1.5 Οι παραγωγικές δυνατότητες μιας οικονομίας - κόστος ευκαιρίας... 25 1.5.1 Η καμπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων - ΚΠΔ... 25 1.5.2 Το κόστος ευκαιρίας ή εναλλακτικό ή σχετικό κόστος... 27 1.5.3 Ο νόμος του "αυξανόμενου εναλλακτικού κόστους"... 27 1.5.4 Ο ρόλος της τεχνολογίας στις παραγωγικές δυνατότητες της οικονομίας... 30 1.6 O καταμερισμός των έργων... 31 1.6.1 Η έννοια του καταμερισμού των έργων... 31 1.6.2 Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα του καταμερισμού των έργων... 31

8 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ για αποφοίτους ΠΕ ΑΣΕΠ 1.7 Άλλες βασικές έννοιες και υποθέσεις που χρησιμοποιεί η οικονομική θεωρία... 32 1.7.1 Αρχές που διέπουν τους οικονομικούς νόμους... 32 1.7.2 Η έννοια της αγοράς... 32 1.7.3 Η έννοια της ορθολογικής συμπεριφοράς στην Οικονομική επιστήμη... 32 1.7.4 Το οικονομικό κύκλωμα στις εγχρήματες οικονομίες και ο οικονομικός προγραμματισμός... 33 1.8 Ο ρόλος του κράτους και των εργατικών σωματείων στην οικονομία... 34 1.8.1 Ο ρόλος των εργατικών σωματείων... 34 1.8.2 Ο ρόλος του κράτους... 34 Κεφάλαιο 2 Θεωρία χρησιμότητας... 35 2.1 Η χρησιμότητα ως οικονομικό μέγεθος... 35 2.1.1 Η μεγιστοποίηση της συνολικής χρησιμότητας... 35 2.1.2 Οι βασικές υποθέσεις της θεωρίας χρησιμότητας... 37 2.2 Καμπύλες αδιαφορίας... 37 2.2.1 Ορισμός των καμπύλων αδιαφορίας... 37 2.2.2 Ιδιότητες των καμπύλων αδιαφορίας... 37 2.2.3 Ο ρόλος του χρήματος στη διαμόρφωση των καμπύλων αδιαφορίας... 38 2.3 Εισοδηματικός περιορισμός και μεγιστοποίηση της χρησιμότητας... 39 2.3.1 Η ευθεία τιμών... 39 2.3.2 Η ισορροπία του καταναλωτή και η μεγιστοποίηση της χρησιμότητας υπό περιορισμό... 41 2.3.3 Η συνάρτηση Lagrange... 42 2.3.4 Καταναλωτική ισορροπία με μεταβαλλόμενες τιμές... 44 2.3.5 Μεγιστοποίηση χρησιμότητας από αγαθό με πολλαπλές χρήσεις... 45 2.3.6 Μεταβατικότητα των καταναλωτικών προτιμήσεων... 45 2.4 Ειδικές μορφές καμπυλών αδιαφορίας... 45 2.4.1 Καμπύλες αδιαφορίας για αγαθά με σταθερό οριακό λόγο υποκατάστασης... 45 2.4.2 "Λεξικογραφικές" καμπύλες αδιαφορίας... 46 2.4.3 Καμπύλες αδιαφορίας για αγαθά με αύξουσα οριακή χρησιμότητα... 47 2.4.4 Καμπύλες αδιαφορίας για αγαθά με μηδενική δυνατότητα υποκατάστασης... 47 2.4.5 Καμπύλες αδιαφορίας για αγαθά με αρνητική χρησιμότητα... 48

Περιεχόμενα 9 2.5 "Αποτέλεσμα εισοδήματος" και "αποτέλεσμα υποκατάστασης"... 49 2.5.1 Αποτέλεσμα εισοδήματος... 49 2.5.2 Αποτέλεσμα υποκατάστασης... 49 2.5.3 Ο νόμος της ζήτησης με βάση τα αποτελέσματα εισοδήματος και υποκατάστασης... 50 2.6 Γραμμή "εισοδήματος κατανάλωσης" και γραμμή "τιμής κατανάλωσης"... 51 2.6.1 Γραμμή "εισοδήματος-κατανάλωσης"... 51 2.6.2 Γραμμή "τιμής-κατανάλωσης"... 52 2.6.3 Καμπύλη Engel... 53 Κεφάλαιο 3 Η θεωρία της ζήτησης... 55 3.1 Ο νόμος της ζήτησης προσδιοριστικοί παράγοντες... 55 3.1.1 Ορισμός της ζήτησης και βασικές έννοιες που αφορούν τη ζήτηση... 55 3.1.2 Οι προσδιοριστικοί παράγοντες της ζήτησης και η διαφορά της "ζήτησης" από τη "ζητούμενη ποσότητα"... 56 3.2 H ελαστικότητα της ζήτησης... 57 3.2.1 Ελαστικότητα ζήτησης ως προς την τιμή... 57 3.2.2 Η χρήση της παραγώγου στον υπολογισμό της ελαστικότητας ως προς την τιμή... 59 3.2.3 Ελαστικότητα τόξου... 61 3.2.4 Σταυροειδής ελαστικότητα... 62 3.2.5 Μεταβολή ελαστικότητας σε σχέση με το χρόνο... 64 3.2.6 Ελαστικότητα ζήτησης ως προς το εισόδημα... 64 3.2.7 Συνοπτική παρουσίαση των μορφών της ελαστικότητας ζήτησης... 66 3.2.8 Σχέση της συνολικής δαπάνης των καταναλωτών και της ελαστικότητας ως προς την τιμή... 67 3.2.9 Η συνάρτηση ζήτησης "ισοσκελούς υπερβολής"... 67 3.2.10 Άλλες μορφές ελαστικότητας ζήτησης... 68 Κεφάλαιο 4 Η προσφορά των αγαθών... 69 4.1 Ορισμός της προσφοράς και βασικές έννοιες... 69 4.1.1 Ατομική καμπύλη προσφοράς Προσδιοριστικοί παράγοντες της προσφοράς... 69 4.1.2 Οι προσδιοριστικοί παράγοντες της προσφοράς... 70 4.1.3 Η "κλίση" και η "θέση" της καμπύλης προσφοράς... 71 4.1.4 Αγοραία καμπύλη προσφοράς... 71 4.2 Eλαστικότητα προσφοράς... 72 4.2.1 Η ελαστικότητα προσφοράς σε ευθείες συναρτήσεις... 74 4.2.2 Ελαστικότητα προσφοράς και ο παράγοντας χρόνος... 75

10 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ για αποφοίτους ΠΕ ΑΣΕΠ Κεφάλαιο 5 Θεωρία παραγωγής... 77 5.1 Η συνάρτηση παραγωγής και βασικές έννοιες... 77 5.1.1 Η περίοδος παραγωγής... 77 5.1.2 Η βραχυχρόνια συνάρτηση παραγωγής... 77 5.1.3 Οι "πολλαπλασιαστικές συναρτήσεις παραγωγής"... 78 5.1.4 Συνολικό προϊόν Q ή TP... 80 5.1.5 Μέσο προϊόν AP... 80 5.1.6 Οριακό προϊόν MP... 80 5.2 O νόμος της φθίνουσας απόδοσης... 82 5.2.1 Διαγραμματική παρουσίαση της βραχυχρόνιας συνάρτησης παραγωγής... 82 5.2.2 Η περιοχή των φθίνουσων αποδόσεων στη βραχυχρόνια περίοδο... 84 5.2.3 Οικονομίες κλίμακας παραγωγής και διάκριση με το νόμο της φθίνουσας απόδοσης... 85 5.3 Καμπύλες ίσου προϊόντος... 86 5.3.1 Η έννοια των καμπύλων ίσου προϊόντος... 86 5.3.2 Ιδιότητες των καμπύλων ίσου προϊόντος... 86 5.3.3 Ο ρόλος της τεχνολογικής προόδου στην παραγωγή... 88 5.3.4 Ειδικές μορφές καμπύλων ίσου προϊόντος... 89 5.3.5 Το θεώρημα του Euler σε γραμμική ομογενής συνάρτηση παραγωγής... 90 5.3.6 Η ελαστικότητα της τεχνικής υποκατάστασης... 90 5.4 Καμπύλες ίσου κόστους... 90 5.4.1 Ορισμός των καμπύλων ίσου κόστους... 90 5.4.2 Διαγραμματική απεικόνιση και μετατοπίσεις των καμπύλων ίσου κόστους... 91 5.4.3 Η εύρεση του "οικονομικά και τεχνικά αποτελεσματικού συνδυασμού" παραγωγικών συντελεστών για τις επιχειρήσεις... 92 Κεφάλαιο 6 Θεωρία κόστους... 95 6.1 Ορισμοί και βασικές έννοιες που αφορούν το κόστος παραγωγής... 95 6.1.1 Τα είδη του κόστους ανάλογα με τη μεταβλητότητα των συντελεστών παραγωγής... 95 6.1.2 Βασικές σχέσεις υπολογισμού του κόστους παραγωγής... 96 6.1.3 Άλλες διακρίσεις του κόστους... 97 6.2 Η σχέση του κόστους με άλλα μεγέθη στην παραγωγή... 99 6.2.1 Η σχέση του οριακού και μέσου προϊόντος με το οριακό και μέσο κόστος... 99

Περιεχόμενα 11 6.2.2 Σχέση οριακού κόστους και οριακού προϊόντος της εργασίας με τον εργατικό μισθό... 101 6.2.3 Η σχέση κόστους και προσφοράς... 101 6.3 Μακροχρόνιο κόστος... 103 6.3.1 Σχέση μακροχρόνιου κόστους και αποδόσεων κλίμακας στην παραγωγή... 103 6.3.2 Η καμπύλη μέσου μακροχρόνιου κόστους... 104 6.3.3 Τεχνολογία, κόστος και αποτελεσματικότητα... 105 6.3.4 Η "γραμμή επέκτασης" μιας επιχείρησης... 106 6.3.5 Εξωτερικές οικονομίες κλίμακας και μακροχρόνιο μέσο κόστος... 107 Κεφάλαιο 7 Ειδικά θέματα αγοραίας ισορροπίας...109 7.1 Σταθερή και ασταθής ισορροπία... 109 7.1.1 Ισορροπία κατά Walras και κατά Marshall... 109 7.1.2 Σταθερή ισορροπία και ασταθής ισορροπία... 109 7.1.3 Η διαγραμματική απεικόνιση των καταστάσεων ισορροπίας... 110 7.1.4 Το θεώρημα του "ιστού της αράχνης"... 111 7.2 Πλεόνασμα καταναλωτή και πλεόνασμα παραγωγού... 112 7.2.1 Το πλεόνασμα του καταναλωτή... 112 7.2.2 Σχέση ελαστικότητας ζήτησης και πλεονάσματος του καταναλωτή... 115 7.2.3 Βασικές υποθέσεις της θεωρίας του πλεονάσματος καταναλωτή... 115 7.2.4 Το πλεόνασμα του παραγωγού... 116 7.2.5 Σχέση ελαστικότητας προσφοράς και πλεονάσματος παραγωγού... 117 7.3 Επιβολή ανώτατων και κατώτατων τιμών στην αγορά... 117 7.3.1 Επιβολή "ανώτατης τιμής"... 117 7.3.2 Επιβολή "κατώτατης τιμής"... 120 7.3.3 Η επίδραση των ανώτατων και κατώτατων τιμών στην κοινωνική ευημερία... 121 7.3.4 Συνοπτική απεικόνιση των επιδράσεων από την επιβολή ανώτατων και κατώτατων τιμών... 121 Κεφάλαιο 8 Η αγορά του πλήρους ανταγωνισμού...123 8.1 Τα χαρακτηριστικά του πλήρους ανταγωνισμού... 123 8.1.1 Τα γενικά χαρακτηριστικά του πλήρους ανταγωνισμού... 123 8.2 H λειτουργία των επιχειρήσεων στον πλήρη ανταγωνισμό... 124 8.2.1 Οι βασικές σχέσεις που διέπουν τη λειτουργία μιας πλήρως ανταγωνιστικής επιχείρησης... 124 8.2.2 Η συνθήκη διακοπής των εργασιών στο βραχυχρόνιο διάστημα... 127

12 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ για αποφοίτους ΠΕ ΑΣΕΠ 8.2.3 Η προσφορά της ανταγωνιστικής επιχείρησης... 127 8.2.4 Η μακροχρόνια ισορροπία της ανταγωνιστικής επιχείρησης... 129 8.2.5 Η διαφήμιση στον πλήρη ανταγωνισμό... 130 8.2.6 Η μεγιστοποίηση του κέρδους και η κοινωνική ευημερία... 130 Κεφάλαιο 9 Η αγορά του μονοπωλίου...131 9.1 Εισαγωγικές έννοιες... 131 9.1.1 Ο ορισμός της μονοπωλιακής αγοράς... 131 9.1.2 Οι βασικοί παράγοντες διατήρησης μιας αγοράς σε μονοπωλιακή μορφή... 131 9.2 Οι βασικές αρχές λειτουργίας μιας μονοπωλιακής επιχείρησης βραχυχρόνια... 132 9.2.1 Καμπύλη ζήτησης και καμπύλες εσόδων... 132 9.2.2 Σχέση ελαστικότητας ζήτησης και οριακού εσόδου μονοπωλιακής επιχείρησης... 133 9.2.3 Σχέση οριακού κόστους, τιμής και ελαστικότητα ζήτησης σε μονοπωλιακή αγορά... 134 9.2.4 Μεγιστοποίηση του κέρδους μιας μονοπωλιακής επιχείρησης... 134 9.2.5 Διαγραμματική απεικόνιση της λειτουργίας μιας μονοπωλιακής επιχείρησης με κέρδη... 135 9.2.6 Διαγραμματική απεικόνιση της λειτουργίας μιας μονοπωλιακής επιχείρησης με ζημιές... 136 9.3 Οι βασικές αρχές λειτουργίας μιας μονοπωλιακής επιχείρησης μακροχρόνια... 137 9.3.1 Η διαγραμματική απεικόνιση μακροχρόνιας ισορροπίας... 137 9.3.2 Μακροχρόνια ισορροπία και ζήτηση... 138 9.4 Σύγκριση πλήρους ανταγωνισμού και μονοπωλίου... 139 9.4.1 Αποτελεσματικότητα των δύο αγορών... 139 9.4.2 "Φυσικά μονοπώλια"... 139 9.4.3 "Δείκτης μονοπωλιακής δύναμης"... 140 9.5 Διαφορισμός τιμών στον ατελή ανταγωνισμό... 143 9.5.1 Η έννοια του διαφορισμού των τιμών... 143 9.5.2 Είδη του διαφορισμού τιμών... 143 Κεφάλαιο 10 Ολιγοπωλιακή αγορά...145 10.1 Χαρακτηριστικά και αιτίες ύπαρξης του ολιγοπωλίου... 145 10.1.1 Τα χαρακτηριστικά του ολιγοπωλίου... 145 10.1.2 Δείκτες ολιγοπωλιακής συγκέντρωσης... 146 10.1.3 Αιτίες ύπαρξης ολιγοπωλιακών κλάδων... 147

Περιεχόμενα 13 10.2 Η πολιτική τιμών των ολιγοπωλιακών επιχειρήσεων όταν αυτές συνεργάζονται... 148 10.2.1 "Καρτέλ"... 148 10.2.2 Η διαγραμματική απεικόνιση συνεργαζόμενων επιχειρήσεων... 148 10.3 Η πολιτική τιμών των ολιγοπωλιακών επιχειρήσεων όταν αυτές δεν συνεργάζονται... 149 10.3.1 Ολιγοπώλια "ανοιχτά" και "περιορισμού εισόδου"... 149 10.3.2 "Αρπαχτική τιμολόγηση"... 151 10.3.3 Μέθοδος τιμολόγησης με βάση το μέσο συνολικό κόστος... 151 10.3.4 Τιμολόγηση με τη μέθοδο του "βασικού σημείου"... 152 10.3.5 Το υπόδειγμα της "ηγεσίας τιμής"... 152 10.3.6 Το υπόδειγμα της "κεκαμμένης" ή "καμπτόμενης" καμπύλης ζήτησης... 153 10.3.7 Το υπόδειγμα του Cournot... 154 10.3.8 Το υπόδειγμα του Bertrand... 156 10.3.9 Το υπόδειγμα του Edgeworth... 157 10.4 Θεωρία παιγνίων και εφαρμογές στις πολιτικές λήψης αποφάσεων... 158 10.4.1 Θεωρία παιγνίων... 158 10.4.2 Πολιτικές λήψης αποφάσεων... 158 10.4.3 Η ισορροπία κατά Nash... 160 10.4.4 Κυρίαρχη στρατηγική... 160 10.4.5 Το "δίλημμα του φυλακισμένου"... 160 Κεφάλαιο 11 Μονοπωλιακός ανταγωνισμός...161 11.1 Χαρακτηριστικά και βασικές ιδιότητες μιας μονοπωλιακά ανταγωνιστικής επιχείρησης... 161 11.1.1 Τα χαρακτηριστικά του μονοπωλιακού ανταγωνισμού... 161 11.1.2 Διαφήμιση και μονοπωλιακός ανταγωνισμός... 162 11.1.3 Η ζήτηση μιας μονοπωλιακά ανταγωνιστικής επιχείρησης... 162 11.2 H ισορροπία μιας μονοπωλιακά ανταγωνιστικής επιχείρησης... 163 11.2.1 Βραχυχρόνια ισορροπία... 163 11.2.2 Μακροχρόνια ισορροπία... 164 11.3 Σύγκριση μονοπωλιακού ανταγωνισμού με τις άλλες μορφές αγοράς... 165 11.3.1 Συνοπτική σύγκριση όλων των μορφών αγοράς... 165 11.3.2 Σχέση μονοπωλιακού ανταγωνισμού και πλήρους ανταγωνισμού... 165 Κεφάλαιο 12 Οι αμοιβές των παραγωγικών συντελεστών και η διανομή εισοδήματος...167 12.1 Εισαγωγικές έννοιες και βασικές διακρίσεις... 167

14 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ για αποφοίτους ΠΕ ΑΣΕΠ 12.1.1 Διάκριση ζήτησης και προσφοράς των συντελεστών Σχέση εισοδήματος και πλούτου... 167 12.1.2 Η αμοιβή του συντελεστή "έδαφος"... 168 12.1.3 Παρερμηνείες σχετικά με το συντελεστή "έδαφος"... 169 12.1.4 Η αμοιβή του συντελεστή "κεφάλαιο"... 169 12.2 Η πλήρως ανταγωνιστική αγορά ενός παραγωγικού συντελεστή... 170 12.2.1 Βασικές υποθέσεις και προσδιορισμός της ζήτησης των παραγωγικών συντελεστών... 170 12.2.2 Διαγραμματική παρουσίαση της ζήτησης ενός συντελεστή... 171 12.2.3 Προσδιορισμός της εργασίας που θα απασχολήσει η επιχείρηση βραχυχρόνια... 171 12.2.4 Η ζήτηση των συντελεστών παραγωγής στη μακροχρόνια περίοδο... 172 12.2.5 Ζήτηση παραγωγικού συντελεστή σε πλήρως ανταγωνιστική αγορά με συνθήκες ατελούς ανταγωνισμού στην αγορά του προϊόντος... 173 12.2.6 Προσδιορισμός της προσφοράς ενός παραγωγικού συντελεστή... 175 12.3 Περιπτώσεις ατελούς ανταγωνισμού στην αγορά ενός παραγωγικού συντελεστή... 177 12.3.1 Μονοψώνιο και κρατική παρέμβαση Μονοψώνιο και εργατικά σωματεία... 178 Κεφάλαιο 13 Βασικά μακροοικονομικά μεγέθη...181 13.1 Ορισμός μακροοικονομίας και βασικές έννοιες... 181 13.1.1 Ορισμός Μακροοικονομίας... 181 13.1.2 Σφάλμα σύνθεσης... 181 13.1.3 Είδη οικονομικής ανάλυσης... 181 13.2 Ορισμοί των μακροοικονομικών μεγεθών... 182 13.2.1 Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν ΑΕΠ... 182 13.2.2 ΑΕΠ σε τρέχουσες τιμές και ΑΕΠ σε σταθερές τιμές Δείκτης τιμών.. 182 13.2.3 Το ΑΕΠ ως "δαπάνη"... 185 13.2.4 Το ΑΕΠ ως "εισόδημα"... 186 13.2.5 ΑΕΠ σε "τιμές αγοράς" και ΑΕΠ σε "τιμές κόστους"... 186 13.2.6 Το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ )... 186 13.2.7 Το Καθαρό Εθνικό Προϊόν (ΚΕΠ)... 187 13.2.8 Καθαροί και έμμεσοι φόροι Επιδοτήσεις... 187 13.2.9 Το Εθνικό Εισόδημα... 187 13.2.10 Το Διαθέσιμο Εισόδημα... 188 13.2.11 Η αποταμίευση σε μακροοικονομικό επίπεδο... 188 13.2.12 Μεταβιβαστικές πληρωμές... 188 13.2.13 Το "κατά κεφαλήν ΑΕΠ"... 188 13.2.14 Οι αδυναμίες του ΑΕΠ ως μέτρου κοινωνικής ευημερίας... 189

Περιεχόμενα 15 Κεφάλαιο 14 Θεωρία κατανάλωσης και επένδυσης, ισορροπία εισοδήματος...191 14.1 Θεωρία κατανάλωσης... 191 14.1.1 Οι βασικές υποθέσεις της θεωρίας κατανάλωσης... 191 14.1.2 Οι προσδιοριστικοί παράγοντες της κατανάλωσης εκτός του εισοδήματος... 192 14.1.3 Μέση και οριακή ροπή για κατανάλωση και μέση και οριακή ροπή για αποταμίευση... 193 14.1.4 Σχέσεις και λοιπά χαρακτηριστικά των οριακών και μέσων ροπών για κατανάλωση και αποταμίευση... 194 14.1.5 Η "αυτόνομη κατανάλωση"... 194 14.1.6 Γραμμικές συναρτήσεις κατανάλωσης και αποταμίευσης... 195 14.2 Θεωρία επένδυσης... 198 14.2.1 Ορισμός και έννοια της επένδυσης... 198 14.2.2 Οι βασικές διακρίσεις της επένδυσης... 198 14.2.3 Κριτήρια ανάληψης επενδύσεων... 198 14.2.4 Οι προσδιοριστικοί παράγοντες της επένδυσης... 200 14.2.5 Οριακή αποδοτικότητα των επενδύσεων... 200 14.2.6 "Αυτόνομες επενδύσεις" και "κατά προώθηση επενδύσεις"... 201 14.2.7 Η "αρχή του επιταχυντή"... 203 14.3 Tο εισόδημα ισορροπίας σε κλειστή οικονομία χωρίς δημόσιο τομέα... 204 14.3.1 Ορισμός και προσδιορισμός του επιπέδου ισορροπίας... 204 14.3.2 Ο πολλαπλασιαστής των αυτόνομων επενδύσεων... 205 14.3.3 Ο πολλαπλασιαστής των επενδύσεων που εξαρτώνται από το εισόδημα... 206 14.3.4 Το παράδοξο της "φειδούς"... 206 14.3.5 Αντιπληθωριστικό και πληθωριστικό κενό... 207 14.4 Το εισόδημα ισορροπίας σε κλειστή οικονομία με δημόσιο τομέα... 209 14.4.1 Η ταυτότητα ισορροπίας με δημόσιο τομέα... 209 14.4.2 Ισορροπία μόνο με δημόσιες δαπάνες... 210 14.4.3 Ισορροπία μόνο με επιβολή φόρων... 212 14.4.4 Ισορροπία με πλήρη λειτουργία του δημόσιου τομέα... 214 14.4.5 Πολλαπλασιαστής των φόρων σε υπόδειγμα "γραμμικής συνάρτησης κατανάλωσης"... 214 14.4.6 Πολλαπλασιαστής των δημοσίων δαπανών σε υπόδειγμα με γραμμική συνάρτηση κατανάλωσης... 214 14.4.7 Το θεώρημα του "ισοσκελισμένου προϋπολογισμού"... 215 14.5 Tο εισόδημα ισορροπίας σε ανοιχτή οικονομία... 217 14.5.1 Η ταυτότητα της ισορροπίας σε ανοιχτή οικονομία... 217 14.5.2 Οι εισαγωγές και οι εξαγωγές σε μια οικονομία... 217

16 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ για αποφοίτους ΠΕ ΑΣΕΠ 14.5.3 Η οριακή ροπή για εισαγωγές... 218 14.5.4 Η μέση ροπή για εισαγωγές... 218 14.5.5 Η διαγραμματική ισορροπία με εξωτερικές συναλλαγές... 219 14.5.6 Η περίπτωση όπου όλο το εισόδημα καταναλώνεται, δηλαδή I = S = 0... 219 Κεφάλαιο 15 Πληθωρισμός ανεργία και οικονομικές διακυμάνσεις..223 15.1 Πληθωρισμός... 223 15.1.1 Ορισμός του πληθωρισμού Δείκτης τιμών καταναλωτή Εισόδημα και πληθωρισμός... 223 15.1.2 Τα είδη του πληθωρισμού με κριτήριο το μέγεθος του... 224 15.1.3 Τα είδη του πληθωρισμού με κριτήριο τα αίτια της δημιουργίας του.. 224 15.1.4 Πληθωρισμός ζήτησης και ισορροπία στο επίπεδο πλήρους απασχόλησης... 227 15.1.5 Η αντιμετώπιση του πληθωρισμού... 227 15.2 Aνεργία... 228 15.2.1 Εργατικό δυναμικό... 228 15.2.2 Τα είδη της ανεργίας... 228 15.2.3 Η καμπύλη Phillips... 229 15.2.4 Το "φυσικό ποσοστό ανεργίας"... 230 15.2.5 Ο "νόμος του Okum"... 231 15.3 Οικονομικές διακυμάνσεις... 231 15.3.1 Η έννοια των οικονομικών διακυμάνσεων... 231 15.3.2 Φάσεις των οικονομικών διακυμάνσεων... 231 15.3.3 Σχέση πληθωρισμού ανεργίας και οικονομικών διακυμάνσεων.. 233 15.3.4 Άλλα αίτια των οικονομικών διακυμάνσεων... 235 15.4 Θεωρία προσδοκιών και η σχέση της με τις οικονομικές φάσεις... 235 15.4.1 Προσαρμοζόμενες προσδοκίες... 235 15.4.2 Θεωρία λογικών προσδοκιών... 236 Κεφάλαιο 16 Xρήμα πίστη και τράπεζες...239 16.1 Το τραπεζικό σύστημα και η προσφορά χρήματος... 239 16.1.1 Το Τραπεζικό σύστημα... 239 16.1.2 Η λειτουργία των εμπορικών τραπεζών... 240 16.1.3 Η Κεντρική Τράπεζα... 241 16.2 Ζήτηση χρήματος... 243 16.2.1 Προσδιοριστικοί παράγοντες της ζήτησης χρήματος... 243 16.2.2 Η Κεϋνσιανή θεωρία χρήματος... 244 16.2.3 Προσδιορισμός του επιτοκίου... 246

Περιεχόμενα 17 16.3 Ποσοτική θεωρία του χρήματος... 247 16.3.1 Υποθέσεις της ποσοτικής θεωρίας του χρήματος των κλασικών... 247 16.3.2 Η ταχύτητα κυκλοφορίας του χρήματος... 247 16.3.3 Η εξίσωση του Fisher... 247 16.3.4 Η εξίσωση της σχολής του Cambridge... 248 16.3.5 Η διαφορά κλασικών και Keynes... 250 Κεφάλαιο 17 Ισορροπία στις αγορές χρήματος και προϊόντος με το υπόδειγμα IS LM και οικονομική πολιτική (δημοσιονομική και νομισματική)...251 17.1 Η καμπύλη IS... 251 17.1.1 Βασικές έννοιες αλγεβρική περιγραφή της IS... 251 17.1.2 Η γεωμετρική κατασκευή της IS (χωρίς Δημόσιο Τομέα)... 253 17.1.3 Η συνάρτηση IS με Δημόσιο Τομέα... 254 17.2 Η καμπύλη LM... 255 17.2.1 Βασικές έννοιες αλγεβρική περιγραφή της LM... 255 17.2.2 Η γεωμετρική κατασκευή της LM... 256 17.2.3 Η παγίδα ρευστότητας στην LM... 257 17.3 Η δημοσιονομική και νομισματική πολιτική της κυβέρνησης (μέσω των IS και LM)... 259 17.3.1 Η ισορροπία με το υπόδειγμα IS LM (σε κλειστή οικονομία με δημόσιο τομέα)... 259 17.3.2 Οι επιδράσεις της δημοσιονομικής και της νομισματικής πολιτικής παραδείγματα... 259 Κεφάλαιο 18 Θεωρία διεθνούς εμπορίου...265 18.1 Το εμπόριο με βάση το απόλυτο και το συγκριτικό πλεονέκτημα... 265 18.1.1 Απόλυτο και συγκριτικό πλεονέκτημα... 265 18.1.2 Όροι εμπορίου ή όροι ανταλλαγής... 267 18.1.3 Εμπόριο και εισόδημα... 270 18.1.4 Θεώρημα των Heckscher Ohlin... 270 18.2 Δασμοί και εμπόριο... 271 18.2.1 Ορισμός και είδη δασμών... 271 18.2.2 Επιδράσεις των δασμών... 271 18.2.3 Επιχειρήματα υπέρ της επιβολής δασμών... 272 18.3 Ισοζύγιο διεθνών πληρωμών... 273 18.3.1 Ορισμός και διακρίσεις στο ισοζύγιο πληρωμών... 273 18.4 Συναλλαγματική ισοτιμία... 274 18.4.1 Βασικές υποθέσεις... 274 18.4.2 Διακρίσεις των συναλλαγματικών ισοτιμιών... 274

18 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ για αποφοίτους ΠΕ ΑΣΕΠ 18.4.3 Παράγοντες επηρεασμού των συναλλαγματικών ισοτιμιών και της ανταγωνιστικότητας... 275 18.5 Προσδιορισμός επιτοκίου... 276 18.5.1 Σε κλειστή οικονομία... 276 18.5.2 Σε μικρή και ανοιχτή οικονομία... 277 Κεφάλαιο 19 Η νεοκλασική θεωρία οικονομικής μεγέθυνσης (θεώρημα του Solow)...279 19.1 Η έννοια της "σταθερής" οικονομικής ανάπτυξης... 279 19.2 Περιγραφή του νεοκλασικού υποδείγματος Οικονομικής Μεγέθυνσης (Solow)... 279 19.3 Η μακροχρόνια ισορροπία στο νεοκλασικό υπόδειγμα (διαγραμματική απεικόνιση)... 281 19.4 Ο χρυσός κανόνας της Συσσώρευσης... 283 Θέματα προηγούμενων διαγωνισμών (ως το 2007)...285 Μαθηματικό παράρτημα...335 1. Ιδιότητες δυνάμεων... 335 2. Ορισμοί και ιδιότητες απολύτων... 335 3. Βασικές ιδιότητες λογαρίθμων... 336 4. Κανόνες διαφορικού λογισμού... 336 5. Μονοτονία και ακρότατα συνάρτησης... 337 6. Βασικοί κανόνες ολοκληρωτικού λογισμού... 337 7. Βασικές μορφές συναρτήσεων... 337 8. Υπολογισμός ποσοστιαίων μεταβολών... 339 9. Ενδογενείς ή ανεξάρτητες μεταβλητές και χρήση της παραγώγου για την εύρεση της κλίσης μιας συνάρτησης... 340 10. Χρήση όμοιων τριγώνων (και η μέθοδος της "γραμμικής παρεμβολής")... 341 Βιβλιογραφία...343

1 Εισαγωγικές έννοιες παραγωγικές δυνατότητες κόστος ευκαιρίας 1.1 Ο ορισμός της οικονομικής επιστήμης και οι σχολές οικονομικής σκέψης Σύμφωνα με τους κλασικούς οικονομολόγους η Πολιτική Οικονομία ορίστηκε ως: "Η επιστημονική μελέτη της ιστορικής εξέλιξης και λειτουργίας των θεσμών και μηχανισμών που συντελούν στην οργάνωση της οικονομικής ζωής μιας κοινωνίας". Αργότερα η νεοκλασική οικονομική σκέψη εισήγαγε την έννοια της Οικονομικής επιστήμης και διατύπωσε έναν λιγότερο ευρύ ορισμό, σύμφωνα με τον οποίο: "Η μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς, όπως αυτή εκφράζεται στην προσπάθεια να ικανοποιηθούν απεριόριστες ανάγκες με περιορισμένα μέσα, αποτελεί το κύριο αντικείμενο της Οικονομικής επιστήμης". Συνεπώς τα αντικείμενα της Πολιτικής Οικονομίας και της Οικονομικής επιστήμης έχουν στενή σχέση αλλά δεν είναι ταυτόσημα, με την πρώτη να αποτελεί σαφώς ευρύτερη έννοια.

22 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ για αποφοίτους ΠΕ ΑΣΕΠ Εκτός από τις δύο σχολές Οικονομικής σκέψης που προαναφέρθηκαν υπήρξαν και άλλες προσπάθειες μελέτης των οικονομικών φαινομένων, που συνοπτικά μπορούν να παρουσιαστούν κατά χρονολογική σειρά εμφάνισης ως εξής: Εμποριοκράτες ή Μερκαντιλιστές, που εμφανίστηκαν περίπου το 1500 μ.χ., με κύριους εκπροσώπους τους Jean Bodin και Thomas Mun. Φυσιοκράτες, που εμφανίστηκαν στο τέλος του 17 ου αιώνα, με κυριότερο εκπρόσωπο τον Francois Quesnay. Κλασικοί, που πρωτοεμφανίστηκαν προς το τέλος του 18 ου αιώνα και θεμελίωσαν την Πολιτική Οικονομία, με πιο σημαντικούς εκπροσώπους τον Adam Smith, τον Thomas Malthus, τον Ricardo και τον John Mill, αλλά και τον αντίλογο που εκφράστηκε από τον Karl Marx. Νεοκλασικοί, που στο τέλος του 19 ου αιώνα ανέπτυξαν περαιτέρω τις βασικές αρχές των κλασικών, με πολλούς και σπουδαίους οικονομικούς επιστήμονες, ό- πως οι Marshall, Pigou, Keynes. 1.2 Οι ανάγκες των ανθρώπων και το οικονομικό πρόβλημα Το βασικό χαρακτηριστικό των ανθρώπινων αναγκών είναι ότι διαχρονικά αυξάνονται και εξελίσσονται λόγω της τεχνολογικής προόδου, της διαφήμισης και της τάσης για μίμηση. Επιπλέον, οι ανάγκες των ανθρώπων υπόκεινται σε κορεσμό, που άλλοτε είναι μόνιμος και άλλοτε προσωρινός και οφείλεται στη φθίνουσα οριακή χρησιμότητα που αποκομίζει ο άνθρωπος από κάθε επιπλέον μονάδα αγαθού που καταναλώνει. Ενώ οι ανάγκες των ανθρώπων είναι απεριόριστες, τα μέσα που διαθέτουμε για να τις ικανοποιήσουμε είναι περιορισμένα. Συνεπώς, προκύπτει το βασικό οικονομικό πρόβλημα, δηλαδή η ανάγκη να ιεραρχήσουμε τις ανάγκες μας και να επιλέξουμε ποιες θα ικανοποιήσουμε και σε ποιο βαθμό. Προκύπτει, δηλαδή, η ανάγκη να περιορίσουμε τις ανάγκες στο επίπεδο των διαθέσιμων παραγωγικών πόρων ή να αυξήσουμε τα μέσα που διαθέτουμε για την ικανοποίηση περισσότερων αναγκών. 1.3 Τα είδη των αγαθών Μπορούμε να διακρίνουμε τα αγαθά σε επιμέρους κατηγορίες με κριτήριο τη χρήση τους, την καταβολή ή όχι αντιτίμου για τη χρησιμοποίηση τους και το φορέα που τα παράγει. Συγκεκριμένα:

1 Εισαγωγικές έννοιες παραγωγικές δυνατότητες κόστος ευκαιρίας 23 1.3.1 Διάκριση των αγαθών ανάλογα με τη χρήση τους Διαρκή που μπορούν να χρησιμοποιηθούν περισσότερες από μία φορές χωρίς να χάσουν την ιδιότητα για την οποία είναι χρήσιμα στον καταναλωτή. Καταναλωτά στα οποία η ιδιότητα που τα κάνει χρήσιμα στον καταναλωτή χάνεται μετά την πρώτη χρήση. Καταναλωτικά που χρησιμοποιούνται μόνο για την ικανοποίηση των καταναλωτικών αναγκών. Κεφαλαιουχικά που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή και άλλων προϊόντων, δηλαδή αποτελούν τον κεφαλαιουχικό εξοπλισμό της οικονομίας. 1.3.2 Διάκριση των αγαθών με κριτήριο την καταβολή ή όχι αντιτίμου για τη χρήση τους "Ελεύθερα" είναι αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να βρει και να καταναλώσει χωρίς να πρέπει να προηγηθεί κάποια παραγωγική διαδικασία και χωρίς να πρέπει να πληρώσει κάποιο αντίτιμο. Για παράδειγμα το νερό των πηγών και ο αέρας αποτελούν ελεύθερα αγαθά. Αυτή η κατηγορία αγαθών δεν αποτελεί αντικείμενο μελέτης της Οικονομικής επιστήμης. "Οικονομικά" είναι τα αγαθά που για να παραχθούν χρειάζεται η απασχόληση κάποιας ποσότητας παραγωγικών συντελεστών και ο υποψήφιος καταναλωτής τους, πρέπει να πληρώσει κάποιο αντίτιμο για να τα χρησιμοποιήσει. Θα μπορούσαμε να κατασκευάσουμε τον επόμενο πίνακα που παρουσιάζει συνοπτικά τις διακρίσεις των αγαθών και το κριτήριο που κάθε φορά χρησιμοποιούμε για να κατατάξουμε τα αγαθά σε αυτές τις κατηγορίες: Διακρίσεις αγαθών Κριτήριο Οικονομικά Ελεύθερα Η ύπαρξη αντιτίμου Διαρκή Καταναλωτά Το πλήθος των χρήσεων Κεφαλαιουχικά Καταναλωτικά Ο σκοπός της χρήσης τους Πρέπει να τονιστεί ότι κάθε αγαθό μπορεί να ανήκει σε πολλές από τις προηγούμενες κατηγορίες. Για παράδειγμα το κινητό μας τηλέφωνο είναι ταυτόχρονα οικονομικό διαρκές και καταναλωτικό αγαθό. Δεν θα μπορούσε όμως να ενταχθεί ταυτόχρονα σε δύο κατηγορίες με το ίδιο κριτήριο ταξινόμησης. Για παράδειγμα ένα αγαθό δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα διαρκές και καταναλωτό, ή καταναλωτικό και κεφαλαιουχικό. Η περίπτωση ενός αυτοκινήτου που χρησιμοποιείται για αναψυχή είναι χαρακτηριστι-

24 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ για αποφοίτους ΠΕ ΑΣΕΠ κή ενός καταναλωτικού αγαθού, ενώ το ίδιο αυτοκίνητο που χρησιμοποιείται σαν ταξί, είναι περίπτωση κεφαλαιουχικού αγαθού. 1.3.3 Διάκριση των αγαθών με κριτήριο το φορέα που τα παράγει "Δημόσια αγαθά": Είναι αγαθά των οποίων η χρησιμότητα δεν μπορεί να διαιρεθεί αποκλειστικά στους καταναλωτές που επιθυμούν να πληρώσουν για αυτά. Συνεπώς, ένα πολύ μεγάλο τμήμα των εσόδων που θα είχε η ιδιωτική επιχείρηση που θα αναλάμβανε να τα παράγει χάνεται και αυτό καθιστά μη κερδοφόρα την παραγωγή τους για τους ιδιωτικούς φορείς μιας οικονομίας. Τέτοια αγαθά παράγονται τελικά από τους δημόσιους φορείς που δεν έχουν στόχο τη μεγιστοποίηση των κερδών τους, αλλά την προώθηση της κοινωνικής ευημερίας. Παράδειγμα τέτοιων αγαθών είναι τα λιμάνια και οι μεγάλες οδικές αρτηρίες, όταν δεν μπορεί να επιβληθεί υψηλό αντίτιμο για τη χρήση τους, καθώς και η εθνική άμυνα μιας χώρας. "Ημιδημόσια αγαθά": Πρόκειται για αγαθά στην παραγωγή των οποίων, με το μηχανισμό της αγοράς, κατευθύνονται λιγότεροι πόροι από όσοι θα έπρεπε για να καλυφθούν οι ανάγκες. Συνεπώς το Κράτος συμβάλλει στην παραγωγή τους. Τέτοια αγαθά είναι η εκπαίδευση, η κοινωνική ασφάλιση και η υγεία. 1.4 Oι συντελεστές της παραγωγής και η παραγωγική διαδικασία 1.4.1 Οι παραγωγικοί συντελεστές Οι συντελεστές της παραγωγής είναι οι εισροές στην παραγωγική διαδικασία και μπορούν να διακριθούν ως εξής: 1. Εργασία που ορίζεται ως η καταβολή ανθρώπινης προσπάθειας, σωματικής και πνευματικής, για την παραγωγή προϊόντος. Συγγενής αλλά όχι ταυτόσημη έννοια είναι και αυτή του ανθρώπινου κεφαλαίου που περιλαμβάνει όλες τις γνώσεις, τις δεξιότητες και την εμπειρία του ατόμου που δυνητικά θα μπορούσαν να α- ξιοποιηθούν παραγωγικά. Είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε ότι δεν αρκεί η καταβολή προσπάθειας για την ικανοποίηση μιας ανάγκης, ώστε να χαρακτηρίσουμε αυτή την προσπάθεια ως εργασία. Πρέπει ταυτόχρονα να αποτελεί και ενσυνείδητη προσπάθεια παραγωγής ενός αγαθού. Για παράδειγμα ο ερασιτέχνης αθλητής προσπαθεί να ικανοποιήσει την ανάγκη του για άθληση χωρίς να σημαίνει ότι εργάζεται όταν προπονείται. Αντίθετα για τον επαγγελματία αθλητή η προπόνηση είναι εργασία.

1 Εισαγωγικές έννοιες παραγωγικές δυνατότητες κόστος ευκαιρίας 25 2. Κεφάλαιο που περιλαμβάνει όλα τα προϊόντα που έχουν κατασκευαστεί για να χρησιμοποιηθούν στην παραγωγή άλλων προϊόντων. Πρέπει να γίνει σαφές ότι με τον όρο κεφάλαιο δεν εννοούμε το χρηματικό κεφάλαιο αλλά τον υλικό κεφαλαιουχικό εξοπλισμό. 3. Έδαφος που περιλαμβάνει τη γεωγραφική έκταση, την επιφάνεια, το υπέδαφος, τους υδάτινους πόρους και γενικότερα όλα τα συστατικά του εδάφους και του υπεδάφους (πρώτες ύλες, γεωφυσικές πηγές ενέργειας) που μπορούν να χρησιμοποιηθούν παραγωγικά. Πολλοί οικονομολόγοι θεωρούν ότι αποτελεί παραγωγικό συντελεστή και η επιχειρηματικότητα, την οποία και ορίζουν ως την ικανότητα των ανθρώπων να συνδυάζουν τους παραγωγικούς συντελεστές για να βελτιώνουν την αποδοτικότητα της παραγωγικής διαδικασίας. 1.4.2 Η έννοια της παραγωγικής διαδικασίας Παραγωγική χαρακτηρίζεται μια διαδικασία που εμπεριέχει οπωσδήποτε τα στοιχεία: α) της ενσυνείδητης προσπάθειας για την παραγωγή κάποιου αγαθού β) την πάροδο χρόνου από τη στιγμή που εμπλέκονται οι παραγωγικοί συντελεστές ως την παραγωγή του τελικού προϊόντος γ) την τεχνολογική σχέση ανάμεσα σε ποσότητες συντελεστών παραγωγής και παραγόμενου προϊόντος 1.5 Οι παραγωγικές δυνατότητες μιας οικονομίας - κόστος ευκαιρίας 1.5.1 Η καμπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων - ΚΠΔ Η καμπύλη παραγωγικών δυνατοτήτων μιας οικονομίας (ΚΠΔ), που ονομάζεται και καμπύλη μετασχηματισμού, αφορά (για λόγους απλοποίησης) την παραγωγή δύο αγαθών και είναι το σύνολο των σημείων που δείχνουν τις μέγιστες ποσότητες των δύο αγαθών που μπορούν να παραχθούν ταυτόχρονα από τη συγκεκριμένη οικονομία με δεδομένες τις ποσότητες των παραγωγικών συντελεστών. Η ΚΠΔ μπορεί να παρασταθεί γραφικά όπως στα επόμενα διαγράμματα (1.1) και (1.2):

26 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ για αποφοίτους ΠΕ ΑΣΕΠ Διάγραμμα 1.1 Διάγραμμα 1.2 Υ Υ Γ Β ΚΠΔ 1 Αύξηση των παραγωγικών δυνατοτήτων Η ευθεία ΚΠΔ δηλώνει σταθερό κόστος ευκαιρίας Α ΚΠΔ 2 X X Η ευθεία μορφή της ΚΠΔ (διάγραμμα 1.2) σημαίνει ότι το κόστος ευκαιρίας σε όλο το μήκος της είναι σταθερό. Αντίθετα όταν είναι καμπύλη η μορφή της (διάγραμμα 1.1), σημαίνει μεταβαλλόμενο κόστος ευκαιρίας και μάλιστα συνεχώς αυξανόμενο (βλέπε την παράγραφο για το νόμο του "αυξανόμενου εναλλακτικού κόστους") όσο μεγαλώνει η ποσότητα του προϊόντος που μας ενδιαφέρει να μετρήσουμε το κόστος του. Οι μετατοπίσεις της ΚΠΔ σημαίνουν μεταβολή των παραγωγικών δυνατοτήτων, για παράδειγμα εισροή εργασίας ή κεφαλαίου από το εξωτερικό ή δημιουργία νέας καλλιεργήσιμης γης με αποξηραντικά έργα. Η μετατόπιση στο διάγραμμα 1.1 της ΚΠΔ 1 προς τα επάνω ώστε να μετατρέπεται τελικά σε ΚΠΔ 2, σημαίνει αύξηση της παραγωγικής δυνατότητας της οικονομίας, ενώ μια μετατόπιση προς τα κάτω θα σήμαινε το αντίθετο. Η αξιοποίηση συντελεστών που ήδη κατέχει η οικονομία και οι οποίοι ήταν αναξιοποίητοι (πχ. άνεργοι) δεν μετακινεί τις παραγωγικές δυνατότητες. Απλά μετακινεί έναν εφικτό αλλά όχι άριστο συνδυασμό (που αντιστοιχεί σε ένα σημείο αριστερά της ΚΠΔ) πιο κοντά στην ΚΠΔ, δηλαδή πιο κοντά σε έναν άριστο συνδυασμό. Η μετατόπιση της ΚΠΔ θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί με βελτίωση της τεχνολογίας στην παραγωγή του ενός εκ των δύο ή και των δύο αγαθών και με σταθερούς τους παραγωγικούς συντελεστές.

1 Εισαγωγικές έννοιες παραγωγικές δυνατότητες κόστος ευκαιρίας 27 Τα σημεία που βρίσκονται επάνω στην ΚΠΔ 1, όπως το Β, χαρακτηρίζονται ως άριστοι συνδυασμοί για αυτήν την οικονομία. Τα σημεία που βρίσκονται μέσα στην περιοχή που ορίζει η ΚΠΔ 1 είναι εφικτοί συνδυασμοί αλλά όχι άριστοι, ό- πως το Α, αφού οι παραγωγικοί συντελεστές δεν χρησιμοποιούνται πλήρως και αποτελεσματικά. Τέλος συνδυασμοί που βρίσκονται εκτός της περιοχής που ορίζει η ΚΠΔ 1, όπως το Γ, δεν είναι δυνατόν να παραχθούν με τις δεδομένες ποσότητες συντελεστών παραγωγής και καλούνται αδύνατοι. 1.5.2 Το κόστος ευκαιρίας ή εναλλακτικό ή σχετικό κόστος Ως κόστος ευκαιρίας ενός αγαθού Χ ορίζεται η ποσότητα άλλου αγαθού Υ, που πρέπει να θυσιαστεί ώστε να εξασφαλιστούν οι κατάλληλοι πόροι για την παραγωγή του πρώτου. Υπολογίζεται για το Χ με τη σχέση: ποσότητα του Υ που θυσιάζεται ΚΕ Χ = = ΔΥ / ΔΧ ποσότητα του Χ που παράγεται επιπλέον Αντίστοιχα για το κόστος ευκαιρίας του Υ ισχύει η σχέση ΚΕ Υ = ΔΧ / ΔΥ. 1.5.3 Ο νόμος του "αυξανόμενου εναλλακτικού κόστους" Με βάση το νόμο του αυξανόμενου εναλλακτικού κόστους θα έπρεπε η ΚΠΔ να είναι πάντα καμπύλη και μάλιστα κοίλη ως προς τους άξονες. Όταν σε κάποιες εφαρμογές αυτό δεν συμβαίνει, γίνεται η υπόθεση ότι το κόστος ευκαιρίας είναι σταθερό, ή έχει χρησιμοποιηθεί λογαριθμική συνάρτηση ώστε να μετατραπεί μια πολυωνυμική συνάρτηση ΚΠΔ σε ευθεία (βλέπε το Μαθηματικό Παράρτημα). Ο λόγος για τον οποίο το εναλλακτικό κόστος είναι αύξον μπορεί να συνοψιστεί στο ότι όλοι οι παραγωγικοί συντελεστές, δεν είναι εξίσου κατάλληλοι για την παραγωγή όλων των αγαθών. Συνεπώς, η επιπλέον αύξηση της παραγωγής ενός αγαθού θα σημαίνει όλο και μεγαλύτερη ανάγκη απορρόφησης πόρων, με αποτέλεσμα να μεγαλώνει το κόστος ευκαιρίας, όσο μεγαλώνει η παραγόμενη ποσότητα και η ΚΠΔ που προκύπτει να είναι κοίλη ως προς τους άξονες. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου η ΚΠΔ είναι κυρτή ως προς τους άξονες για ένα διάστημα, οπότε σε αυτό το διάστημα δεν θα ισχύει ο νόμος του αυξανόμενου κόστους, το οποίο θα είναι φθίνον (διάγραμμα 1.3) και άλλες περιπτώσεις που το κόστος ευκαιρίας είναι σταθερό οπότε η ΚΠΔ είναι ευθεία (διάγραμμα 1.4).

28 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ για αποφοίτους ΠΕ ΑΣΕΠ Διάγραμμα 1.3 Διάγραμμα 1.4 Υ Υ X X Εφαρμογή 1 η Μια υποθετική οικονομία απασχολεί πλήρως 5 εργάτες και μπορεί να παράγει μόνο δύο προϊόντα Χ και Υ. Είναι γνωστό επίσης ότι: 1 εργάτης μπορεί να παράγει 20 μονάδες του Χ ή 12 μονάδες του Υ 2 εργάτες μπορούν να παράγουν 38 μονάδες του Χ ή 22 μονάδες του Υ 3 εργάτες μπορούν να παράγουν 54 μονάδες του Χ ή 30 μονάδες του Υ 4 εργάτες μπορούν να παράγουν 68 μονάδες του Χ ή 36 μονάδες του Υ 5 εργάτες μπορούν να παράγουν 80 μονάδες του Χ ή 40 μονάδες του Υ α) Ποιο είναι το κόστος ευκαιρίας μεταξύ 54 και 68 μονάδων του Χ; β) Αν θελήσουμε να αυξήσουμε από 50 σε 60 μονάδες την παραγωγή του Χ, πόσες μονάδες του Υ πρέπει να θυσιάσουμε;

1 Εισαγωγικές έννοιες παραγωγικές δυνατότητες κόστος ευκαιρίας 29 Λύση: α) Πρέπει να κατασκευάσουμε τον πίνακα παραγωγικών δυνατοτήτων της οικονομίας, για τα αγαθά Χ και Υ, χρησιμοποιώντας το γεγονός ότι η οικονομία απασχολεί 5 εργάτες συνολικά, ανεξάρτητα από το πόσοι απασχολούνται στην παραγωγή κάθε προϊόντος: Απασχολούμενοι Απασχολούμενοι παραγόμενη παραγόμενη Σημείο στο Χ στο Υ ποσότητα Χ ποσότητα Y Α 0 5 0 40 Β 1 4 20 36 Γ 2 3 38 30 Δ 3 2 54 22 Ε 4 1 68 12 Ζ 5 0 80 0 Για παράδειγμα όταν στην παραγωγή του Χ απασχολούνται 3 εργάτες και παράγουν 54 μονάδες του, στο Υ μπορούν να απασχοληθούν 5 3 = 2 εργαζόμενοι και να παράγουν 22 μονάδες του. Επομένως: 54 68 ΔΥ 22 12 10 5 ΚΕ Χ = = = = ΔΧ 68 54 14 7 Παρατήρηση: Το πρόσημο των μεταβολών στους υπολογισμούς του κόστους ευκαιρίας συνήθως δεν χρησιμοποιείται. Για αυτό και δεν υπολογίζουμε τις διαφορές με την ίδια "φορά", δηλαδή την αφαίρεση των ποσοτήτων του σημείου Γ από τις ποσότητες του σημείου Δ, αλλά με τη "φορά" που επιθυμούμε ώστε να προκύψει θετικό αποτέλεσμα. β) Η απάντηση στο συγκεκριμένο ερώτημα μπορεί να δοθεί με δύο τουλάχιστον τρόπους 1ος τρόπος: Το διάστημα το οποίο πρέπει να μελετήσουμε ( από 50 μονάδες Χ σε 60 μονάδες Χ) ανήκει σε δύο διαφορετικά τμήματα του πίνακα. Συγκεκριμένα οι 50 μονάδες του Χ ανήκουν στο διάστημα ΓΔ, ενώ οι 60 μονάδες του Χ ανήκουν στο διάστημα ΔΕ. Συνεπώς πρέπει να υπολογίσουμε το κόστος ευκαιρίας και των δύο διαστημάτων: ΓΔ ΔΥ 30 22 8 1 ΔΕ ΔΥ 22 12 10 5 ΚΕ Χ = = = = και ΚΕ Χ = = = = ΔΧ 54 38 16 2 ΔΧ 68 54 14 7 Για να αυξήσουμε την παραγωγή του Χ από 50 σε 54 μονάδες θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε το κόστος ευκαιρίας στο διάστημα ΓΔ (στο οποίο ανήκει το τμή-

30 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ για αποφοίτους ΠΕ ΑΣΕΠ μα 50 54 ), ώστε να υπολογίσουμε τη μεταβολή του Υ. Αντίστοιχα για τη μεταβολή από τις 54 στις 60 μονάδες του Χ θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε το κόστος ευκαιρίας στο διάστημα ΔΕ (στο οποίο ανήκει το τμήμα 54 60 ). Συνεπώς έχουμε: ΓΔ ΔΥ 1 ΔΥ 1 ΚΕ Χ = = = ΔΥ = 2 ΔΧ 2 4 2 και αντίστοιχα ΔΕ ΔΥ 5 ΔΥ 5 30 ΚΕ Χ = = = ΔΥ = ΔΧ 7 6 7 7 Η συνολική μεταβολή θα ισούται με: 30 14 30 44 2+ = + = 6,3 7 7 7 7 2ος τρόπος: Στο ίδιο αποτέλεσμα μπορούμε να φτάσουμε με τη χρήση του "σταθμικού μέσου" (βλέπε Μαθηματικό Παράρτημα). Συγκεκριμένα: Μπορούμε να υπολογίσουμε το κόστος ευκαιρίας της μεταβολής που μας ζητείται, δηλαδή από 50 σε 60 μονάδες Χ, χρησιμοποιώντας ως μέτρα στάθμισης τα τμήματα της μεταβολής που ανήκουν σε κάθε διαφορετικό διάστημα από τα ΓΔ και ΔΕ. Από τη συνολική μεταβολή των 60 50 = 10 μονάδων του Χ, 4 μονάδες ανήκουν στο διάστημα ΓΔ και 6 μονάδες στο διάστημα ΔΕ. Συνεπώς, εφόσον γνωρίζουμε το κόστος ευκαιρίας σε κάθε διάστημα θα έχουμε: 1 5 ΓΔ ΔΕ 4 + 6 50 60 4 ΚΕ Χ + 6 ΚΕΧ 2 7 6,3 ΚΕ Χ = = = 0,63 4 + 6 10 10 Τελικά θα ισχύει η σχέση: 50 60 ΔΥ ΔΥ ΚΕ Χ = 0,63 = 0,63 = 0,63 ΔΥ = 6,3 ΔΧ 10 1.5.4 Ο ρόλος της τεχνολογίας στις παραγωγικές δυνατότητες της οικονομίας Στο διάγραμμα (1.5) παρουσιάζεται η επίδραση της τεχνολογίας στις παραγωγικές δυνατότητες μιας οικονομίας. Η ΚΠΔ δεν έχει μετατοπιστεί "παράλληλα" αλλά με τρόπο που δείχνει να ευνοεί την παραγωγή του αγαθού Υ, αφού η μέγιστη παραγόμενη ποσότητα του Χ παραμένει στο σημείο Β.

1 Εισαγωγικές έννοιες παραγωγικές δυνατότητες κόστος ευκαιρίας 31 Διάγραμμα 1.5 Υ Οι παραγωγικές δυνατότητες βελτιώθηκαν στην παραγωγή μόνο του αγαθού Υ. Α Ο Β X Αν η ΚΠΔ είχε μετακινηθεί προς τα δεξιά με τρόπο ώστε να αυξάνονται οι μέγιστες ποσότητες και για τα δύο αγαθά θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει τεχνολογική βελτίωση στην παραγωγή και των δύο αγαθών. 1.6 O καταμερισμός των έργων 1.6.1 Η έννοια του καταμερισμού των έργων Ο καταμερισμός των έργων ορίζεται ως το φαινόμενο, σύμφωνα με το οποίο κάθε ά- τομο, ενώ καταναλώνει πλήθος αγαθών, συμμετέχει στην παραγωγή ενός ή λίγων μόνο από αυτά. Με άλλα λόγια πρόκειται για καταμερισμό της παραγωγικής διαδικασίας σε στάδια με τα άτομα να συμμετέχουν μόνο σε κάποια από αυτά, ανάλογα με τις ικανότητες και δεξιότητες τους. 1.6.2 Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα του καταμερισμού των έργων Το κύριο πλεονέκτημα του καταμερισμού των έργων είναι η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, ενώ στα μειονεκτήματα του καταγράφονται: