Ενημερωτικό Δελτίο ΕΛΕΡΠΕ Τεύχος 10 Ελληνική Ερπετολογική Εταιρεία Καλοκαίρι 2018 www.elerpe.org elerpe@nhmc.uoc.gr Πρασινόσαυρα (Lacerta viridis) (Φωτ.: Χλόη Αδαμοπούλου)
Περιεχόμενα 1 ο Ερπετολογικό Συμπόσιο & Έκθεση Ζωντανών Ερπετών και Αμφίβιων... 2 Μαρία Δημάκη Η Ιταλική τοιχόσαυρα Podarcis siculus στην Αθήνα!... 6 Χλόη Αδαμοπούλου Το πρόγραμμα της Εποπτείας ειδών αμφιβίων - ερπετών σε αριθμούς... 10 Γιάννης Ιωαννίδης, Παναγιώτα Μαραγκού Η Ελληνική Σαύρα Hellenolacerta graeca (Bedriaga, 1886)... 15 Παναγιώτα Μαραγκού Ο «βάτρακλος» της Καρπάθου κοάζει με αισιοδοξία στο μέλλον!... 18 Παναγιώτης Παφίλης Ένα Typhlops vermicularis κάτω από την Ακρόπολη... 22 Φαίδρα Κοκκίνη Βιβλιογραφία για τα ερπετά και αμφίβια της Ελλάδας (2010 2018)... 23 Παναγιώτης Παφίλης, Άρης Δεϊμέζης - Τσίκουτας 1
1ο Ερπετολογικό Συμπόσιο & Έκθεση Ζωντανών Ερπετών και Αμφίβιων Δρ Μαρία Δημάκη Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας Πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής του Συμποσίου, Γεν. Γραμματέας του Δ.Σ. της Ελληνικής Ερπετολογικής Εταιρείας Εικόνα 1: Ο πρόεδρος της ΕΛΕΡΠΕ κατά την ομιλία του για τα ερπετά της Ελλάδας (φωτ. Ν. Βογιατζής). Στις 4 και 5 Νοεμβρίου 2016 πραγματοο Σκοπός του συμποσίου ήταν οι ποιήθηκε το 1 Ερπετολογικό Συμπόσιο συμμετέχοντες αλλά και οι επισκέπτες στην Αθήνα που συνδιοργανώθηκε από του Μουσείου, να: το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας και την Ελληνική Ερπετολογική Εταιρεία. σουν τη σημασία των ερπετών και Το Συμπόσιο είχε εκπαιδευτικό χαρακτή- αμφίβιων, ρα με στόχο να φέρει το ευρύ κοινό σε επαφή με τα ερπετά και αμφίβια της Ελ- Γνωρίσουν και να συνειδητοποιή- Λύσουν τις παρεξηγήσεις που έ- λάδας, αλλά και άλλων χωρών και να πα- χουν δημιουργηθεί γύρω από τα ρουσιάσει τη χρησιμότητα και τον ρόλο ερπετά, τους στη φύση και στη ζωή μας γενικότερα. Μάθουν ποια είναι η σωστή αντιμετώπιση όταν εντοπιστεί ένα ερ- 2
πετό σε έναν κήπο ή σπίτι Ενημερωθούν για την αντιμετώπιση των δαγκωμάτων από φίδια, Ενημερωθούν για το παράνομο εμπόριο των ερπετών και αμφιβίων και το νομικό πλαίσιο. Το συνέδριο διεξήχθη με μεγάλη ε- πιτυχία σε κάθε επίπεδο, στον οργανωτικό τομέα, στη θεματολογία του, σε επιστημονικό επίπεδο, στη μεγάλη συμμετοχή συνέδρων, σημαντικό μέρος των ο- ποίων ήταν φοιτητές αλλά και μαθητές. Στις ομιλίες που παρουσιάστηκαν αναπτυχθήκαν εξαιρετικά ενδιαφέροντα θέματα όπως τα ερπετά της Ελλάδας, τα δηλητηριώδη φίδια της χώρας μας, οι μύθοι και οι παραδόσεις που αφορούν αυτά τα ζώα καθώς και τα ξενικά είδη που έχουν εγκατασταθεί στην Ελλάδα. Επίσης, παρουσιάστηκαν θέματα που αφορούν στα ερπετά σαν κατοικίδια από διακεκριμένους κτηνιάτρους και ειδικούς στη διατήρηση των αμφιβίων και ερπετών σε ελεγχόμενες συνθήκες. Δύο ομιλίες ήταν αφιερωμένες στις χελώνες της Ελλάδας και τέλος, μάθαμε για τη Σύμβαση για το Διεθνές Εμπόριο των Ειδών Άγριας Πανίδας που κινδυνεύουν με εξαφάνιση και ποια είναι η σωστή αντιμετώπιση εάν βρούμε ένα φίδι στον χώρο μας. Εικόνα 2: Το αμφιθέατρο όπου πραγματοποιήθηκαν οι παρουσιάσεις με τους ομιλητές στην πρώτη γραμμή (φωτ. Ν. Βογιατζής). 3
Εικόνα 3: Τα ενημερωτικά πάνελ με γενικές πληροφορίες τα οποία συνόδευαν την έκθεση των ζωντανών αμφιβίων και ερπετών (φωτ. Ν. Βογιατζής). Δεκατέσσερις καταξιωμένοι ομιλητές, από τον πανεπιστημιακό χώρο, το μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, το Υπουργείο Περιβάλλοντος, το WWF Ελλάς και Κέντρα Περίθαλψης, μοιράστηκαν μαζί μας τις πολύτιμες γνώσεις τους. Το πρόγραμμα των ομιλιών ήταν δομημένο με τέτοιο τρόπο ώστε να προκαλεί το ενδιαφέρον τόσο του κοινού όσο και του ειδικού επιστήμονα. Απόδειξη αυτού υ- πήρξε το γεγονός ότι μεταξύ των 140 α- τόμων που παρακολούθησαν το Συμπόσιο, παρευρέθηκαν από παιδιά του Δημοτικού μέχρι συνταξιούχοι! Το Συμπόσιο πλαισιώθηκε με έκθεση ζωντανών ερπετών και αμφιβίων στο ΑΙΘΡΙΟ του κέντρου ΓΑΙΑ του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, η οποία διήρκεσε 10 ημέρες και περιελάμβανε χαρακτηριστικούς αντιπροσώπους από διαφορετικές ηπείρους. Η έκθεση ήταν α- πολύτως νόμιμη, με όλες τις απαραίτητες άδειες, καθώς και ασφαλής. Χορηγός της έκθεσης ζωντανών αμφιβίων και ερπετών ήταν η εταιρεία Reptilia Nostra. Η επιτυχία του 1 ου Ερπετολογικού Συμποσίου και το ενδιαφέρον του κοινού μας ενθαρρύνει να διοργανώσουμε το 2 ο Ερπετολογικό Συμπόσιο και Έκθεση Ζωντανών Ερπετών και Αμφίβιων. Η Έκθεση προγραμματίζεται να πραγματοποιηθεί 2-18 Νοεμβρίου 2018. Το Συμπόσιο θα πραγματοποιηθεί την Παρασκευή & Σάββατο 9-10 Νοεμβρίου 2018 στο Κέντρο Γαία του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας (Όθωνος 100, Κηφισιά). 4
Εικόνα 4: Το σπιτόφιδο Zamenis situla που ενέπνευσε το 1 ο Ερπετολογικό Συμπόσιο (φωτ. Γ. Ιωαννίδης). Εικόνα 5: Ένα τεράριο της έκθεσης με γενειοφόρους δράκους Pogona vitticeps και λιακόνι με μπλε γλώσσα Tiliqua scincoides (φωτ. Ν. Βογιατζής). 5
Η Ιταλική τοιχόσαυρα Podarcis siculus στην Αθήνα! Δρ Χλόη Αδαμοπούλου Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Μέλος του Δ.Σ. της Ελληνικής Ερπετολογικής Εταιρείας Εικόνα 1: Αρσενικό της Ιταλικής τοιχόσαυρας Podarcis siculus, στην περιοχή ΕΔΕΜ του Παλαιού Φαλήρου Αττικής (Φωτ. Χ. Αδαμοπούλου). Τα ξενικά είδη είναι τα είδη που α- διαταράσσουν τις οικοσυστημικές υπη- παντώνται εκτός της φυσικής τους περιο- ρεσίες. Πρόκειται για τα ξενικά εισβλητι- χής εξάπλωσης. Οι ανθρώπινες δραστη- κά είδη (invasive alien species, IAS) τα ο- ριότητες, όπως είναι οι μεταφορές και το ποία είναι δυνατό να επιφέρουν σοβαρές εμπόριο, είναι συνήθως υπεύθυνες για επιπτώσεις στα τοπικά είδη, μέχρι και την αυτή τη διασπορά. Η πλειοψηφία των ξε- αντικατάστασή τους σε ποσοστό της εξά- νικών ειδών όταν φτάνει στο καινούριο πλωσής τους, μέσω του ανταγωνισμού, περιβάλλον δεν εγκαθίσταται με επιτυχία, της θήρευσης ή της διατάραξης που προ- ένα μικρό όμως ποσοστό τα καταφέρνει καλούν στη λειτουργία των οικοσυστημά- να ανταπεξέλθει στις νέες συνθήκες. Κά- των, όπως η αλλοίωση του ενδιαιτήματος, ποια από τα είδη αυτά μάλιστα, αφού ε- η μετάδοση ασθενειών, ο υβριδισμός γκατασταθούν στις νέες περιοχές, εξα- κ.λ.π. Η εξάπλωση των εισβλητικών ξενι- πλώνονται, αυξάνουν τους πληθυσμούς κών ειδών αποτελεί τη δεύτερη σημαντι- τους εις βάρος των ιθαγενών ειδών και κότερη απειλή για την παγκόσμια βιοποι- 6
κιλότητα ενώ για την αντιμετώπισή του προβλήματος δαπανώνται, μόνο σε ευρωπαϊκό επίπεδο, δισεκατομμύρια ευρώ το χρόνο! Στην Ελλάδα έχει καταγραφεί η παρουσία εισβλητικών ξενικών ειδών, κυρίως σπονδυλοζώων, και σχετικά πρόσφατα (2014) προστέθηκε στον κατάλογο το πρώτο είδος ερπετού που εισήλθε στη χώρα «ακούσια». Ο λόγος για την Ιταλική τοιχόσαυρα Podarcis siculus, η οποία ε- ντοπίστηκε στη θέση Εδέμ της παραλίας του Παλαιού Φαλήρου. Εικόνα 2: Χάρτης εξάπλωσης της αποικίας Podarcis siculus. Κίτρινη πινέζα: αρχικός εντοπισμός του πληθυσμού (2014). Κόκκινη πινέζα: η επέκταση του πληθυσμού (2017). Η φυσική κατανομή της Ιταλικής τοιχόσαυρας περιλαμβάνει την Ιταλική χερσόνησο, Σικελία και Β. Αδριατική ακτή. Το είδος όμως θεωρείται ότι έχει εισαχθεί σε αρκετές άλλες περιοχές, όπως στην Ιβηρική χερσόνησο και Μινόρκα, στην Κορσική, Σαρδηνία και άλλα νησιά, ενώ έχουν βρεθεί και διάσπαρτοι πληθυσμοί στη Ν. Γαλλία, Ελβετία, Ν.Δ. Τουρκία, Β. Αφρική, στις Η.Π.Α. καθώς και στη Βρετανία. Σύμφωνα με γενετικές αναλύσεις που έγιναν, ο ελληνικός πληθυσμός φαίνεται να προέρχεται από την περιοχή της Αδριατικής. Στην Ελλάδα, η νέα αποικία εντοπίστηκε τυχαία, στη στενή ζώνη ενός τεχνητού αλσυλλίου το οποίο έχει αμμώδες υπόστρωμα και φυτεμένα, μη-ιθαγενή κυρίως, φυτά. Η Ιταλική τοιχόσαυρα έχει ρωμαλέο σώμα που μπορεί να φτάνει μέχρι και τα 9 cm χωρίς την ουρά. Τα αρσενικά άτομα είναι μεγαλύτερα σε μέγεθος από τα θηλυκά και έχουν πράσινη ράχη με μια διακεκομμένη μαύρη γραμμή κατά μήκος, ενώ στα θηλυκά υπερτερεί το καφέ χρώμα. Πρόκειται για ένα οπορτουνιστικό είδος που χαρακτηρίζεται από μεγάλη ανεκτικότητα στις οικολογικές συνθήκες και υψηλό δυναμικό εξάπλωσης. Το ανθρωπόφιλο προφίλ του είδους επιβε- 7
βαιώνεται και στην ελληνική αποικία. Οι πρώτοι έποικοι κατάφεραν να εγκατασταθούν σε ένα αμιγώς αστικό περιβάλλον που βρίσκεται ανάμεσα στο σταθμό του τραμ (Λεωφόρος Ποσειδώνος) και την πολυσύχναστη παραλία. Σήμερα, σύμφωνα με τις παρατηρήσεις μας, ο πληθυσμός έχει μειωθεί αισθητά στο αλσύλλιο και έχει επεκταθεί σε μικρό ποσοστό σε γειτονικό, επίσης διαταραγμένο, ενδιαίτημα. Η μετατόπιση αυτή φαίνεται να συνδέεται με τη μεγάλη ανάπτυξη των δέντρων στο αλσύλλιο, γεγονός που έχει σαν αποτέλεσμα να μην φτάνει αρκετό ηλιακό φως στο έδαφος και συνεπώς να μην υ- πάρχουν αρκετές θέσεις θερμορύθμισης για τις σαύρες. Η Ιταλική τοιχόσαυρα δεν έχει ι- διαίτερες τροφικές προτιμήσεις, στην πράξη τρώει τα πάντα, φυτά, έντομα, μέχρι και μικρά σπονδυλόζωα, γεγονός που της δίνει πλεονέκτημα έναντι άλλων ειδών σαυρών. Σύμφωνα με όλα τα δεδομένα προσαρμόζεται εύκολα και γρήγορα στις νέες συνθήκες, βρίθει σε διαταραγμένα ενδιαιτήματα και καθίσταται εισβλητικό είδος. Μελέτες που έχουν γίνει σε πληθυσμούς που έχουν εισαχθεί σε άλλες περιοχές έδειξαν ότι ανταγωνίζεται ισχυρά τα τοπικά είδη τα οποία οδηγεί μέχρι και τον αφανισμό. Προκειμένου λοιπόν να αποφευχθεί η περαιτέρω εξάπλωση του στη χώρα, δεδομένης της ύ- παρξης ενδημικών ειδών σαυρών στα νησιά του Αιγαίου και την γειτονική στην Αττική Πελοπόννησο, κρίθηκε αναγκαία η εξάλειψη του είδους, σύμφωνα και με τις διεθνείς πρακτικές που ακολουθούνται για την αντιμετώπιση των εισβλητικών ειδών. Στο πλαίσιο αυτό, η Ελληνική Ερπετολογική Εταιρεία, στις 27/04/2015, έλαβε την πρώτη άδεια σύλληψης και εξάλειψης του είδους P. siculus, από την Δ/νση Διαχείρισης Δασών & Δασικού Περιβάλλοντος του Υπ. Περιβάλλοντος & Ενέργειας, την οποία και ανανεώνει κάθε χρόνο. Μέχρι σήμερα έχουν συλληφθεί και θανατωθεί συνολικά 185 άτομα όλων των ηλικιών και των δύο φύλων. Αν και η εξάλειψη του πληθυσμού μοιάζει ακατόρθωτη, τα μέχρι στιγμής αποτελέσματα είναι πολύ ενθαρρυντικά. Οι πρόσφατες επιτόπιες δειγματοληψίες έδειξαν ότι λίγα ζώα έ- χουν μετακινηθεί περίπου 80 μέτρα από το αρχικό σημείο ενώ μέσα στο αλσύλλιο παρατηρούνται πλέον πολύ λίγες σαύρες. Παρότι πολυάριθμες αρνητικές επιπτώσεις μπορούν να αποδοθούν στα εισβλητικά είδη, οι υπάρχοντες πληθυσμοί τους (όταν δεν είναι εφικτό να εξολοθρευθούν), διαθέτουν σημαντική επιστημονική αξία. Η συλλογή βασικών επιστημονικών δεδομένων που αφορούν εγκατεστημένους πληθυσμούς εισβλητικών ειδών είναι εξαιρετικά χρήσιμη αφού παρέχει το υλικό, μεταξύ άλλων: 1) για την παραγωγή προβλέψεων όσον αφορά στην εποίκηση νέων περιβαλλόντων, και 2) για τη διεξαγωγή συγκρίσεων με τους ιθαγενείς πληθυσμούς με σκοπό τη διεύρυνση της γνώσης πάνω στην εξέλιξη της φυσικής ιστορίας του είδους. Η P. siculus αποτελεί ένα θαυμάσιο παράδειγμα ελέγχου υποθέσεων εξαιτίας των πολλαπλών εισαγωγών της σε διαφορετικά μέρη του 8
κόσμου. Με το σκεπτικό αυτό, τα άτομα που συλλήφθηκαν χρησιμοποιήθηκαν για τη μελέτη βασικών χαρακτηριστικών του εγκατεστημένου πληθυσμού. Τα αποτελέσματά υποδεικνύουν σαφή φυλετικό διμορφισμό ανάμεσα στα δύο φύλα: τα αρσενικά έχουν μεγαλύτερο μέγεθος κεφαλιού και κεφαλοκορμού από τα θηλυκά καθώς και μακρύτερα άκρα. Όσο αφορά στην αναπαραγωγή τα θηλυκά του δείγματός μας γεννούν κατά μέσο όρο 6 αυγά (εύρος 4-11) τουλάχιστον δύο φορές κατά την αναπαραγωγική περίοδο, ενώ υπάρχει σημαντική συσχέτιση ανάμεσα στο μήκος κεφαλοκορμού των θηλυκών και το μέγεθος της γέννας, με τα μεγαλύτερα σε μέγεθος θηλυκά να γεννούν περισσότερα αυγά. Τα άτομα του πληθυσμού καταναλώνουν ασπόνδυλα, όπως Υμενόπτερα, Ισόποδα, Κολεόπτερα, Αράχνες, Γαστερόποδα και σε σταθερή βάση φυτικό υλικό όπως σπόρους και φύλλα. Τέλος, o ελληνικός πληθυσμός της P. siculus θερμορυθμίζει ενεργά με μεγάλη αποτελεσματικότητα (Ε=0,96) καθώς και με υψηλή ακρίβεια (μικρό εύρος θερμοκρασιών σώματος μέσα στη μέρα). Η μέση θερμοκρασία σώματος (T b ) αρσενικών και θηλυκών για το μήνα Μάιο ήταν 32,8 ο C. Εκτός από τις προσπάθειες της Ε- ΛΕΡΠΕ, στη μείωση του πληθυσμού είναι δυνατό να έχουν συντελέσει συγχρόνως και οι παρακάτω παράγοντες: 1) η θήρευση από τις γάτες, 2) η παρουσία στην περιοχή μεγάλου πληθυσμού ποντικών, οι οποίοι είναι πιθανόν να τρέφονται με τα αυγά των σαυρών, και 3) η έκθεση σε βιοκτόνα (τρωκτικοκτόνα). Η πρόληψη είναι προφανές ότι α- ποτελεί την καλύτερη αντιμετώπιση του προβλήματος των εισβολών, στην περίπτωση όμως που κατά τον εντοπισμό του ο πληθυσμός ενός εισβλητικού ξενικού είδους είναι ήδη εγκατεστημένος σε μια περιοχή, και δεν είναι απολύτως εφικτή η εξάλειψή του, τότε η προσεκτική παρακολούθηση με ταυτόχρονες ενέργειες ελέγχου αποτελούν μονόδρομο ως βασική διαχειριστική στρατηγική με στόχο τον έλεγχο της διασποράς του είδους. Η κατανόηση του κόσμου θεωρείται απαραίτητη για την επιτυχία ενός τέτοιου εγχειρήματος και αποτελεί χρέος των ειδικών η αποτελεσματική μεταφορά της επιστημονικής γνώσης στο ευρύ κοινό. Βιβλιογραφία Silva-Rocha, Ι., Salvi, D., Harris, D.J., Freitas, S., Davis, C., Foster, J., Deichsel, G., Adamopoulou, C., and Miguel A. Carretero. 2014. Molecular assessment of Podarcis sicula populations in Britain, Greece and Turkey reinforces a multiple-origin invasion pattern in this species. Acta Herpetologica 9(21): 253-258. Adamopoulou, C. 2015. First record for Podarcis siculus (Rafinesque-Schmaltz, 1810) from Greece. Herpetozoa, Wien; 27 (3/4): 187-188. Kapsalas, G., Gavriilidi, I., Adamopoulou, C., Foufopoulos, J. & P. Pafilis 2016. Effective thermoregulation in a newly established population of Podarcis siculus in Greece: a possible advantage for a successful invader. Acta Herpetologica 11(2): 111-118, December 2016. Mitsi K., Adamopoulou C. & Legakis A. 2016. The novel colony of Podarcis siculus in Athens: is there something different? 9th Symposium on the Lacertids of the Mediterranean Basin, 1st Symposium on Mediterranean Lizards. Book of Abstracts, p. 56. Λεμεσός, Κύπρος, 20-23/6/2016. 9
Το πρόγραμμα της Εποπτείας ειδών αμφιβίων - ερπετών σε αριθμούς Γιάννης Ιωαννίδης Επιστημονικός συντονιστής προγράμματος, Αναπλ. Γεν. Γραμματέας του Δ.Σ. της Ελληνικής Ερπετολογικής Εταιρείας. Δρ Παναγιώτα Μαραγκού WWF Ελλάς, Αντιπρόεδρος του Δ.Σ. της Ελληνικής Ερπετολογικής Εταιρείας Εικόνα 1: Φωτογραφία του σπιτόφιδου Zamenis situla (φωτ. Γ. Ιωαννίδης). Με στόχο την κάλυψη των υποχρεώσεων κατά τα έτη 2014 και 2015 το Έργο «Επο- της Ελλάδας ως κράτους μέλους της Ευ- πτεία και Αξιολόγηση της Κατάστασης ρωπαϊκής Ένωσης για τη συμπλήρωση Διατήρησης ειδών και τύπων οικοτόπων ης της 3 Εθνικής Αναφοράς Εφαρμογής της στην Ελλάδα» Η Μελέτη 5 του Έργου α- Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, πραγματοποιήθηκε φορούσε τα είδη αμφιβίων - ερπετών κοι- 10
νοτικού ενδιαφέροντος στην Ελλάδα. Σκοπός της ήταν η καταγραφή, εποπτεία και αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης όλων των ειδών αμφιβίων και ερπετών των Παραρτημάτων ΙΙ, IV και V της Οδηγίας (πλην των θαλάσσιων χελωνών), καθώς και όσων ειδών κρίνονται ως εθνικής σημασίας. Συμπληρωματικά, αντικείμενο της μελέτης αποτελούσε η διαμόρφωση και εφαρμογή ενός συστήματος παρακολούθησης (monitoring) για τα είδη αυτά. Βασικός στόχος του έργου ήταν η εκτίμηση της Κατάστασης Διατήρησης των ειδών αυτών μέσω της εκτίμησης των επιμέρους παραμέτρων και η κάλυψη των εθνικών υποχρεώσεων σύμφωνα με το Άρθρο 17 της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. Επιπλέον επιμέρους στόχοι της Μελέτης 5, ήταν: η προστασία των ειδών ερπετών και αμφιβίων που περιλαμβάνονται στα Παραρτήματα ΙΙ, IV και V της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ καθώς και των ειδών εθνικής σημασίας, η ενημέρωση των Τυποποιημένων Δελτίων Δεδομένων και η προώθηση της διατήρησης και διαχείρισης των Τόπων Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ) της Ελλάδας, ο σχεδιασμός, τυποποίηση και εφαρμογή προγράμματος επιστημονικής παρακολούθησης των ερπετών και αμφιβίων, η σύνταξη της 3ης Εθνικής Αναφοράς / Έκθεσης και η συλλογή δεδομένων στα πλαίσια της 4ης Εθνικής Αναφοράς, η επικαιροποίηση των βάσεων δεδομένων για τις περιοχές του δικτύου NATURA 2000 που δεν ε- μπίπτουν στα όρια των φορέων διαχείρισης, η τεκμηρίωση πιθανών προτάσεων επέκτασης των ορίων των περιοχών του δικτύου NATURA 2000, η πρόταση/ ορισμός Ικανοποιητικών Τιμών Αναφοράς (Favourable Reference Values) και ο καθορισμός στόχων διατήρησης για την επίτευξη επιθυμητής κατάστασης διατήρησης, η πρόταση συνέχισης παρακολούθησης Πρωτόκολλα Μεθοδολογία. Το πεδίο αναφοράς της μελέτης α- φορούσε το σύνολο του εθνικού χώρου εκτός των περιοχών που υπόκεινται σε Φορέα Διαχείρισης. Η ΕΛΕΡΠΕ είχε αναλάβει την πραγματοποίηση του συνόλου των απαιτούμενων δειγματοληψιών και την ανάλυση της βιβλιογραφίας, τη συμμετοχή στην ανάλυση των αποτελεσμάτων και την τελική αξιολόγηση της Κατάστασης Διατήρησης των ειδών ερπετών και αμφιβίων. 11
Στη συνέχεια συγκεντρώσαμε μερικούς αριθμούς που δείχνουν το εύρος αλλά και την σημασία του έργου που υ- λοποιήθηκε: 66 είδη ερπετών και αμφιβίων αποτελούσαν αντικείμενο της μελέτης. Τα δεδομένα που συγκεντρώθηκαν αφορούσαν το σύνολο των ειδών της Ελλάδας. 13.153 καταγραφές αμφιβίων και ερπετών αποδελτιώθηκαν από την ανάλυση της βιβλιογραφίας και δημιουργήθηκαν οι αντίστοιχες εισαγωγές στη Βάση βιβλιογραφικών δεδομένων. 3.795 βιβλιογραφικές καταγραφές από αυτές κρίθηκαν ως μη αξιοποιήσιμες 12
είτε γιατί οι παρατηρήσεις ήταν παλαιότερες του 1964 είτε γιατί έχουν αμφισβητηθεί και έκτοτε δεν έχουν επανεπιβεβαιωθεί. 14.928 καταγραφές συνολικά εισήχθησαν στη Βάση βιβλιογραφικών δεδομένων κατά τη διάρκεια του έργου. Από αυτές: 1.775 ήταν αδημοσίευτες παρατηρήσεις προ του 2014, ερευνητών αναγνωρισμένης εμπειρίας και α- ξιοπιστίας. 12.343 βιβλιογραφικές καταγραφές αφορούσαν είδη που περιλαμβάνονται στα Παραρτήματα II, IV και V της 92/43/ΕΟΚ. 7.313 βιβλιογραφικές καταγραφές είχαν επαρκή γεωγραφικό προσδιορισμό ώστε να χρησιμοποιηθούν για γεωγραφική αποτύπωση. 24 ειδικοί επιστήμονες, μέλη της ΕΛΕΡΠΕ, ήταν υπεύθυνοι για την πραγματοποίηση των δειγματοληψιών πεδίου. 637 ημέρες πεδίου μη συμπεριλαμβανομένων των ημερών κατά τις οποίες ερευνητές βρίσκονταν στο πεδίο αλλά αδυνατούσαν να πραγματοποιήσουν εργασίες λόγω καιρού. 1.722 θέσεις συστηματικών δειγματοληψιών εκ των οποίων οι 1.103 σε Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ) του δικτύου Natura 2000. 2.000 χιλιόμετρα περίπου ήταν το συνολικό μήκος των δειγματοληπτικών διαδρομών που πραγματοποιήθηκαν. 2.900 ώρες περίπου ο συνολικός χρόνος που αφιερώθηκε σε δειγματοληψίες. 7.809 καταγραφές πεδίου εισήχθησαν στη Βάση δεδομένων του έργου. 5.906 καταγραφές αφορούσαν ερπετά και 1.903 αφορούσαν αμφίβια 6.831 από τις καταγραφές πεδίου αφορούσαν είδη που περιλαμβάνονται στα Παραρτήματα II, IV και V της 92/43/ΕΟΚ. 33.024 άτομα ερπετών και αμφιβίων καθώς και μερικές χιλιάδες γυρίνων παρατηρήθηκαν κατά τη διάρκεια των δειγματοληψιών. 50 είδη αξιολογήθηκαν σε Ικανοποιητική Συνολική Κατάσταση Διατήρησης 15 είδη αξιολογήθηκαν σε Ανεπαρκή Συνολική Κατάσταση Διατήρησης Για ένα είδος η Συνολική Κατάσταση Διατήρησης είναι Άγνωστη. Κατά την 2η Εθνική Αναφορά ο αριθμός των ειδών με Άγνωστη Κ.Δ. ήταν 27. 13
Αν στους παραπάνω αριθμούς προσθέσουμε και τα δεδομένα από τις περιοχές των Φορέων Διαχείρισης οι οποίοι υλοποίησαν αντίστοιχα προγράμματα παρακολούθησης, είναι σαφές ότι κατά τη διετία 2014-15 συγκεντρώθηκαν περισσότερα δεδομένα για τα ερπετά και τα αμφίβια της Ελλάδας από όσα είχαν δημοσιευτεί κατά τα προηγούμενα 50 χρόνια. Δυστυχώς αν και όπως φαίνεται από τα παραπάνω δημιουργήθηκε τόσο Βάση βιβλιογραφικών δεδομένων όσο και βάση παρατηρήσεων, αυτές ακόμη δεν είναι προσβάσιμες καθώς δεν έχουν δημοσιοποιηθεί από το αρμόδιο υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας. Επιπλέον δεν έχει ακόμη οριστικοποιηθεί ένα τυποποιημένο πρόγραμμα επιστημονικής παρακολούθησης των ερπετών και αμφιβίων. Η πρόταση της ΕΛΕΡΠΕ ωστόσο όσον α- φορά στα πρωτόκολλα και τη μεθοδολογία είναι διαθέσιμη στα μέλη της. Η αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης ανά είδος έχει αναρτηθεί και είναι διαθέσιμη ακολουθώντας τον σύνδεσμο: https://bd.eionet.europa.eu/article17/r eports2012/species/report/ (επιλέγετε χώρα και ομάδα ενδιαφέροντος). Τα νέα Τυποποιημένων Δελτία Δεδομένων καθώς και τα όρια των επεκτάσεων ή και των νέων περιοχών Natura 2000 αναμένεται επίσης να αναρτηθούν σύντομα στον σύνδεσμο http://natura2000.eea.europa.eu/. 14
Η Ελληνική Σαύρα Hellenolacerta graeca (Bedriaga, 1886) Δρ Παναγιώτα Μαραγκού WWF Ελλάς, Αντιπρόεδρος του Δ.Σ. της Ελληνικής Ερπετολογικής Εταιρείας Εικόνα 1: Φωτογραφία της Ελληνικής Σαύρας Hellenolacerta graeca (φωτ. Π. Μαραγκού). Μια σαύρα χωρίς έντονα χρώματα ή έ- μπρούτζινη ανταύγεια και διάσπαρτα ντονες χρωματικές αντιθέσεις, αλλά με μαύρα στρογγυλά στίγματα ή/και κηλίδες. μια ξεχωριστή εμφάνιση που την κάνει, Τα πλευρά, ιδιαίτερα στα αρσενικά, είναι έστω στα μάτια ορισμένων, μια από τις πιο σκούρα με πολυάριθμες σκούρες κη- πιο ιδιαίτερες σαύρες της Ελλάδας. λίδες και ανοιχτόχρωμα στρογγυλά στίγ- Πρόκειται για μια λεπτοκαμωμένη ματα, ενώ η κοιλιά είναι κίτρινη ή πορτο- σαύρα με χαρακτηριστικά μακρόστενη καλί με μαύρες βούλες, κυρίως στην πε- εμφάνιση, νωτοκοιλιακά πλατυσμένο σώ- ριοχή του λαιμού. Στην περιοχή των ώ- μα, SVL ως 80mm και μακριά ουρά με μων τα αρσενικά φέρουν μπλε στίγματα σχεδόν διπλάσιο μήκος, μακριά άκρα και που μπορεί να εκτείνονται ως τα πλευρά. μακρόστενο κεφάλι. Η ράχη έχει γυαλι- Το είδος είναι ενδημικό της Πελο- στερό γκρι-καφέ χρώμα με χρυσαφί ή ποννήσου. Οι πληθυσμοί του εντοπίζο- 15
νται κυρίως στη νότια, κεντρική και βορειοανατολική Πελοπόννησο, από το ύ- ψος της θάλασσας και ως τα 1.700 μέτρα, σε βραχώδεις περιοχές με σχετική υγρασία, πάντα κοντά σε βλάστηση και σκιά, καθώς γενικά αποφεύγει την έντονη ηλιοφάνεια και τις υψηλές θερμοκρασίες. Αν και τοπικά το είδος μπορεί να θεωρηθεί άφθονο, δεν είναι κοινό: οι επιμέρους πληθυσμοί του είναι κατακερματισμένοι, ακολουθώντας την ύπαρξη κατάλληλων ενδιαιτημάτων, με αποτέλεσμα ο συνολικός πληθυσμός της ελληνικής σαύρας να θεωρείται εντέλει σχετικά μικρός. Την ελληνική σαύρα θα συναντήσουμε σχεδόν πάντα σε παραποτάμια δάση, σε ρέματα ή ποτάμια, να κινείται ανάμεσα στους βράχους της κοίτης και να σκαρφαλώνει στους κορμούς των πλατανιών. Σκαρφαλώνει με μεγάλη επιδεξιότητα στις βραχώδεις επιφάνειες, ακόμη και πολλά μέτρα από την επιφάνεια του εδάφους και εκμεταλλεύεται τις σχισμές των βράχων ως καταφύγια. Επίσης έχει παρατηρηθεί να μετακινείται τοπικά, ανάλογα με την εποχή, έτσι ώστε να εξασφαλίζει καλύτερες μικροκλιματικές συνθήκες. Οι συγκεκριμένες και στενές οικολογικές α- παιτήσεις του είδους δεν περιορίζονται στην επιλογή ενδιαιτήματος, αφορούν και το εύρος των θερμοκρασιών δραστηριότητας, με αποτέλεσμα η Hellenolacerta graeca να διατηρεί μια σχετικά σταθερή μέση θερμοκρασία σώματος ρυθμίζοντας ανάλογα τις ώρες που είναι δραστήρια. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να έχει μικρότερη ημερήσια και ετήσια περίοδο δραστηριότητας από άλλες σαύρες της Πελοποννήσου, όπως για παράδειγμα το συχνά συμπάτριό του είδος Podarcis peloponnesiaca. Τα θηλυκά γεννούν μία φορά το χρόνο 1-6 αβγά, αφού αποκτήσουν μέγεθος κεφαλοκορμού 60 χιλ. Αντίστοιχα, τα αρσενικά ωριμάζουν σε μέγεθος κεφαλοκορμού 55 χιλ. Τα μεγαλύτερα θηλυκά γεννούν μεγαλύτερα αλλά όχι περισσότερα αβγά. Τα αβγά τοποθετούνται συμμετρικά και γραμμικά ώστε το θηλυκό να διατηρεί τη χαρακτηριστική μακρόστενη εμφάνιση που συνάδει με τη βραχώδη διαβίωση και τη χρήση των σχισμοειδών καταφυγίων. Ως Lacerta graeca, το είδος προστατεύεται από την εθνική νομοθεσία (ΠΔ 67/1981), ενώ περιλαμβάνεται στο παράρτημα IV της Κοινοτικής Οδηγίας των Οικοτόπων (92/43/ΕΟΚ). Επίσης, περιλαμβάνεται στο παράρτημα II της Σύμβασης της Βέρνης. Οι πληθυσμοί του απαντούν και σε περιοχές του δικτύου Natura 2000. Στο Κόκκινο Βιβλίο των απειλούμενων ειδών ζώων της Ελλάδας αξιολογείται ως είδος τρωτό λόγω των μικρών, έ- ντονα κατακερματισμένων και απομονωμένων πληθυσμών της μόνο σε συγκεκριμένου τύπου ενδιαιτήματα. Στην τελευταία αξιολόγηση, η συνολική κατάσταση διατήρησής του (conservation status) αναφέρεται ως ευνοϊκή. Καθώς οι πληθυσμοί της είναι μικροί και κερματισμένοι, η ελληνική σαύρα απειλείται κυρίως από τη συνολική υποβάθμιση των κατάλληλων ενδιαιτημάτων. Η επέκταση και βελτίωση του οδικού δικτύου και οι πιθανοί εκβραχισμοί που το συνοδεύουν, οι ευθυγραμμίσεις ρεμάτων, τα υδροηλεκτρικά έργα και γενικά η διαχείριση νερού που δεν λαμβάνει υπόψη την υγεία των παραποτάμιων οικοσυστημάτων, είναι σχετικά παραδείγματα. Οι στενές οικολογικές απαιτήσεις του είδους, 16
όσον αφορά τη θερμοκρασία και την ύ- παρξη βλάστησης, το καθιστούν ευάλωτο στην αύξηση της θερμοκρασίας και στην ξηρασία. 17
Ο «βάτρακλος» της Καρπάθου κοάζει με αισιοδοξία στο μέλλον! Δρ Παναγιώτης Παφίλης Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Πρόεδρος του Δ.Σ. της Ελληνικής Ερπετολογικής Εταιρείας Εικόνα 1: Ο βάτραχος της Καρπάθου Pelophylax cerigensis (φωτ. Π. Παφίλης). Στο άνυδρο, ξηρό νότιο Αιγαίο, το νερό γονότα ειδογένεσης τα οποία έδωσαν τα είναι μια σπάνια πολυτέλεια. Μπορεί να δύο ενδημικά αμφίβια του νησιού, μια περάσουν ακόμη και πέντε μήνες χωρίς σαλαμάνδρα, να πέσει ούτε μια στάλα βροχής. Έτσι δύ- Lyciasalamandra helverseni που απαντά σκολα θα περίμενε κανείς να συναντήσει και στη γειτονική Κάσο, και τον βάτραχο σε ένα νησί της περιοχής, όχι ένα, αλλά της Καρπάθου Pelophylax cerigensis (Εικό- δύο ενδημικά αμφίβια. Το νησί όμως είναι να 1). η περίφημη κοχυλίνα η Κάρπαθος και δεν είναι καθόλου τυχαίο. Ο βάτραχος, ή βάτρακλος όπως το Πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα νη- αποκαλούν οι νησιώτες, εξαπλώνεται α- σιά της ανατολικής Μεσογείου το οποίο ποκλειστικά στην Κάρπαθο. Για την ακρί- πριν από οκτώ περίπου εκατομμύρια βεια βρίσκεται μόνο στα βόρεια του νη- χρόνια είχε ήδη απομονωθεί. Έτσι ο χρό- σιού, στην ευρύτερη περιοχή της Ολύ- νος ήταν παραπάνω από επαρκής για γε- μπου (Ελύμπου στο τοπικό ιδίωμα). Ακό- 18
μα και εκεί όμως η παρουσία του είναι απολύτως εντοπισμένη καθώς απαντάται σε δύο ποταμούς, το Νάτι και το Αργώνι, αλλά και σε μικρές υδατοσυλλογές, πολλές φορές τεχνητές, όπως ποτίστρες ζώων, δεξαμενές ή πηγάδια. Τα ποτάμια της Καρπάθου δεν έχουν καμία σχέση με αυτά που συναντάμε στην ηπειρωτική Ελλάδα. Πρόκειται μάλλον για ρυάκια τα οποία μπορεί να φτάνουν σε πλάτος τα δύο μέτρα σε κάποιες σπάνιες περιπτώσεις, συνήθως όμως η κοίτη τους έχει άνοιγμα περί το μισό μέτρο. Και για να γίνουν τα πράγματα ακόμη πιο απαιτητικά για τον βάτραχο, κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού τα ποτάμια στερεύουν σχεδόν πλήρως και μόνο μερικές λακκούβες συγκρατούν λίγο νερό που φτάνει σε βάθος τα 10 με 30 εκατοστά (Εικόνα 2). Εικόνα 2: Ο ποταμός Νάτι ήδη από τον Απρίλιο περιορίζεται σε μια σειρά από λακκούβες που συγκρατούν λίγο νερό (φωτ. Π. Παφίλης). Δεν είναι λοιπόν δύσκολο να καταλάβει κανείς για ποιό λόγο ο βάτρακλος αποτελεί το πιο απειλούμενο είδος βατράχου στην Ευρώπη. Σύμφωνα με την IUCN, o βάτρακλος χαρακτηρίζεται ως κρισίμως κινδυνεύων, μια κατηγοριοποίηση που έχει δοθεί μόνο σε άλλο ένα ευρωπαϊκό είδος αμφιβίου. Η δημιουργία του Φορέα Διαχείρισης Καρπάθου-Σαρίας το 2007 ήταν ένα αποφασιστικό βήμα για την προστασία του είδους. Η Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη που διεξήχθη στην 19
περιοχή το 1998 κατέγραψε τον πληθυσμό στο Αργώνι και πρότεινε την οριοθέτηση ζώνης με το χαρακτηρισμό Προστατευόμενος Φυσικός Σχηματισμός. Η περιοχή βρίσκεται μέσα στα όρια του Φορέα για τον οποίο άλλωστε ο βάτρακλος αποτελεί είδος προτεραιότητας. Κι όμως, παρά τη μεγάλη σημασία του βατράχου, λίγα είναι όσα γνωρίζουμε για αυτό το τόσο ενδιαφέρον είδος. Το είδος πρωτοπεριγράφηκε το 1994 (από τους Beerli και συνεργάτες, στους οποίους και οφείλεται το δεύτερο συνθετικό του λατινικού ονόματος που λανθασμένα παραπέμπει στα Κύθηρα) και από τότε καμία μελέτη δεν ασχολήθηκε με την βιολογία του. Το 2014 μια ομάδα από ερευνητές από διάφορα ελληνικά Ιδρύματα (Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθήνας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης) υπέβαλε ερευνητική πρόταση στο Ίδρυμα Mohammed bin Zayed Species (Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα) για τη διατήρηση απειλούμενων ειδών η οποία και έγινε δεκτή. Σκοπός του προγράμματος είναι η μελέτη της βασικής βιολογίας, η χαρτογράφηση της ακριβούς εξάπλωσης, η εξακρίβωση της γενετικής δομής των πληθυσμών του βατράχου και της μεταξύ τους συνδεσιμότητας, η περιγραφή των αβιοτικών παραμέτρων των υδατοσυλλογών που απαντά, καθώς και η εφαρμογή κάποιων μέτρων προστασίας. Η μελέτη θα ολοκληρωθεί με μια τελευταία δειγματοληψία τον Απρίλιο του 2018. Τα μέχρι στιγμής αποτελέσματα έ- χουν προχωρήσει στην φάση της αξιολόγησης και συγγραφής επιστημονικών εργασιών. Τα πρώτα αποτελέσματα για την τροφική οικολογία του είδους παρουσιάστηκαν στο 19ο Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Ερπετολογικής Εταιρείας στο Σάλτσμπουργκ ενώ πρόσφατα έγινε δεκτή η εργασία (Pafilis και συνεργάτες) που παρουσιάζει αναλυτικά τις τροφικές προτιμήσεις του βάτρακλου. Σύντομα αναμένεται να ολοκληρωθεί και η ανάλυση των γενετικών δεδομένων. Στο μέτωπο της προστασίας του είδους έγιναν χωματουργικές εργασίες ανάπλασης παλαιάς υδατοσυλλογής κοντά στην Όλυμπο. Το μικρό λιμνίδιο (ο Βότσης του Περάτη), που σύμφωνα με τους Ολυμπίτες πάντα φιλοξενούσε πολλά βατράχια, είχε κλείσει ύστερα από κατολίσθηση. Μετά το πέρας των εργασιών γέμισε και πάλι με νερό ενώ μεταφέρθηκαν 10 άτομα από το Αργώνι (Εικόνα 3). Τα καλά νέα για τον βάτραχο συνεχίστηκαν. Το καλοκαίρι του 2017 εγκρίθηκε νέα πρόταση μελέτης της ΕΛΕΡΠΕ, πάντα σε στενή συνεργασία με το Φορέα Διαχείρισης (πηγή χρηματοδότησης: Ίδρυμα για την Προστασία των ειδών, Γερμανία). Ο κεντρικός σκοπός του προγράμματος είναι η κατασκευή ενός μικρού φράγματος στο Αργώνι το οποίο θα διατηρεί ικανή ποσότητα νερού ακόμη και κατά τη διάρκεια των θερινών μηνών. Έτσι θα α- πομακρυνθεί η πιθανότητα εξάλειψης του είδους λόγω μιας παρατεταμένης α- νομβρίας. Οι νησιωτικοί πληθυσμοί των αμφιβίων βρίσκονται σε συνθήκες διπλού νησιωτισμού: ζουν σε μικρές υδατοσυλλογές («νησιά» γλυκού νερού που περιβάλλονται από «θάλασσα» ξηράς) που βρίσκονται πάνω σε νησιά (που με τη σειρά τους περιβάλλονται από θάλασσα). Οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής επι- 20
δεινώνουν την φυσική ξηρότητα της ανατολικής Μεσογείου και απειλούν άμεσα τους εύθραυστους αυτούς πληθυσμούς. Ειδικά στην περίπτωση ενδημικών ειδών (και στην Ελλάδα έχουμε μόλις τρία και μάλιστα όλα τους βρίσκονται σε νησιά της «δύσκολης» περιοχής του νότιου Αιγαίου, δύο είδη στην Κάρπαθο και ένα στην Κρήτη) ο κίνδυνος είναι μεγάλος και η ανάγκη για αποτελεσματική προστασία και διατήρηση επιτακτική. Εικόνα 3: Ο Βότσης του Περάτη την δεκαετία του 1980 (επάνω αριστερά), μετά τη κατολίσθηση (δεξιά) και έπειτα από την διάνοιξή του το 2016 (κάτω αριστερά). Βιβλιογραφία Αδαμαντοπούλου Σ., Αναγνωστοπούλου Κ., Γεωργίου Κ., Δασακλής Σ., Δασκαλάκης Κ., Δεληπέτρου Π., Δενδρινός Π., Ζάβρας Β., Θεσσαλού Μ., Κοταμάτας Σ., Κουταβάς Γ., Λεγάκις Α., Νικολαίδου Α., Οικονομίδου Ε., Παπακωνσταντίνου Κ., Παραγκαμιάν Κ., Παφίλης Π., Πολυμένη Ρ., Στρουφλιώτης Γ., Φλώρου Μ. 1999. Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη Β. Καρπάθου Σαρίας, M_O_m/Εταιρεία Μελέτης και Προστασίας της Μεσογειακής Φώκιας, Αθήνα. Beerli P., Hotz H., Tunner H.G., Heppich S., Uzzell, T. 1994. Two new water frog species form 21
the Aegean Islands Crete and Karpathos (Amphibia, Salientia, Ranidae). Notulae Naturae, Academy of Natural Sciences of Philadelphia, 470: 1-9. Pafilis P., Kapsalas G., Lymberakis P., Sotiropoulos K. 2017. Feeding ecology of Pelophylax cerigensis, the most endangered frog in Europe. 19 th Ordinary General Meeting of Societas Europea Herpetologica. Salzburg, Austria, September 2017. Pafilis P., Kapsalas G., Lymberakis P., Protopappas D., Sotiropoulos K. 2018. Diet composition of the Karpathos marsh frog (Pelophylax cerigensis): what does the most endangered frog in Europe eat? Animal Biodiversity and Conservation, υπό εκτύπωση. Ένα Typhlops vermicularis κάτω από την Ακρόπολη Φαίδρα Κοκκίνη Βιολόγος Τη Δευτέρα, 20 Μαΐου 2013, ώρα 20:25, βρέθηκε στο κέντρο της Αθήνας ένα νεαρό άτομο Typhlops vermicularis (κοινή ο- νομασία: τυφλίτης). Το μικρό φίδι βρέθηκε στο πεζοδρόμιο της οδού Λυσικράτους, στην Πλάκα και αφέθηκε στον περίβολο της εκκλησίας της Αγίας Αικατερίνης, ακριβώς απέναντι του σημείου που βρέθηκε, στον οποίο υπάρχουν συστάδες βλάστησης και θα είναι σίγουρα πιο προστατευμένο από τα βήματα των περαστικών. 22
Βιβλιογραφία για τα ερπετά και αμφίβια της Ελλάδας (2010 2018) Επιμέλεια: Δρ Παναγιώτης Παφίλης & Άρης Δεϊμέζης Τσίκουτας Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Adamopoulou, C. (2015). First record of Podarcis siculus (Rafinesque-Schmaltz, 1810) from Greece. Herpetozoa, 27 (3/4): 187-188. Adamopoulou, C., Legakis, A. (2016). First account on the occurrence of selected invasive alien vertebrates in Greece. BioInvasions Records, 5 (4): 189-196. Andriopoulos, P., Pafilis, P. (2016). First record of Algyroides nigropunctatus (Dumeril & Bibron, 1839), east of the Pindos mountain chain, Greece. Herpetozoa, 29 (1/2): 83-84. Andriopoulos, P., Pafilis, P. (2018). An observation of consumption of a Lacerta trilineata juvenile carcass by a Podarcis muralis adult. North-Western Journal of Zoology, in press. Azmanis, P.N., Strachinis, I., Lymberakis, P., Marschang, R.E. (2016). First detection of the amphibian chytrid fungus (Batrachochytridium dendrobatidis) in free-living anuran populations in Greece. Journal of the Hellenic Veterinary Medical Society, 67 (4): 253-258. Belasen, A., Li, B., Foufopoulos, J. (2012). Chalcides ocellatus (Ocellated Skink). Greece: Cyclades, Naxos Island. Herpetological Review, 43 (1): 102. Belasen, A., Brock, K.M., Li, B., Chremou, D., Valakos, E.D., Pafilis, P., Sinervo, B., Foufopoulos, J. (2017). Fine with heat, problems with water: microclimate alters water loss in a thermally adapted insular lizard. Oikos, 126: 447-457. Bogaerts, S., Pasmans, F., Protopapas, D., Pafilis, P., Lymberakis, P. (2018). Rediscovery of the grass snake (Natrix natrix) on the island of Karpathos, Greece. Herpetology Notes, 12: 303-305. Brock, K.M. (2013). Evolution of antipredator defenses in an island lizard, Podarcis erhardii. Master's Thesis, University of Michigan. Brock, K.M., Belasen, A., Foufopoulos, J. (2014). Podarcis erhardii (Erhard's wall lizard). Bifurcated tail, postautotomy. Herpetological Review, 45 (2): 332. Brock, K.M., Donihue, C.M., Pafilis, P. (2014). Novel records of frugivory and ovophagy in Podarcis lizards from East Mediterranean Islands. North-Western Journal of Zoology, 10 (1): 223-225. Brock, K.M., Bednekoff, P., Pafilis, P., Foufopoulos, J. (2015). Evolution of antipredator behavior in an island lizard species, Podarcis erhardii (Reptilia: Lacertidae): the sum of all fears? Evolution, 69: 216-231. Broggi, M.F. (2010). The herpetofauna of Alonissos (Northern Sporades, Greece) (Amphibia, Reptilia). Herpetozoa, 23 (1/2): 71-78. Broggi, M.F. (2011). The semi-aquatic herpetofauna of Serifos (Cyclades, Greece) including conservation aspects (Amphibia: Reptilia). Herpetozoa, 24 (1/2): 13-22. Broggi, M.F. (2012). The Balkan Terrapin Mauremys rivulata (VALENCIENNES, 1833), in the Aegean islands. Threats, conservation aspects and the situation on the island of Kea (Cyclades) as a case study (Testudines: Geoemydidae). Herpetozoa, 24 (3/4): 149-163. Broggi, M.F., Grillitsch, H. (2012). The European Pond Terrapin Emys orbicularis hellenica (VALENCIENNES, 1832) in the Aegean: distribution and threats (Testudines: Emydidae). Herpetozoa, 25 (1/2): 47-58. Broggi, M.F. (2014). The herpetofauna of the isolated Island of Gavdos (Greece). Herpetozoa, 27 (1/2): 83-90. Broggi, M.F. (2014). The herpetofauna of Kimolos (Milos Archipelago, Greece). Herpetozoa, 27 (1/2): 102-103. Broggi, M.F. (2016). The reptile fauna of the Island of Elafonisos (Peloponnese, Lakonia, Greece). Herpetozoa, 28 (3/4): 198-203. Broggi, M.F. (2016). The herpetofauna of the Island of Kythera (Attica, Greece) (Amphibia; Reptilia). Herpetozoa, 29 (1/2): 37-46. Broggi, M.F. (2018). The wetland island of Lemnos (Greece): herpetofauna and nature conservation (Testudines: Εmydidae, Geoemydidae; Anura: Pelobatidae). Herpetozoa, 30 (3/4): 169-178. Brydegaard, M., Runemark, A., Bro, R. (2012). Chemometric approach to chromatic spatial variance. Case study: patchiness of the Skyros wall lizard. Journal of Chemometrics, 26 (6): 246-255. 23
Carneiro, D., Garcia-Munoz, E., Zagar, A., Pafilis, P., Carretero, M.A. (2017). Is ecophysiology congruent with the present-day relictual distribution of a lizard group? Evidence from preferred temperatures and water loss rates. Herpetological Journal, 27: 47-56. Cattaneo, A. (2010). Observations on the reptiles of the Aegean islands of Karpathos and Kasos (southern Dodecanese). Naturalista Siciliano, S. IV, XXXIV (1-2): 29-47. Cattaneo, A. (2010). Eco-morphological notes on some Aegean snake species, with particular reference to the populations of the mid-eastern Cyclades. Naturalista Siciliano, S. IV, XXXIV (3-4): 319-350. Cattaneo, A. (2012). The large whip snake of the Rhodes archipelago: Dolichophis jugularis zinneri subsp. nova (Reptilia Serpentes). Naturalista Siciliano, S. IV, XXXVI (1): 77-103. Cattaneo, A., Cattaneo, C. (2013). On the presence of Vipera ammodytes montandoni Boulenger, 1904 in eastern greek Thrace with eco-morphological notes on local herpetofauna (Reptilia Serpentes). Naturalista Siciliano, S. IV, XXXVII (2): 543-565. Cattaneo, A. (2014). Variability and subspecies of Montivipera xanthina (Gray, 1849) in the Eastern Aegean islands (Reptilia Serpentes Viperidae). Naturalista Siciliano, S. IV, XXXVIII (1): 51-83. Cattaneo, A., Cattaneo, C. (2014). The presence of Montivipera xanthina (Gray, 1849) in central Greek Thrace and eco-morphological notes on local herpetofauna (Reptilia Serpentes). Naturalista Siciliano, S. IV, XXXVIII (2): 307-330. Cattaneo, A., Cattaneo, C. (2016). Observations on the herpetofauna (Reptilia) of the hinterland of Kavala (Eastern Macedonia). Naturalista Siciliano, S. IV, XL (2): 253-274. Cheke, A.S., Ashcroft, R.E. (2017). Mammals and butterflies new to Amorgos (Kiklades), with notes on reptiles and amphibians. Parnassiana Archives, 5: 11-27. Christopoulos, A. (2018). First record of Podarcis erhardii (Bedriaga, 1886) from Paros Island (Cyclades), Greece (Squamata: Lacertidae). Herpetology Notes, 11: 117-119. Cooper, W.E., Dimopoulos, I., Pafilis, P. (2015). Sex, age and population density affect aggressive behaviors in island lizards promoting cannibalism. Ethology, 121 (3): 260-269. Deem, V., Hedman, H. (2014). Potential cannibalism and intraspecific tail autotomization in the Aegean wall lizard, Podarcis erhardii. Hyla, 2014 (1): 33-34. Dimaki, M., Chondropoulos, B., Legakis, A., Valakos, E., Vergetopoulos, M. (2015). New data on the distribution and population density of the African Chameleon, Chamaeleo africanus and the Common Chameleon, Chamaeleo chamaeleon in Greece. Hyla, 2015 (1): 36-43. Donihue, C.M., Kazez, B. (2014). Illustrating a free, open-source method for quantifying locomotor performance with sprinting Aegean wall lizards. PeerJ PrePrints. Donihue, C.M. (2016). Aegean wall lizards switch foraging modes, diet, and morphology in a human built environment. Ecology and Evolution, 6 (20): 7433-7442. Donihue, C.M. (2016). Drivers of functional trait variability in Podarcis erhardii, the Aegean wall lizard. Yale University. Donihue, C.M. (2016). Microgeographic variation in locomotor traits among lizards in a human-built environment. PeerJ, 4: e1776. Donihue, C.M., Brock, K.M., Foufopoulos, J., Herrel, A. (2016). Feed or fight: testing the impact of food availability and intraspecific aggression on the functional ecology of an island lizard. Functional Ecology, 30 (4): 566-575. Dufresnes, C., Brelsford, A., Crnobrnja-Isailović, J., Tzankov, N., Lymberakis, P., Perrin, N. (2015). Timeframe of speciation inferred from secondary contact zones in the European tree frog radiation (Hyla arborea group). BMC Evolutionary Biology, 15 (1): 155. Foufopoulos, J., Kilpatrick, A.M., Ives, A.R. (2011). Climate change and elevated extinction rates of reptiles from Mediterranean islands. The American Naturalist, 177 (1): 119-129. Foufopoulos, J., Roca, V., White, K., Pafilis, P., Valakos, E.D. (2017). Effects of island characteristics on parasitism in a Mediterranean lizard: a role for population size and island history? North-Western Journal of Zoology, 13: 70-76. Garcia-Porta, J., Litvinchuk, S.N., Crochet, P.A., Romano, A., Geniez, P.H., Lo-Valvo, M., Lymberakis, P., Carranza, S. (2012). Molecular phylogenetics and historical biogeography of the west-palearctic common 24
toads (Bufo bufo species complex). Molecular Phylogenetics and Evolution, 63 (1): 113-130. Gavriilidi, I.A., Schwarz, R., Meiri, S., Pafilis, P. (2017). Hellenolacerta graeca (Bedriaga, 1886) from xeric habitats in the south Peloponnese: ecological implications. Herpetozoa, 29 (3/4): 202-204. Georgalis, G.L., Velitzelos, E., Velitzelos, D.E., Kear, B.P. (2013). Nostimochelone lampra gen. et sp. nov., an Enigmatic New Podocnemidoidean Turtle from the Early Miocene of Northern Greece. In Morphology and Evolution of Turtles, Springer, Dordrecht, Chapter 17: 277-287. Georgalis, G.L., Villa, A., Delfino, M. (2016). First description of a fossil chamaeleonid from Greece and its relevance for the European biogeographic history of the group. The Science of Nature, 103 (1-2), 12. Georgiev, D., Mollov, I. (2016). Notes on the herpetofauna of Ismaros Mts. (Northern Greece, Rhodopi County). Ecologica Montenegrina, 5: 41-43. Gizicki, Z.P., Tamez, V., Galanopoulou, A., Avramidis, P., Foufopoulos, J. (2017). Long-term effects of feral goats (Capra hircus) on Mediterranean island communities: results from whole island manipulations. Biological Invasions, DOI10.1007/s10530-017-1645-4. Gkourtsouli-Antoniadou, I., Deimezis-Tsikoutas, A., Vassaki, K., Vezyrakis, A., Pafilis, P. (2017). A tail where it shouldn't be: a morphological anomaly in Podarcis erhardii. Herpetology Notes, 10: 233-234. Grano, M., Cattaneo, C., Cattaneo, A. (2013). First record of Hierophis gemonensis (Laurenti, 1768) (Reptilia Serpentes Colubridae) in the Aegean island of Tsougriá, Northern Sporades, Greece. Biodiversity Journal, 4 (4): 553-556. Grano, M., Cattaneo, C. (2015). First record of Zamenis situla (Linnaeus, 1758) (Reptilia Serpentes) for the Aegean island of Chalki (Dodecanese, Greece). Naturalista Siciliano, S. IV, XXXIX (2): 375-381. Grano, M., Cattaneo, C., Cattaneo, A. (2015). First observations on the herpetological and theriological fauna of Alimia Island (Rhodes Archipelago, Aegean Sea). Biodiversity Journal, 6 (1): 73-78. Gvoždík, V., Jandzik, D., Lymberakis, P., Jablonski, D., Moravec, J. (2010). Slow worm, Anguis fragilis (Reptilia: Anguidae) as a species complex: genetic structure reveals deep divergences. Molecular Phylogenetics and Evolution, 55 (2): 460-472. Hedman, H., Kapsalas, G., Karameta, E., Psonis, N., Poulakakis, N., Foufopoulos, J., Pafilis, P. (2017). First record of Podarcis peloponnesiacus (Bibron & Bory, 1833) from outside the Peloponnese. Herpetozoa, 29 (3/4): 190-193. Itescu, Y., Slavenko, A., Schwarz, R., Meiri, S., Pafilis, P. (2016). A new island record for Chalcides ocellatus (Forskål, 1775) from Kythnos, Greece. Herpetozoa, 29 (1/2): 98-101. Itescu, Y., Schwarz, R., Meiri, S., Pafilis, P. (2017). Intraspecific competition, rather than predation, drives tail loss in insular geckos. Journal of Animal Ecology, 86: 66-74. Itescu, Y., Schwarz, R., Meiri, S., Pafilis, P. (2017). Lizard tail-loss rates on islands are not governed by longer life spans. Israel Journal of Ecology and Evolution, 63: 53-56. Itescu, Y., Lewin, A., Slavenko, A., Meiri, S., Pafilis, P. (2017). Podarcis erhardii (Erhard's wall lizard). Extreme morphology. Herpetological Review, 48 (1): 199-200. Itescu, Y., Schwarz, R., Moses, M., Pafilis, P., Meiri, S. (2017). Record sizes for the Turkish house gecko, Hemidactylus turcicus, from Aegean islands, Greece. Herpetological Bulletin, 138: 24-26. Itescu, Y., Jamison, S., Slavenko, A., Tamar, K., Roussos, S., Foufopoulos, J., Meiri, S., Pafilis, P. (2017). The Herpetofauna of Folegandros Island (Cyclades, Greece). Herpetozoa, 29 (3/4): 183-190. Itescu, Y., Schwarz, R., Donihue, C.M., Slavenko, A., Roussos, S.A., Sagonas, K., Valakos, E.D., Foufopoulos, J., Pafilis, P., Meiri, S. (2018). Inconsistent patterns of body size evolution in co-occurring island reptiles. Global Ecology and Biogeography, 27: 538-550, DOI: 10.1111/geb.12716. Kapsalas, G., Gavriilidi, I.A., Adamopoulou, C., Foufopoulos, J., Pafilis, P. (2016). Effective thermoregulation in a newly established population of Podarcis siculus in Greece: a possible advantage for a successful invader. Acta Herpetologica, 11: 111-118. Kapsalas, G., Deimezis-Tsikoutas, A., Georgakopoulos, T., Gkourtsouli-Antoniadou, I., Papadaki, K., Vassaki, K., Pafilis, P. (2018). How effectively do European skinks thermoregulate? Evidence from Chalcides ocellatus, a common but overlooked Mediterranean lizard. Acta Herpetologica, 13: DOI: 10.13128/Acta_Herpetol-21192. 25
Karameta, E., Papadopoulos, V., Pafilis, P. (2015). First record of ophiophagy in the rough-tail rock agama (Stellagama stellio): one of the most rare feeding behaviors among European lizards. Herpetology Notes, 8: 112-113. Karameta, E., Pafilis, P. (2017). First record of Podarcis muralis (Laurenti, 1768), from Athens, Greece. Herpetozoa, 30: 87-88. Karameta, E., Litsi-Mizan, V., Sagonas, K., Sfenthourakis, S.M., Valakos, E.D., Pafilis, P. (2017). Ontogenetic shifts in the digestive efficiency of an insectivorous lizard. Salamandra, 53: 321-326. Karameta, E., Gourgouliani, N., Kouvari-Gaglia, D., Litsi-Mizan, V., Halle, S., Meiri, S., Sfenthourakis, S., Pafilis, P. (2017). Environment shapes the digestive performance in a Mediterranean lizard. Biological Journal of the Linnean Society, 121: 883-893. Kelepertzis, E., Argyraki, A., Valakos, E., Daftsis, E. (2012). Distribution and accumulation of metals in tadpoles inhabiting the metalliferous streams of eastern Chalkidiki, Northeast Greece. Archives of Environmental Contamination and Toxicology, 63 (3): 409-420. Koppitz, C. (2013). Review of the herpetofauna in the basin of Feneos in the Chelmos Mountains of the Northern Peloponnese (Greece). Bachelor's Thesis, University of Bonn. Kornilios, P., Kyriazi, P., Poulakakis, N., Kumlutaş, Y., Ilgaz, Ç., Mylonas, M., Lymberakis, P. (2010). Phylogeography of the ocellated skink Chalcides ocellatus (Squamata, Scincidae), with the use of mtdna sequences: a hitch-hiker's guide to the Mediterranean. Molecular Phylogenetics and Evolution, 54 (2): 445-456. Kornilios, P., Ilgaz, Ç., Kumlutaş, Y., Lymberakis, P., Moravec, J., Sindaco, R., Rastegar-Pouyani, N., Afroosheh, M., Giokas, S., Fraguedakis-Tsolis, S., Chondropoulos, B. (2012). Neogene climatic oscillations shape the biogeography and evolutionary history of the Eurasian blindsnake. Molecular Phylogenetics and Evolution, 62 (3): 856-873. Kornilios, P., Giokas, S., Lymberakis, P., Sindaco, R. (2013). Phylogenetic position, origin and biogeography of Palearctic and Socotran blind-snakes (Serpentes: Typhlopidae). Molecular Phylogenetics and Evolution, 68 (1): 35-41. Kornilios, P., Thanou, E., Lymberakis, P., Sindaco, R., Liuzzi, C., Giokas, S. (2014). Mitochondrial phylogeography, intraspecific diversity and phenotypic convergence in the four lined snake (Reptilia, Squamata). Zoologica Scripta, 43 (2): 149-160. Kornilios, P., Thanou, E. (2016). Two additions to the herpetofauna of Kasos (Aegean Sea, Greece) and the role of human-mediated dispersals. Herpetological Review, 47 (4): 633-635. Kornilios, P., Kumlutaş, Y., Lymberakis, P., Ilgaz, Ç. (2017). Cryptic diversity and molecular systematics of the Aegean Ophiomorus skinks (Reptilia: Squamata), with the description of a new species. Journal of Zoological Systematics and Evolutionary Research, 00: 1-18. Kyriazi, P., Kornilios, P., Nagy, Z.T., Poulakakis, N., Kumlutaş, Y., Ilgaz, Ç., Avcı, A., Göçmen, B., Lymberakis, P. (2013). Comparative phylogeography reveals distinct colonization patterns of Cretan snakes. Journal of Biogeography, 40 (6): 1143-1155. Li, B., Belasen, A., Pafilis, P., Bednekoff, P., Foufopoulos, J. (2014). Effects of feral cats on the evolution of antipredator behaviors in island reptiles: insights from an ancient introduction. Proceedings of the Royal Society B, 281: 20140339. Lymberakis, P., Poulakakis, N. (2010). Three continents claiming an archipelago: the evolution of Aegean's herpetofaunal diversity. Diversity, 2: 233-255. Lymberakis, P., Valakos, E.D., Sagonas, K., Pafilis, P. (2016). The castaway: islet characteristics affect the ecology of the most isolated European lizard. Acta Herpetologica, 11: 161-169. Mačát, Z., Starcová, M., Červenka, J., Jablonski, D., Šandera, M. (2014). A molecular assessment and first record of Tarentola mauritanica (Squamata: Phyllodactylidae) on Corfu, Greece. Salamandra, 50 (3), 172-176. Mantilla, M.X.G., Toxopeus, A.G., Groen, T.A., Skidmore, A.K., Lymberakis, P. (2013). Difference in the geographic overlap of the potential distribution of the green and ocellated lizards at continental and regional extents in the Mediterranean Basin: abstract. 26
Marosi, B., Zinenko, O.I., Ghira, I.V., Crnobrnja-Isailović, J., Lymberakis, P., Sos, T., Popescu, O. (2012). Molecular data confirm recent fluctuations of northern border of dice snake (Natrix tessellata) range in Eastern Europe. North-Western Journal of Zoology, 8 (2): 374-377. Marshall, K.L.A., Stevens, M. (2014). Wall lizards display conspicuous signals to conspecifics and reduce detection by avian predators. Behavioral Ecology, 25 (6): 1325-1337. Marshall, K.L.A., Philpot, K.E., Stevens, M. (2015). Conspicuous male coloration impairs survival against avian predators in Aegean wall lizards, Podarcis erhardii. Ecology and Evolution, 5 (18): 4115-4131. Marshall, K.L.A., Philpot, K.E., Damas-Moreira, I., Stevens, M. (2015). Intraspecific colour variation among lizards in distinct island environments enhances local camouflage. Plos One, 10 (9): e0135241. Marshall, K.L.A., Philpot, K.E., Stevens, M. (2016). Microhabitat choice in island lizards enhances camouflage against avian predators. Scientific Reports, 6: 19815. Meiri, S., Kadison, A., Novosolov, M., Pafilis, P., Foufopoulos, J., Itescu, Y., Raia, P., Pincheira-Donoso, D. (2014). The number of competitor species is unlinked to sexual dimorphism. Journal of Animal Ecology, 83: 1302-1312. Mezzasalma, M., Dall'Asta, A., Loy, A., Cheylan, M., Lymberakis, P., Zuffi, M.A.L., Tomović, L., Odierna, G., Guarino, F.M. (2015). A sisters' story: comparative phylogeography and taxonomy of Hierophis viridiflavus and H. gemonensis (Serpentes, Colubridae). Zoologica Scripta, 44 (5): 495-508. Mina, D., Sagonas, K., Fragopoulou, A.F., Pafilis, P., Skouroliakou, A., Margaritis, L., Tsitsilonis, O.E., Valakos, E.D. (2016). Immune responses of the Mediterranean wall lizard Podarcis erhardii following whole-body exposure to radiofrequency electromagnetic radiation. International Journal of Radiation Biology, 92: 162-168. Mizerakis, V., Strachinis, I. (2017). New record of Tarentola mauritanica (Squamata: Phyllodactylidae) from Lesvos island, Greece. Herpetology Notes, 10: 157-159. Mizsei, E., Jablonski, D., Roussos, S.A., Dimaki, M., Ioannidis, Y., Nilson, G., Nagy, Z.T. (2017). Nuclear markers support the mitochondrial phylogeny of Vipera ursinii-renardi complex (Squamata: Viperidae) and species status for the Greek meadow viper. Zootaxa, 4227 (1): 75-88. Mossman, A., Culhane, K., Miller, Z., Brock, K.M., Pafilis, P., Donihue, C.M. (2016). Natrix natrix (Linnaeus, 1758), found on the small Islet of Tigani (Central Cyclades, Greece). Herpetozoa, 29 (1/2): 107-109. Nicolaou, H., Zogaris, S., Pafilis, P. (2014). Frog vs. lizard: An unusual feeding behaviour in the Levantine Marsh Frog, Pelophylax bedriagae from Cyprus. North-Western Journal of Zoology, 10 (1): 221-222. Pafilis, P. (2010). A brief history of Greek herpetology. Bonn Zoological Bulletin, 57 (2): 329-345. Pafilis, P., Foufopoulos, J., Sagonas, K., Runemark, A., Svensson, E.I., Valakos, E.D. (2011). Reproductive biology of insular reptiles: marine subsidies modulate expression of the island syndrome. Copeia, 4: 545-552. Pafilis, P., Skella, A. (2012). Southernmost island record of Malpolon insignitus (GEOFFROY DE ST-HILAIRE, 1809) on the European continent. Herpetozoa, 25: 66-67. Pafilis, P., Maragou, P. (2013). One more record of Lacerta viridis (Laurenti, 1768) from Macedonia. Herpetozoa, 26: 101-102. Pafilis, P., Anastasiou, I., Sagonas, K., Valakos, E.D. (2013). Grazing by goats on islands affects the populations of an endemic Mediterranean lizard. Journal of Zoology, 290: 255-264. Pafilis, P., Lymberakis, P., Sagonas, K., Valakos, E.D. (2016). The particularities of a remote islet shape the thermoregulatory profile of an endemic Mediterranean lizard. Journal of Thermal Biology, 61: 55-60. Pafilis, P., Meiri, S., Sagonas, K., Karakasi, D., Kourelou, E., Valakos, E.D. (2016). Body size affects digestive performance in a Mediterranean lizard. Herpetological Journal, 26: 199-205. Pafilis, P., Maragou, P., Sagonas, K., Valakos, E.D. (2017). Partitioning thermal habitat on a vertical rock, a herculean task. Journal of Thermal Biology, 70: 54-60. Pafilis, P., Sagonas, K., Kapsalas, G., Foufopoulos, J., Valakos, E.D. (2017). Sex does not affect tail autotomy in lacertid lizards. Acta Herpetologica, 12: 19-27. Pafilis, P., Kapsalas, G., Lymberakis, P., Protopapas, D., Sotiropoulos, K. (2018). The feeding ecology of the Karpathos marsh frog (Pelophylax cerigensis): what's in the menu for the most endangered frog in Europe? Animal Diversity and Conservation, in press. 27