Οι κατάσκοποι των Βαλκανίων
Άλαν Φερστ Οι κατάσκοποι των Βαλκανίων Μυθιστόρημα Μετάφραση: Χριστιάννα Σακελλαροπούλου
Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η Ξ Ε Ν Η Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Tο παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας (N. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Aπαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής αδείας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρο νικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. Eκδόσεις Πατάκη Ξένη Λογοτεχνία Σύγχρονη ξένη λογοτεχνία 247 Άλαν Φερστ, Οι κατάσκοποι των Βαλκανίων Tίτλος πρωτοτύπου Spies of the Balkans Mετάφραση Χριστιάννα Σακελλαροπούλου Yπεύθυνος έκδοσης Kώστας Γιαννόπουλος Eπιμέλεια, διορθώσεις Δημοσθένης Κερασίδης Σελιδοποίηση Μαρία Π. Καπένη Φιλμ, μοντάζ Μαρία Ποινιού-Ρένεση Copyright Alan Furst, 2010 Copyright για τον χάρτη Anita Karl και Jim Kemp, 2010 Copyright για την ελληνική γλώσσα, Σ. Πατάκης A.E.E.Δ.E. (Eκδόσεις Πατάκη), 2010 Πρώτη έκδοση στην αγγλική γλώσσα από τις εκδόσεις Random House Νέα Υόρκη, 2010 Πρώτη έκδοση στην ελληνική γλώσσα από τις Eκδόσεις Πατάκη, Aθήνα, Μάιος 2011 Κ.Ε.Τ. 7084 Κ.Ε.Π. 554/11 ISBN 978-960-16-4136-2 ΠANAΓH TΣAΛΔAPH 38 (ΠPΩHN ΠEIPAIΩΣ), 104 37 AΘHNA, THΛ.: 210.36.50.000, 801.100.2665, 210.52.05.600 KENTPIKH ΔIAΘEΣH: EMM. MΠENAKH 16, 106 78 AΘHNA, THΛ.: 210.38.31.078 YΠOK/MA: ΚΟΡΥΤΣΑΣ (ΤΕΡΜΑ ΠΟΝΤΟΥ ΠΕΡΙΟΧΗ Β ΚΤΕΟ), 570 09 ΚΑΛΟΧΩΡΙ ΘEΣΣΑΛΟNIKHΣ, THΛ.: 2310.70.63.54, 2310.70.67.15, ΦAΞ: 2310.70.63.55 Web site: http://www.patakis.gr e-mail: info@ patakis.gr, sales@ patakis.gr
«Η παλιά Ευρώπη θα πάψει να υπάρχει όταν θα κυματίζει η σβάστικα στην Ακρόπολη». Ιωάννης Μεταξάς
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ 13 Η ΠΙΣΩ ΠΟΡΤΑ ΤΗΣ ΚΟΛΑΣΗΣ 115 ΕΝΑ ΓΑΛΛΙΚΟ ΦΙΛΙ 223 ΑΠΟΔΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 323
Βαρσοβία Γ ε ρ μ α ν ι α Βερολίνο Κρακοβία σλοβακια ε σ σ δ ουγγαρια Βουδαπέστη Σουμπότιτσα ρουμανια Ζάγκρεμπ Βιέννη Β βαλκανια Οδός διαφυγής 1941 π. Δούναβης Η διαδρομή του ατμόπλοιου Βιέννη-Βουδαπέστη Όλες οι χώρες που φαίνονται στον χάρτη είναι υπό τον έλεγχο του Άξονα με εξαίρεση τη Γιουγκοσλαβία, την Ελλάδα και την Τουρκία. Πράγα αυστρια balkania.indd 2 20/5/2011 4:59:34 μμ
Σουμπότιτσα Ζάγκρεμπ Νόβισαντ ρουμανια Βουκουρέστι Βελιγράδι Μαύρη Θάλασσα π. Δούναβης βουλγαρια Νις Σόφια γιουγκοσλαβια Αδριανούπολη Αλεξανδρούπολη Σκόπια Δυρράχιο Καβάλα π. Στρυμόνας π. Βαρδάρης Αδριατική θάλασσα Θεσσαλονίκη αλβανια ιταλια τουρκια Αιγαίο πέλαγος Όρ. Όλυμπος Λάρισα Τρίκαλα Σμύρνη ελλαδα Αθήνα Χλμ. Μίλια balkania.indd 3 20/5/2011 4:59:35 μμ
ΠΕΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΟ φθινοπωρο, στη Μακεδονία ήρθαν και οι βροχές. Η καταιγίδα άρχισε από τα βόρεια στις 5 Οκτωβρίου του 1940, με πυκνά μαύρα σύννεφα να καλύπτουν τα ορεινά χωριά στα ελληνο-βουλγαρικά σύνορα. Έως το μεσημέρι είχε δυναμώσει και κατευθυνόταν προς τα νότια, λυσσομανώντας κατά μήκος της κοιλάδας του Βαρδάρη ώσπου, γύρω στο σούρουπο, έζωσε τα υψώματα της Θεσσαλονίκης και μέχρι ν ανάψουν οι φανοστάτες στους δρόμους, η βροχή έρεε σε χειμάρρους από τις κεραμοσκεπές των σπιτιών στα παμπάλαια σοκάκια του λιμανιού και αναπηδούσε στην επιφάνεια της επίπεδης, σκοτεινής θάλασσας. Λίγο μετά τις έξι το απόγευμα ο Κώστας Ζαννής, γνωστός στην πόλη ως υψηλόβαθμο στέλεχος της αστυνομίας, ό,τι κι αν σήμαινε αυτό μάλλον τίποτα παραπάνω από την άνεση να κυκλοφορεί με κοστούμι αντί για στολή έφυγε από το γραφείο του, στον τελευταίο όροφο ενός ανώνυμου κτιρίου στην Εγνατία οδό, κατέβηκε πέντε ορόφους με τις ξύλινες σκάλες που έτριζαν, βγήκε στον δρόμο και άνοιξε την ομπρέλα του. Νωρίτερα την ίδια μέρα είχε 13
Α λ Α ν Φ ε ρ Σ τ δεχτεί ένα τηλεφώνημα από τον λιμενάρχη σχετικά με την άφιξη του «Bakir», ενός τουρκικού φορτηγού που εκτελούσε ελεύθερες μεταφορές «μια ανωμαλία» ήταν η φράση που χρησιμοποίησε ο λιμενάρχης, προσθέτοντας ότι προτιμούσε να ελέγξει ο ίδιος το ζήτημα. «Καταλαβαίνεις, Κώστα» συμπλήρωσε. Ω, ναι, ο Ζαννής καταλάβαινε, και πολύ καλά μάλιστα. Η ελλάδα βρισκόταν ήδη τέσσερα χρόνια, από το 1936, υπό το δικτατορικό καθεστώς του Μεταξά, ο οποίος έφτασε στο σημείο να απαγορεύσει τη δημόσια ανάγνωση του Επιτάφιου του Περικλή, 1 ενώ οι άνθρωποι είχαν μάθει να προσέχουν τι έλεγαν στο τηλέφωνο. επιπλέον, δεδομένου ότι ένα μεγάλο μέρος της ευρώπης ήταν υπό την κατοχή της ναζιστικής Γερμανίας και με τις στρατιωτικές δυνάμεις του Μουσσολίνι στην Αλβανία, σε απόσταση αναπνοής από τα ελληνικά σύνορα, κανένας δεν ήξερε τι του ξημέρωνε. Συνεπώς μην εμπιστεύεσαι το τηλέφωνο. Ούτε τις εφημερίδες. Ούτε το ραδιόφωνο. Ούτε καν το αύριο. Μπαίνοντας στη μεγάλη υπαίθρια αγορά της πλατείας Αριστοτέλους, ο Ζαννής έκλεισε την ομπρέλα του και προχώρησε με ελιγμούς στους στενούς διαδρόμους. Η βροχή κροτάλιζε πάνω στα τσίγκινα ελάσματα που κάλυπταν τους πάγκους με τα εμπορεύματα, ενώ οι ψαράδες διαλαλούσαν την πραμάτεια τους καθώς αυτός περνούσε, οι έμποροι άλλοτε του χαμογελούσαν, άλλοτε τον χαιρετούσαν νεύοντας ή απέφευγαν το βλέμμα του, ανάλογα με το πόσο άνετα αισθάνονταν με την παρουσία της αστυνομίας το συγκεκριμένο απόγευμα. Μια κάτισχνη γερόντισσα με 1. Απόσπασμα από το βιβλίο ΙΙ (στ. 34-46) της Ιστορίας του Θουκυδίδη. Θεωρείται και «Ύμνος στη Δημοκρατία». (Σ.τ.Μ.) 14
Ο Ι Κ ΑΤΑ Σ Κ Ο Π Ο Ι ΤωΝ Β Α ΛΚΑΝΙωΝ μαύρο φουστάνι και μαντίλα τού πρόσφερε ένα ξερό σύκο. Εκείνος χαμογέλασε ευγενικά και το αρνήθηκε, αλλά η γυναίκα πρότεινε επιτακτικά το χέρι της, με την προσποιητά βλοσυρή έκφρασή της να δηλώνει ότι η άρνηση ήταν μια προσβολή που δε θα ανεχόταν. Έτσι, ο Ζαννής το πήρε, πέταξε το κοτσάνι στο ρείθρο κι έφαγε τον καρπό, χοντρό και γλυκό, υψώνοντας επιδοκιμαστικά τα φρύδια. «Πολύ ωραίο, ευχαριστώ» είπε και συνέχισε τον δρόμο του. Στην άλλη άκρη της αγοράς, ένας πλανόδιος μικροπωλητής σφουγγαριών, με ένα τεράστιο τσουβάλι στον ώμο του, κοίταζε με αγωνία τη βροχή. Καθηλωμένος εκεί, δεν μπορούσε παρά να περιμένει αν βρέχονταν τα σφουγγάρια του, θα αναγκαζόταν να κουβαλάει το βάρος για όλη την υπόλοιπη νύχτα. Το τελωνείο δέσποζε ανάμεσα στις δύο βασικές προβλήτες της πόλης, με μια πλατιά πινακίδα πάνω από την κεντρική είσοδο που δήλωνε την ιδιότητά του πρώτα στα ελληνικά και από κάτω με τη λέξη «Douane». Στο επάνω πάτωμα ο λιμενάρχης διέθετε ένα γωνιακό γραφείο αυτού του είδους που, με τα χρόνια, έχει όλα τα φόντα να εξελιχθεί σε δεύτερο σπίτι: ζεστό μες στο καταχείμωνο, με τον ακίνητο αέρα βαρύ από τον καπνό του ξύλου και των τσιγάρων, και μια από τις γάτες του λιμανιού να κοιμάται μακάρια δίπλα στην ξυλόσομπα. Στον τοίχο πίσω από το γραφείο κρεμόταν μια εντυπωσιακή χρωμολιθογραφία του Αρχιεπισκόπου Αλεξάνδρου, με μακριά μαύρη γενειάδα, μαλλιά που έπεφταν κυματιστά στους ώμους του και τα χέρια του σταυρωμένα ευλαβικά πάνω στη μεγάλη κοιλιά του. Δεξιά κι αριστερά του δέσποζαν οι πα- 15
Α Λ Α Ν φ Ε ρ Σ Τ νταχού παρούσες φωτογραφίες του άτεγκτου στρατηγού Μεταξά και κατόπιν σε σειρά οι λιμενάρχες του παρελθόντος, ενώ δύο από αυτούς, σε θαμπές σέπια φωτογραφίες, φορούσαν τουρκικό φέσι. Τον πλαϊνό τοίχο κοσμούσαν διάφορες κορνιζαρισμένες φωτογραφίες της καλοζωισμένης και καλοντυμένης οικογένειας του τωρινού κατόχου του γραφείου: η γυναίκα και τα παιδιά του να χαμογελούν καμαρωτά στον φακό. Ο τωρινός κάτοχος προφανώς δε βιαζόταν μια σύντομη συνδιάλεξη στο τηλέφωνο έφερε σε ελάχιστα λεπτά στο γραφείο τον σερβιτόρο ενός κοντινού καφενείου, με δυο φλιτζανάκια τούρκικο καφέ σ έναν μπρούντζινο δίσκο. Αφού ρούφηξε μια γουλιά, ο λιμενάρχης άναψε τσιγάρο και είπε: «Ελπίζω να μη σε κουβάλησα άδικα ως εδώ, Κώστα, με τέτοιον παλιόκαιρο». Ο Ζαννής δε χολόσκαζε. «Πάντα χαίρομαι να σε βλέπω» είπε. «Κάτι έλεγες για το Bakir, νομίζω. Πού έδεσε;» «Στη θέση οχτώ, στην αριστερή πλευρά. Πίσω ακριβώς από ένα ολλανδικό φορτηγό σιτηρών μάλλον γερμανικό θα έπρεπε να πω τώρα πια». «Για την ώρα» συμφώνησε ο Ζαννής. Έκαναν μια σύντομη παύση για να απολαύσουν τις ευχάριστες ανατροπές που ίσως επιφύλασσε το μέλλον κι έπειτα ο λιμενάρχης είπε: «Το Bakir έδεσε σήμερα το πρωί. Περίμενα καμιά ώρα, αλλά ο καπετάνιος δεν εμφανίστηκε, γι αυτό πήγα εγώ να τον βρω. Τίποτε ασυνήθιστο. Η σκάλα ήταν κατεβασμένη, αλλά στο κατάστρωμα δεν υπήρχε ψυχή, οπότε κι εγώ ανέβηκα και πήγαινα για το γραφείο του καπετάνιου, που συνήθως είναι στην ίδια θέση σε όλα τα βαπόρια, δίπλα στη γέφυρα. Υπήρχαν μερικοί ναύτες που δούλευαν 16
Ο Ι Κ ΑΤΑ Σ Κ Ο Π Ο Ι ΤωΝ Β Α ΛΚΑΝΙωΝ τριγύρω, αλλά γενικώς είχε ησυχία και, προχωρώντας στον διάδρομο προς τη γέφυρα, πέρασα μπροστά από τον μεσόδομο. Δυο αξιωματικοί κουβέντιαζαν στα τουρκικά πίνοντας τον καφέ τους, ενώ ένας κοντός τύπος με κοστούμι και γυαλιστερά παπούτσια διάβαζε εφημερίδα. Γερμανική εφημερίδα. Α, χα! σκέφτηκα, ένας επιβάτης». «Είδες το πρόσωπό του;» «Όχι, ήταν κρυμμένος πίσω από την εφημερίδα του νομίζω ήταν η Völkischer Beobachter. 2 Τέλος πάντων, δεν έδωσα και τόση σημασία εκείνη τη στιγμή. Στις μέρες μας οι άνθρωποι ταξιδεύουν με ό,τι μέσο βρουν, κι αν δεν είναι ανάγκη να ταξιδέψουν, κάθονται στ αυγά τους». «Οι θάλασσες έχουν γεμίσει υποβρύχια». Ο λιμενάρχης συμφώνησε με ένα νεύμα. «Καλό είναι να ξέρεις κολύμπι Τέλος πάντων, βρήκα τον καπετάνιο στη γέφυρα παρεμπιπτόντως, τον γνωρίζω αρκετά χρόνια και πήγαμε μαζί στο γραφείο του για να ρίξω μια ματιά στο δηλωτικό. Επιβάτης, πουθενά. Οπότε τον ρωτάω: Ποιος είναι ο κύριος στον μεσόδομο; Κι ο καπετάνιος γυρνάει και με κοιτάζει με έναν τρόπο» «Δηλαδή με τι τρόπο;» «Σαν να μου λέει Άσε, μη ρωτάς καλύτερα! Ήδη αρκετά δύσκολη έχει γίνει τελευταία η ζωή μας και χωρίς αυτά τα μπλεξίματα». Το χαμόγελο του Ζαννή ήταν ειρωνικό. «Τα πιάσαμε τα λεφτά μας δηλαδή» μουρμούρισε. 2. (Φέλκισερ Μπεομπάχτερ): Η κομματική εφημερίδα του Γερμανικού Εργατικού Κόμματος του Μονάχου, που άρχισε να εκδίδεται το 1920 και πολύ σύντομα εξελίχθηκε σε ισχυρό προπαγανδιστικό όργανο του ανερχόμενου Χίτλερ. (Σ.τ.Μ.) 17
Α Λ Α Ν φ Ε ρ Σ Τ Ο λιμενάρχης γέλασε ανακουφισμένος. «Εννοείς να μη σκοτίζομαι, έτσι;» O Ζαννής αναστέναξε. «Εσύ μη σκοτίζεσαι, όμως εγώ δεν έχω αυτή την πολυτέλεια. Από την άλλη, όσο μένει εκεί που είναι Τι μεταφέρει το πλοίο;» «Έρμα. Το ναύλωσαν να φορτώσει δέματα καπνά και θα συνεχίσει για το Αμβούργο». «Δεν έτυχε να δεις τον επιβάτη να έρχεται κατά δω, έτσι;» «Όχι, δεν έχει βγει από το πλοίο». Ο Ζαννής σήκωσε το ένα του φρύδι. «Τόσο σίγουρος;» «Έχω στήσει ένα αγοραίο εκεί μπροστά όλο το απόγευμα. Αν θελήσει να επισκεφθεί την πόλη, δύο κορναρίσματα θα κάνουν τη δουλειά». Αυτή τη φορά ο αναστεναγμός ήταν βαθύτερος, επειδή τα σχέδια του Ζαννή για την αποψινή βραδιά ακυρώνονταν. «Θα χρησιμοποιήσω το τηλέφωνό σου» είπε. «Και μετά θα πάω έναν μικρό περίπατο». Ο Ζαννής προσπέρασε το αγοραίο αυτοκίνητο στην προβλήτα βρίσκοντας τον οδηγό ξύπνιο, προς μεγάλη του έκπληξη και συνέχισε ώσπου είδε το «Bakir». Τίποτε ασυνήθιστο: γκρίζα γάστρα με αυλακιές σκουριάς, ένας μάγειρας που άδειαζε έναν κουβά με αποφάγια στη θάλασσα. Είχε σκεφτεί να καλέσει κάνα δυο αστυνομικούς επιθεωρητές, 3 αλλά μετά αποφάσισε να μην τους βγάλει έξω 3. Ο όρος «επιθεωρητής» (detective) χρησιμοποιείται καταχρηστικά εδώ, παρότι στην ελληνική αστυνομία δεν υπάρχει ούτε ως βαθμός ούτε ως θέση. Κανονικά, αντιστοιχεί στον υπαστυνόμο, υπαστυνόμο β και α. (Σ.τ.Μ.) 18
Ο Ι Κ ΑΤΑ Σ Κ Ο Π Ο Ι ΤωΝ Β Α ΛΚΑΝΙωΝ με τη βροχή. Τώρα πάντως η βροχή είχε κοπάσει, αφήνοντας πίσω της μια βαριά ομίχλη που σχημάτιζε φωτεινούς δακτυλίους γύρω από τους φανοστάτες. Ο Ζαννής στάθηκε εκεί με την πόλη βουβή πίσω του, μια μπουρού να ουρλιάζει θρηνητικά κάπου μέσα στο σκοτάδι. Το καλοκαίρι είχε κλείσει τα σαράντα, πράγμα που δεν του έδινε και μεγάλη χαρά, όμως τι μπορείς να κάνεις; Ήταν μετρίου αναστήματος, με γεροδεμένο, μυώδες σώμα και μόλις ένα δυο εκατοστά λίπους πάνω από τη ζώνη του. Με σταρένιο δέρμα, σίγουρα δε θα τον έλεγες άσχημο, αν και, έχοντας κάτι τραχύ στη στάση και στις κινήσεις του, θύμιζε περισσότερο μποξέρ παρά σταρ του σινεμά. Όμως όλα αυτά ίσχυαν μέχρι να σηκώσεις το βλέμμα στο πρόσωπό του, που είχε κάτι διαφορετικό να πει. Είχε μεγάλο στόμα και, πίσω από τα γυαλιά με τον μεταλλικό σκελετό, δυο βαθυγάλανα, ζωηρά μάτια. Είχε μαύρα ξηρά μαλλιά που, αν και τα χτένιζε με νερό κάθε πρωί, έδειχναν ανάκατα μέχρι να φτάσει στο γραφείο και κατέληγαν σε τσουλούφια στο μέτωπό του, γι αυτό φαινόταν νεότερος και πιο καλοκάγαθος απ όσο ήταν. Το πρόσωπό του ήταν πολύ εκφραστικό, σπάνια το έβλεπες απαθές όταν του μιλούσες, μπορούσες πάντα να μαντέψεις τη γνώμη του για ό,τι έλεγες διέκρινες ευθυμία ή συμπόνια ή περιέργεια, πάντα κάτι διέκρινες. Έτσι, παρότι φαινόταν σκληρό καρύδι, ήταν το φιλαράκι σου. Ο καλός αστυνομικός. Και με το μαύρο κοστούμι και το γκρίζο πουκάμισό του, με τον κόμπο της γραβάτας πάντα λίγο χαμηλότερα από τη θέση του και το κουμπί του γιακά του ανοιχτό, ήταν ένας μάλλον συμπαθής εκπρόσωπος του νόμου. Όχι τυχαία βέβαια. Εννοείται ότι ποτέ του δεν ονειρεύτηκε να γίνει μπάτσος. Κι όταν ήταν πια, ποτέ δεν ονειρεύτηκε να γίνει επι- 19
Α λ Α ν Φ ε ρ σ τ θεωρητής και μόλις τον προήγαγαν σ αυτή τη θέση, ποτέ δεν ονειρεύτηκε να γίνει ό,τι ήταν τώρα. Ούτε που φανταζόταν ότι υπήρχε «αυτό που ήταν τώρα». Και οι δύο γονείς του είχαν παρατήσει το σχολείο μετά τα έξι πρώτα χρόνια η γιαγιά του δεν ήξερε ούτε να γράφει ούτε να διαβάζει, η μητέρα του τα κατάφερνε με δυσκολία. Δουλεύοντας σκληρά, ο πατέρας του αγόρασε το πενήντα τοις εκατό ενός ανθοπωλείου στην καλή περιοχή της Θεσσαλονίκης, γι αυτό η οικογένεια δεν έζησε ποτέ φτώχεια ζούσαν αρκετά ικανοποιητικά, όπως και όλοι οι γνωστοί τους. Ο Ζαννής δεν ήταν άριστος μαθητής, αλλά αυτό δεν είχε σημασία, αφού έτσι κι αλλιώς είχε μια στρωμένη δουλειά στο ανθοπωλείο. Και δεδομένου ότι μέχρι το 1912 η Θεσσαλονίκη παρέμενε επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ενώ η Αθήνα και το νότιο τμήμα της χώρας είχαν ελευθερωθεί από τον τουρκικό ζυγό το 1832 το να είναι Έλληνας σήμαινε ότι ήξερε τη θέση του και φρόντιζε να ξεχνά τις όποιες φιλοδοξίες μπορεί να του τραβούσαν την προσοχή. Κι ενώ ο ελληνικός στρατός προήλαυνε για να βάλει τέλος στον Δεύτερο Βαλκανικό πόλεμο, τα όνειρα του δωδεκάχρονου τότε Ζαννή στρέφονταν κυρίως γύρω από τη φυγή ένιωθε το κάλεσμα μακρινών τόπων, άρα ίσως ζητούσε δουλειά στα καράβια ή στον σιδηρόδρομο. Όχι πως κάτι τέτοιο ήταν ασυνήθιστο. Ο αδερφός της μητέρας του είχε μεταναστεύσει στην Αμερική, σ ένα μυστηριώδες μέρος ονόματι Αλτούνα στην Πολιτεία της Πενσυλβάνια, με τις καρτ ποστάλ που τους έστελνε να προβάλλουν σαν αξιοθέατα τον κεντρικό δρόμο ή τον σιδηροδρομικό σταθμό. Μέχρι το 1912, κάποιες φορές που τα οικονομικά ήταν σε δραματική κατάσταση, η οικογένεια Ζαννή σκεφτόταν να 20
Ο Ι Κ ΑΤΑ Σ Κ Ο Π Ο Ι ΤωΝ Β Α ΛΚΑΝΙωΝ πάει να τον βρει και να πιάσει δουλειά στο ρεστοράν του, ένα στιλπνό ασημόχρωμο μαγαζί με στρογγυλεμένες γωνίες. Ναι, ίσως ήταν καλύτερα να πάνε εκεί. Έπρεπε να το κουβεντιάσουν. Σύντομα. Και τότε, έπειτα από έξι χρόνια, όντως έφυγαν, όμως δεν πήγαν στην Αλτούνα. Το 1917, καθώς οι δυνάμεις των Αγγλογάλλων και των Ελλήνων πολεμούσαν με τους Βούλγαρους στη Μακεδονία, ενώ η πραγματική σύρραξη μαινόταν σε γαλλικό έδαφος, η Θεσσαλονίκη καταστράφηκε από αυτήν που έμεινε στην Ιστορία ως «Μεγάλη Πυρκαγιά». Το σπίτι των Ζαννήδων, στην Άνω Πόλη κοντά στα αρχαία τείχη, διασώθηκε, αλλά όχι και το ανθοπωλείο. Χρήματα για να το ξαναχτίσουν δεν υπήρχαν. Και τώρα τι γίνεται; Ήταν ο αδερφός του πατέρα του που τους έσωσε από αυτή την κατάσταση. Νεαρός, είχε ζωστεί ένα πιστόλι και είχε αρχίσει ανταρτοπόλεμο ενάντια στους Τούρκους μοιραία λοιπόν έφτασε η μέρα που θα ρίσκαρε να σαπίσει σε καμιά τουρκική φυλακή για το υπόλοιπο της ζωής του ή να φύγει. Και αποφάσισε να φύγει για το Παρίσι κάλυψε τη μεγαλύτερη απόσταση με τα πόδια ή ταξιδεύοντας ως λαθρεπιβάτης με τρένα, ώσπου κάποια στιγμή τον έπιαναν και τον πετούσαν έξω, αλλά έπειτα από καιρό κατάφερε να φτάσει. Κι εκεί, με αρκετή τύχη και περίσσιο θράσος, χαρτοπαίζοντας για να εξασφαλίσει λίγα λεφτά και γνωρίζοντας μια εύθυμη Γαλλίδα χήρα μιας κάποιας ηλικίας, κατάφερε να αγοράσει έναν πάγκο στο παζάρι της Πύλης Κλινιανκούρ, στον πολυσύχναστο τομέα της «Αγοράς των Ψύλλων» ονόματι Σερπέτ. 4 «Ξεχάστε την Αλτόνα, Αλτούνα ή 4. Η «Marche Serpette», τμήμα της πασίγνωστης περιοχής με παλαιο- 21
Α Λ Α Ν φ Ε ρ Σ Τ όπως αλλιώς τη λέτε» έγραψε στον αδερφό του. «Σας χρειάζομαι εδώ». Τους έστειλε λίγα χρήματα, οπότε η οικογένεια Ζαννή, η γιαγιά, οι γονείς, ο Κώστας και ο μικρότερος αδερφός του μια μεγαλύτερη αδερφή τους παντρεύτηκε έναν ηλεκτρολόγο και μετανάστευσαν στην Αργεντινή επιβιβάστηκαν σ ένα πλοίο που μετέφερε φρούτα και έφτασαν δουλεύοντας στη Χάβρη. Κι εκεί, κουνώντας τους το χέρι από την αποβάθρα, τους υποδέχτηκε ο καλοσυνάτος θείος Αναστάσης και η πρόσχαρη γυναίκα του. Στο τρένο ο Ζαννής άκουγε τους χτύπους της καρδιάς του να συγχρονίζονται με το κροτάλισμα των τροχών στις ράγες. Δύο ώρες αργότερα συνάντησε τη μοίρα του: το Παρίσι. Τα κορίτσια τον λάτρευαν δεν άργησε καθόλου να ερωτευτεί και, για δεκαεφτάχρονο ελληνόπουλο, ήταν πλούσιος. Δούλευε για τον θείο του ως αντικέρ, παλαιοπώλης, πουλώντας κάτι τερατώδεις ντουλάπες και διάφορες σαβούρες σε τουρίστες και στους περιστασιακούς πελάτες στους δρόμους του Παρισιού. Είχαν έναν απίστευτο θεομπαίχτη γέρο ζωγράφο, με εντυπωσιακή λευκή γενειάδα, που έφτιαχνε αντίγραφα του Μονέ και του ρούμπενς με το μέτρο. «Κοιτάξτε, δεν μπορώ να πω με σιγουριά, αφού δεν είναι υπογεγραμμένο, ίσως θα έπρεπε να ζητήσετε τη γνώμη ενός ειδικού, αλλά, αν εκείνη η συμπαθέστατη κυρία γυρίσει σ ένα εικοσάλεπτο, όπως μας υποσχέθηκε πως θα έκανε, δε γίνεται να μην της τον δώσουμε Αν ήμουν στη θέση σας πάντως» Εκείνα τα δώδεκα χρόνια ήταν η πιο ευτυχισμένη περίοδος της ζωής του. πωλεία της Σαιντ-Ουέν, στα βόρεια της πόλης, παραμένει δημοφιλής πόλος έλξης εμπόρων ακόμα και σήμερα. (Σ.τ.Μ.) 22
Ο Ι Κ ΑΤΑ Σ Κ Ο Π Ο Ι ΤωΝ Β Α ΛΚΑΝΙωΝ Τουλάχιστον την έζησε, σκεφτόταν αργότερα. Το 1929, με την οικονομική ύφεση, ο πατέρας του έπεσε για ύπνο με κάτι που έμοιαζε σαν βαρύ κρυολόγημα και ξεψύχησε την επομένη από γρίπη, ενώ ακόμα περίμεναν τον γιατρό. Η μητέρα του είχε τη γενναιοψυχία να επιμείνει να μείνουν εκεί που ήταν. Ο Κώστας είχε φτιάξει τη ζωή του μέχρι τότε μιλούσε φαρσί τα γαλλικά τα «φράγκικα», για τους Θεσσαλονικιούς και είχε παρακολουθήσει μαθήματα γερμανικών, έχοντας φτάσει σε πολύ υψηλό επίπεδο μελλοντικά αυτός ο πάγκος θα γινόταν δικός του επιπλέον, είχε γνωρίσει τη Λορέτ, λίγα χρόνια μεγαλύτερή του, που μεγάλωνε δύο παιδιά, κι ήταν τρελός και παλαβός μαζί της. Τον προηγούμενο χρόνο είχαν αρχίσει να συζούν στη Σαιντ- Ουέν, την περιοχή των παλαιοπωλείων στην οποία ανήκε και η αγορά της Κλινιανκούρ. Όμως, καθώς ο χειμώνας έδινε τη θέση του στην άνοιξη, η θλίψη της μητέρας του βάθαινε ολοένα και περισσότερο. Νοσταλγούσε την πατρίδα, λαχταρούσε να γυρίσει στο σπίτι της, εκεί που θα μπορούσε να βλέπει τους συγγενείς της και να κουτσομπολεύει με τις φιλενάδες της. Δεν το παραδέχτηκε ποτέ, αλλά ο Ζαννής, ως αρχηγός της οικογένειας πλέον, την κατανοούσε. Κι έτσι πήραν τον δρόμο του γυρισμού. Η Λορέτ δεν μπορούσε ή δεν ήθελε να τον ακολουθήσει, δεν μπορούσε να πάει τα παιδιά της σ έναν ξένο τόπο. Ο χωρισμός τους της κόστισε πολύ. Όπως και στον Ζαννή. Όμως η οικογένεια είναι πάνω από όλα. Πίσω στη Θεσσαλονίκη, θέλοντας να έχει ένα σταθερό εισόδημα, έπιασε δουλειά ως αστυνομικός. Δεν του πολυάρεσε, αλλά δούλεψε σκληρά, και του το αναγνώρισαν. Σε μια πόλη που είχε στους κόλπους της την περίφημη 23
Α Λ Α Ν φ Ε ρ Σ Τ Μπάρα, τη μεγαλύτερη συνοικία «σπιτιών» με κόκκινα φανάρια στην Ανατολική Ευρώπη, σε μια πόλη που η παραλία της ήταν γεμάτη καταγώγια και ξεχείλιζε από την εκλεκτή πελατεία τους κυρίως ναύτες κάθε εθνικότητας αναπόφευκτα υπάρχει αρκετή δουλειά για έναν αστυνομικό. Ιδίως για το είδος του ικανού, λόγω ευελιξίας, αστυνομικού που καταφέρνει να κατευνάσει τα πνεύματα και δε δωροδοκείται ποτέ. Μέσα στο 1934 τον προήγαγαν σε επιθεωρητή και έπειτα από τρία χρόνια στον βαθμό του υποδιοικητή τυπικά, γιατί κανένας δε χρησιμοποιούσε ποτέ αυτό τον τίτλο. Αυτή η προαγωγή δεν ήρθε ως διά μαγείας. Όπως λέει μια παλιά και τιμημένη ρήση από την εποχή της Τουρκοκρατίας, είναι καλό να έχεις μπάρμπα στην Κορώνη 5 και, όπως αποδείχτηκε, προς μεγάλη έκπληξη του Ζαννή, κάτι τέτοιο ίσχυε στην περίπτωσή του. Το ιδιαίτερο ταλέντο του, ένα είδος ωμής διπλωματίας, η ικανότητα να πείθει τους ανθρώπους να κάνουν αυτό που ήθελε χωρίς να ασκεί βία, είχε τραβήξει την προσοχή του αστυνομικού διευθυντή της Θεσσαλονίκης, μιας κάπως μυστηριώδους παρουσίας στην πόλη. Ο Βαγγέλης ήταν τουλάχιστον ογδόντα ετών, κάποιοι έλεγαν ότι ήταν παραπάνω, με το χαμόγελο αγίου εξού και το παρατσούκλι «Άγιος Βαγγέλης», τουλάχιστον για κείνους που μπορούσαν να εκτιμήσουν την ειρωνεία και τον σεβασμό μέσα στην ίδια φράση. Τα τελευταία πενήντα χρόνια δεν είχε συμβεί τίποτα στη Θεσσαλονίκη για το οποίο να μην έλαβε γνώση ο γέρος αστυνομικός, που παρακολουθούσε με ενδιαφέρον την καριέρα του νεαρού Ζαννή. Κι έτσι, το 1937, όταν ο Ζαννής αποφάσισε να 5. Ελληνικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Μ.) 24
Ο Ι Κ ατα σ Κ Ο π Ο Ι των Β α λκανιων παραιτηθεί από τη θέση του, ο Βαγγέλης τού πρότεινε μια καινούρια. Δικό του γραφείο, μόνιμη συνεργασία με έναν επιθεωρητή, γραμματέα κι έναν πολύ μεγαλύτερο μισθό. «Χρειάζομαι κάποιον ικανό να χειριστεί αυτά τα θέματα» του είπε ο Βαγγέλης κι άρχισε να του εξηγεί τι εννοούσε. Ο Ζαννής μπήκε αμέσως στο νόημα και, με τον καιρό, έγινε ευρέως γνωστός ως υψηλόβαθμο στέλεχος της αστυνομίας, ενώ για κείνους που γνώριζαν τα υπόγεια δίκτυα της ζωής της πόλης, αλλά και πιο έξω, στους δρόμους της Θεσσαλονίκης, σιγά σιγά έγινε γνωστός ως «Ζαννής». Είχε πέσει θύμα εκβιασμού ο Βέλγος πρόξενος από μια πόρνη; Φωνάξτε τον Ζαννή. πήρε ο γιος αθηναίου πολιτικού ένα διαμαντένιο δαχτυλίδι από τοπικό κοσμηματοπωλείο και «ξέχασε» να το πληρώσει; Φωνάξτε τον Ζαννή. Κατέφθασε «ανεπίσημα» στην πόλη Γερμανός πολίτης με φορτηγό πλοίο από ουδέτερη χώρα; Όταν ο Ζαννής γύρισε στην άκρη της προβλήτας, βρήκε τον βοηθό του, ονόματι Γαβριήλ Γκάμπι για τους φίλους σαλτιήλ, να τον περιμένει καπνίζοντας ένα τσιγάρο, γερμένος χαλαρά στη θέση του οδηγού. Ο σαλτιήλ λάτρευε το αυτοκίνητό του, ένα τσέχικης κατασκευής μαύρο Skoda 420 με σκληρές αναρτήσεις, ιδανικές για τους βαλκανικούς δρόμους. «πάρκαρε πίσω από τον τοίχο, Γκάμπι» του είπε ο Ζαννής. «Για να βλέπουμε την προβλήτα χωρίς να φαινόμαστε». Ο σαλτιήλ πάτησε τον διακόπτη της ανάφλεξης κι ο κινητήρας πήρε μπρος αμέσως έβαλε ταχύτητα και οδήγησε 25
Α Λ Α Ν φ Ε ρ Σ Τ το αυτοκίνητο προς το τελωνείο. Γκριζαρισμένος πενηνταπεντάρης, ψηλός και αργοκίνητος, με κυρτούς ώμους και αρκετούς βαθμούς μυωπίας, ο Σαλτιήλ έβλεπε τον κόσμο με ένα μείγμα μεγαλοθυμίας και κυνισμού μέσα από τα γυαλιά του με τον χοντρό σκελετό. Γνήσιο τέκνο της πολυπληθούς κοινότητας των Εβραίων Σεφαραδιτών των Ισπανο-Εβραίων που εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη από τα τέλη του δέκατου πέμπτου αιώνα, είχε καταφέρει να μπει στο Σώμα και να ανέβει πολλά σκαλοπάτια της ιεραρχίας επειδή ήταν έξυπνος, οξυδερκής, ικανός να διαβάζει τον χαρακτήρα των ανθρώπων κάτω από τις μάσκες και πεισματάρης. Ένα ευγενικό, συνεσταλμένο μπουλντόγκ. Τη μέρα που ο Βαγγέλης πρότεινε στον Ζαννή την καινούρια του θέση λέγοντας: «Βρες κάποιον που να σου κάνει για συνεργάτης», εκείνος τηλεφώνησε στον Γκάμπι Σαλτιήλ, του εξήγησε την καινούρια του αποστολή και του ζήτησε να ενώσουν τις δυνάμεις του. «Πώς θα ονομάζεται αυτό το τμήμα;» θέλησε να μάθει ο Σαλτιήλ. «Δε χρειάζεται ειδική ονομασία» απάντησε ο Ζαννής. Πέρασαν δέκα δευτερόλεπτα μεγάλο διάστημα για τηλεφωνική συνδιάλεξη. Και τότε ο Σαλτιήλ είπε: «Πότε αρχίζω;». Τώρα ο Ζαννής πλησίασε στο αγοραίο, έδωσε ένα μικρό ποσό στον οδηγό, τον ευχαρίστησε και τον έστειλε στο σπίτι του. Όταν γλίστρησε ξανά στη θέση του συνοδηγού του Skoda, ο Σαλτιήλ ρώτησε: «Λοιπόν, τι ακριβώς γίνεται εδώ;» Ο Ζαννής επανέλαβε την ιστορία του λιμενάρχη και πρόσθεσε: «Όσο δε βγαίνει στην πόλη, δεν τον ενοχλούμε. Θα του δώσουμε μερικές ώρες για να νιώσει άνετα κι έπει- 26
Ο Ι Κ ΑΤΑ Σ Κ Ο Π Ο Ι ΤωΝ Β Α ΛΚΑΝΙωΝ τα, αν συνεχίσει να μένει στο πλοίο, θα καλέσουμε άλλους επιθεωρητές να μας αντικαταστήσουν». «Κι αν περιμένει ως το πρωί, κατηφορίσει έως εδώ και δείξει ένα διαβατήριο στον τελωνειακό της βάρδιας;» «Τον ακολουθούμε» απάντησε αμέσως ο Ζαννής. «Δε θέλω να γυρίζει ελεύθερα στην πόλη». «Γερμανός, είπες». «Διαβάζει γερμανική εφημερίδα, αλλά ένας Θεός ξέρει τι είναι». «Κατάσκοπος, λες;» «Δεν αποκλείεται. Ο Τούρκος καπετάνιος κάτι τέτοιο άφησε να εννοηθεί. Με μια ματιά» Ο Σαλτιήλ έβαλε τα γέλια. «Αθάνατη Ανατολή!» αναφώνησε. «Με μια ματιά, για φαντάσου! Όχι, δε θα άλλαζα αυτόν τον τόπο με κανέναν! Όμως» πρόσθεσε μετά από μια μικρή παύση «τι μπορεί να θέλει ένας κατάσκοπος στη Θεσσαλονίκη; Έχεις καμιά ιδέα;» «Ποιος ξέρει; Ίσως απλώς ο πόλεμος κατηφορίζει προς τα μέρη μας». «Μη λες τέτοια πράγματα, Κώστα. Εδώ κάτω, τέρμα Θεού στη Βαλκανική Χερσόνησο, τι υπάρχει για να τους τραβήξει;» «Τον Χίτλερ τίποτα, τουλάχιστον σύμφωνα με τις εφημερίδες. Και πρέπει να ξέρει τι συμβαίνει εδώ, ψηλά στα βουνά, όταν είμαστε υπό κατοχή». Ο Σαλτιήλ φαινόταν προβληματισμένος. «Και πάλι όμως» είπε. «Τι;» «Να, έχω έναν ανιψιό που διδάσκει σε τεχνική σχολή. Γεωγραφία μεταξύ άλλων. Έξυπνο αγόρι ο Μάννι Τέλος πάντων, λέει πως, όσο ο Χίτλερ διατηρεί τη συμφωνία του 27
Α Λ Α Ν φ Ε ρ Σ Τ με τους ρώσους, είμαστε ασφαλείς. Αλλά, αν αποφασίσει να κινηθεί εναντίον τους, μπορεί να βρεθούμε μπλεγμένοι. Στον χάρτη της Ευρώπης είμαστε η δεξιά πλευρά για κάποιον που προελαύνει ανατολικά, η δεξιά πλευρά που εκτείνεται έως τον Καύκασο, για τα πετρέλαια. Τέλος πάντων, αυτή είναι η θεωρία του Μάννι». «Την πιστεύεις;» Ο Σαλτιήλ σήκωσε τους ώμους. «Ο Χίτλερ είναι πανούργος δε θα έλεγα ευφυής αλλά πανούργος σίγουρα. Κυνηγάει τους Εβραίους, αλλά τους ρώσους δεν τους αγγίζει». Ο Ζαννής συγκατένευσε αργά ακουγόταν αρκετά πειστική ως άποψη. «Μην το ξεχάσω» είπε. «Έφερες αυτό που σου ζήτησα;» «Είναι στο ντουλαπάκι». Ο Ζαννής το άνοιξε κι έβγαλε ένα αυτόματο Walther PPK, το γερμανικό όπλο που προτιμούσαν όλοι οι επιθεωρητές στα Βαλκάνια. Αμέσως πρόσεξε τις βαθιές μεταλλικές χαρακιές στη βάση της λαβής. «Τι στην ευχή έκανες με δαύτο;» «Κρεμούσα πίνακες στον τοίχο» απάντησε ο Σαλτιήλ. «Την τελευταία φορά που είδα το σφυρί μου, το είχε σαν παιχνίδι στα χέρια του ένα από τα εγγόνια μου». «Παιδιά» είπε ο Ζαννής χαμογελώντας. «Είμαι ευλογημένος» είπε ο Σαλτιήλ. «Καιρός να το βάλεις κι εσύ μπροστά, Κώστα. Δε μικραίνεις όσο περνάει ο καιρός». Το χαμόγελο του Ζαννή πλάτυνε. «Με τη ροξάν;» ρώτησε, εννοώντας την Αγγλίδα φιλενάδα του. «Ε Μπα, μάλλον όχι» απάντησε ο Σαλτιήλ. 28