ΟΜΑΔΑ 09: ΜΑΡΩ ΔΑΓΙΑΝΤΗ ΙΩΑΝΝΑ ΣΚΟΥΦΑΛΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΓΑΜΒΡΕΛΛΗ ΜΑΡΙΑ ΔΑΒΡΑΔΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΧΑΙΡΕΤΑΚΗ

Καταγραφή της πολεοδομικής και της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας των οικισμών του Νομού Λασιθίου για τη μελλοντική ένταξή τους σε θεσμικό πλαίσιο προστασίας ΟΜΑΔΑ 09: ΜΑΡΩ ΔΑΓΙΑΝΤΗ ΙΩΑΝΝΑ ΣΚΟΥΦΑΛΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΓΑΜΒΡΕΛΛΗ ΜΑΡΙΑ ΔΑΒΡΑΔΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΧΑΙΡΕΤΑΚΗ

1.ΟΙΚΙΣΜΟΣ - ΤΟΠΟΣ ΤΟΠΙΟ - ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ Α. ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Η Κρήτη χαρακτηρίζεται από έδαφος έντονης μορφολογίας ως επί το πλείστο ορεινό, με ελάχιστες εξαιρέσεις κάποιες μεγάλες πεδιάδες και αρκετά σημαντικά οροπέδια. Έτσι και ο νομός Λασιθίου, δεν αποτελεί εξαίρεση στον κανόνα αυτόν. Το έδαφος είναι σκληρό, τραχύ και απότομο, το κλίμα ήπιο και εξαιρετικά ξηρό. Η βλάστηση είναι χαμηλή με έντονη την παρουσία της πέτρας και του σκληρού βράχου, συναντάμε όμως και δασώδεις περιοχές. Ο οικισμός «Σφάκα» έχει στοιχεία χαρακτηριστικού Κρητικού οικισμού με συνεκτικά τμήματα, που όμως έχει υποστεί αλλοιώσεις από προσθήκες νέων κατασκευών, από "επισκευές" και "αναπαλαιώσεις". Η μερική καταστροφή ορισμένων παλαιών κτισμάτων έχει επέλθει κυρίως από την εγκατάλειψη. Για την γένεση των οικισμών αυτών καθώς και για την ιστορία τους, έχουμε στοιχεία από προφορικές μαρτυρίες και γραπτά κείμενα. Η Σφάκα βρίσκεται στην εθνική οδό Σητείας Αγ. Νικόλαου, απέχει 33 χλμ από την πρώτη και 40,3 χλμ από τον δεύτερο, το ακριβές σύστημα συντεταγμένων είναι: α) Ύψος από επιφάνεια θάλασσας, 236 μ. β) Γεωγραφικό μήκος, 25o 55 23 ανατολικά γ) Γεωγραφικό πλάτος, 35o 09 16 βόρεια Αναφέρεται στην απογραφή για πρώτη φορά το 1577 ως επαρχία της Σητείας από το Fr. Barozzi και στην τουρκική απογραφή του 1671 isvaka με 29 χαράτσα, τέλος το 1881 αναφέρεται στο δήμο Τουρλωτής με 417 χριστιανούς κατοίκους και 44 Τούρκους (Σπανάκης, 1991). Σύμφωνα με τις απογραφές της εποχής, η Σφάκα ανήκε στους μεγαλύτερους οικισμούς στης επαρχίας Σητείας το 1583 και το 1900 με μια αποχή το 1671 και το 1881 (Ανδριώτης, 2006). Βρίσκεται σε ένα στρατηγικό σημείο σε απόσταση ασφαλείας από τη θάλασσα, σε σημείο μη ορατό αλλά διατηρώντας την οπτική επαφή με αυτή έτσι ώστε να υπάρχει η δυνατότητα να γίνεται αντιληπτός ο κίνδυνος που πλησιάζει 1. 1 Κάπου αναφέρθηκε η ύπαρξη εκκλησίας στο παλιό χωριό, το οποίο προφανώς βρίσκεται κοντά στα παράλια του Μόχλου και καταστράφηκε όταν οι Άραβες κατέλαβαν την Κρήτη. Επομένως, ο οικισμός 1

Η Εθνική οδός Σητεία Αγ. Νικόλαος, χωρίζει τον οικισμό στον "Πάνω" και στον "Κάτω". Β. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ Η Σφάκα στην ενετική απογραφή του 1583 έχει 462 κατοίκους. Η δημογραφική εξέλιξη έχει ως εξής: ΕΤΟΣ ΔΗΜΟΣ/ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΤΟΙΚΟΙ 1577 Αναφέρεται ως Sfacha 1583 Soffaca (ενετική απογραφή) 462 1630 Sfacca 1671 Isvaka 32 χριστ./ 7 μουσ. 1834 Αιγυπτιακή απογραφή 32 χριστ./ 7 μουσ. 1881 Δήμο Τουρλωτή 417 χριστ./44 μουσ. 1900 Δήμο Τουρλωτή 551 1920 Έδρα ομώνυμου δήμου 685 1928 Έδρα ομώνυμης κοιν. 732 1940 Έδρα ομώνυμης κοιν. 871 1951 Έδρα ομώνυμης κοιν. 861 1961 Έδρα ομώνυμης κοιν. 802 1971 Έδρα ομώνυμης κοιν. 560 1981 Έδρα ομώνυμης κοιν. 488 1991 Έδρα ομώνυμης κοιν. 385 2001 Δήμο Σητείας 328 Πηγή: ΕΣΥΕ, Ανδριώτης (2006) και Pashley (1994), ιδία επεξεργασία. Από το 1928 ως το 1961 συγκεντρώνει τους περισσότερους κατοίκους. Προφανώς από το 1961 και έπειτα αρχίζει η εσωτερική και η εξωτερική μετανάστευση. Σήμερα στον οικισμό, κατοικούν μόνιμα περίπου 80 άτομα εκ των οποίων και λιγοστοί νέοι, εφόσον βρίσκεται ακόμα σε λειτουργία το δημοτικό σχολείο του οικισμού. αναπτύσσεται στην πλαγιά του βουνού, όπου η τοποθεσία και γενικότερα το περιβάλλον παίζουν ασφαλώς σπουδαίο ρόλο στην υγεία, στην ψυχοσύνθεση και στην διαμόρφωση του χαρακτήρα των κατοίκων του. 2

Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας γραπτά κείμενα μας τεκμηριώνουν πως οι άρρενες χριστιανοί σώθηκαν από την γενική σφαγή του 1821, χάρη στη μεσολάβηση της χριστιανής γυναίκας του δυνάστη Ιμπραήμ Αφεντάκη, το γένος Σακκαδάκη από το χωριό "Λάστρος". Σχετικά με το τοπωνύμιο του οικισμού υπάρχουν δύο παραδόσεις. Η πρώτη μιλά για την ύπαρξη πηγής με πικροδάφνες (σφάκα) (Παπαδάκη, 1989), ενώ η δεύτερη αναφέρεται στον ενετό Βάιλο, κυβερνήτη της ευρύτερης περιοχής που είχε 4 κόρες: την πρώτη και καλύτερη που την έλεγαν Σοφία ήταν εύσωμη και ο κόσμος την αποκαλούσε Σοφάκα. Όταν έδωσε ο Βάιλος το τεράστιο φέουδο στον γαμπρό του, δηλαδή μια τεράστια περιφέρεια που ήταν Φέουδο της Σοφάκας με τον καιρό το χωριό ονομάστηκε Σφάκα. Η παλαιότερη ονομασία του οικισμού ήταν Μηλιά (http://sfaka.wseas.org/). Ένα από τα σημαντικότερα μνημεία του οικισμού είναι η ενετική κρήνη του 17 ου αιώνα, που σήμερα μετά από αμφίβολης επιτυχίας και συνέπειας επεμβάσεις έχει μεταμορφωθεί και σχεδόν εξαφανιστεί. Στο επάνω μέρος της κρήνης υπήρχε χαραγμένο το όνομα του Nicoló Barozzi. Η Σφάκα έχει αρκετές ιστορικές αναφορές ως μεγάλος οικισμός. Αρχικά στη θέση Κερατίδι βρέθηκε Μινωικός τάφος με κιβωτιόσχημη λάρνακα. Η πιο παλιά εκκλησία, της Αγίας Τριάδας, που έχει και νεώτερο κλίτος αφιερωμένο στην Παναγία (κοίμηση της Θεοτόκου) φέρει μια επιγραφή του Μιχαήλ Συλίγνα με χρονολογία 2 Μαρτίου 1643 (Παπαδάκη, 1989) (www.sitia.gr). Υπάρχει η πηγή «φουντάνα» (fontana Barozzi) (1640), που βρίσκεται βόρεια του οικισμού από την κάτω πλευρά του εθνικού δρόμου, επί παλαιού καλντεριμιού με μεγάλο εύρος 4-5 μ, και που ενώνει δρόμο που οδηγούσε προς παραλία (Μόχλος?) ή άλλο πέρασμα σε σχέση με τον ενετικό πύργο και το βυζαντινό παρατηρητήριο, με γέφυρα ενετική με πλάτος 4-6 μ που περνάει πάνω από το ρέμα που κατεβαίνει από την πλαγιά της Σφάκας, και που συνεχίζει νοτιοδυτικά προς Καβούσι. Η πηγή, ήταν οργανωμένος χώρος υδραγωγείο με δεξαμενές και κανάλια, με υπολείμματα επιχρισμένων τοίχων, σκαλισμένη μαρμάρινη γούρνα. Σήμερα με τη γνωστή φροντίδα των αδιάφορων, συνεχίζει να παρέχει νερό, να έχει πλύστρες σε δεξαμενή, να ποτίζει τα χωράφια, με κατασκευές τσιμέντου και διάφορες άλλες απερίγραπτες. Επίσης, σημαντικό κτίσμα είναι το παλιό ερειπωμένο σχολείο, που βρίσκεται στην αυλή της παλιάς δίκλιτης Εκκλησίας των Τιμίου Σταυρού - Αγ. Χαράλαμπου, που συνδέθηκε με τη ζωή και την παιδεία του χωριού για δεκαετίες ολόκληρες και έπαψε να λειτουργεί το 1964, εφόσον χτίστηκε το καινούργιο σχολείο στην τοποθεσία "Νταέρες". Το νέο σχολείο είναι 2θέσιο, με μεγάλο προαύλιο. 3

Οι εκκλησίες του οικισμού και της ευρύτερης περιοχής είναι πολυάριθμες: 1) Δίκλιτη Εκκλησία της Κοιμήσεως της Παναγίας - Αγ.Τριάδα. Τα δύο κλίτη κατασκευάστηκαν σε διαφορετική χρονική περίοδο. Το παλαιότερο (1643) είναι το βόρειο που είναι αφιερωμένο στην Αγ. Τριάδα και το νεώτερο αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου (αρχές του 18 αι.) Ο συγκεκριμένος ναός έχει αναστηλωθεί υπό την επίβλεψη της 13 ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. 2) Δίκλιτη Εκκλησία Τίμιος Σταυρός, (ενοριακός ναός), εορτάζεται η ύψωση του Σταυρού, 14 Σεπτεμβρίου. 3) Παλαιά εκκλησία Τίμιου Σταυρού Άγιος Χαράλαμπος, εορτάζει την ύψωση του Σταυρού, 14 Σεπτεμβρίου και στις 10 Φεβρουαρίου του Αγίου Χαραλάμπους, όπου υπάρχει πέτρινο ανώφλιο με χαραγμένη την ημερομηνία 1881. 4) Αγ. Αικατερίνη - Τρεις Ιεράρχες Τίμιος Σταυρός, που βρίσκεται δίπλα στην παλαιά εκκλησία του Τιμίου Σταυρού (3). 5) Άγιος Βασίλειος, στην τοποθεσία "Παλιό Χωριό", 1 Ιανουαρίου. Να σημειωθεί ότι ο ναός αυτός χτίστηκε επάνω στα ερείπια αρχαιότατου ναού ο οποίος ήταν και ο παλαιός ενοριακός ναός του «παλιού χωριού» το οποίο καταστράφηκε από τους Άραβες όταν αυτοί κατέκτησαν την Κρήτη. 6) Άγιος Νικόλαος, στο δρόμο προς το Μόχλο, συνοικία "Τραβάδι", 6 Δεκεμβρίου. 7) Άγιος Γεώργιος, στην ομώνυμη τοποθεσία, 23 Απριλίου ή Δευτέρα του Πάσχα. 8) Άγια Ειρήνη, κοιμητηριακός ναός, 5 Μαΐου. 9) Άγιοι Σαράντα, στην ομώνυμη τοποθεσία, 9 Μαρτίου. 10) Άγιοι Πάντες, στην τοποθεσία "Κλίμα" Κυριακή Αγίων Πάντων. 11) Προφήτης Ηλίας, νέος σχετικά, είναι στην τοποθεσία "Ξερόν" Ελίδι, 20 Ιουλίου. 12) Άγιος Ανδρέας, βρίσκεται λίγο πριν το Μόχλος, 30 Νοεμβρίου. 4

Αξίζει να αναφερθεί επίσης, ότι στη στη Σφάκα το 1583 υπήρχαν 6 ιερείς (Αγγελάκις, 1935). Γ. ΠΛΑΙΣΙΟ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΩΝ ΕΠΙΡΡΟΩΝ ΚΑΙ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΜΕ ΤΟ ΤΟΠΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ THΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΔΙΑΣΥΝΔΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΠΕΛΑΣΕΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΚΗ ΚΑΙ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΕΞΥΠΗΡΕΤΗΣΕΙΣ Το οδικό δίκτυο είναι οργανωμένο, η μετακίνηση στα γύρω χωριά γίνεται με ιδιωτικό όχημα, αλλά και με λεωφορείο (ΚΤΕΛ). Αν και η μορφολογία του εδάφους είναι έντονη, υπάρχουν ασφαλτοστρωμένοι δρόμοι που διασχίζουν τα χωριά και την ύπαιθρο. Μία τελευταία ανάπλαση που έγινε στον οικισμό ("Πάνω" και "Κάτω" Χωριό) είναι οι τρείς βασικοί πλακόστρωτοι άξονες, διαμορφωμένοι με βαθμίδες, στεγασμένοι με ξύλινη ανοικτή πέργκολα με περσίδες και ανοιχτά τμήματα για την αναρρίχηση των φυτών, εξασφαλίζοντας ευχάριστες συνθήκες σκίασης και δροσισμού στους περαστικούς αλλά και στη γειτονιά κατά την καλοκαιρινή περίοδο. Όμως, το ύψος των βαθμίδων και η έντονη κατωφερική κλίση τους είναι δύσκολα προσβάσιμες και επικίνδυνες για τους ηλικιωμένους κατοίκους. Τέλος από την ΒΔ πλευρά του οικισμού ξεκινά ασφαλτοστρωμένος δρόμος που οδηγεί στο επίνειο του οικισμού της Σφάκας (καθώς και των γειτονικών οικισμών Τουρλωτής και Μυρσίνης), το Μόχλο. Από τη Σφάκα επίσης, ξεκινά ένας αγροτικός δρόμος που οδηγεί στο μικρό οροπέδιο της Μονοκαράς. Δ. ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΚΑΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΟΥ ΔΟΜΗΜΕΝΟΥ ΙΣΤΟΥ Η σημερινή Σφάκα έχει δύο οικισμούς. Τον πάνω από το δρόμο και τον κάτω από το δρόμο. Ο δρόμος είναι ένα σύγχρονο έργο. Όμως οι οικισμοί είναι παλαιότεροι. Μελετώντας την αεροφωτογραφία και παρατηρώντας τους παλιούς δρόμους (όπως π.χ. το μονοπάτι που ξεκινάει από την εκκλησία του Τιμίου Σταυρού και του Αγ. Χαράλαμπου και οδηγεί στο νεκροταφείο, αντιλαμβανόμαστε ότι το χωριό ήταν ενιαίο και η κατασκευή του Εθνικού δρόμου το χώρισε σε δύο τμήματα. Η ύπαρξη της δίκλιτης εκκλησίας της Αγ. Τριάδας και Κοίμησης της Θεοτόκου που χρονολογείται το 1640, θα σήμαινε και τη συσπείρωση κατοικιών γύρω από αυτήν. Όντως, συγκεντρώνεται ένα οικιστικό σύμπλεγμα γύρω από αυτήν με κτίσματα μικρής κλίμακας όπως, η εποχή και οι οικονομικές συνθήκες όριζαν. Αυτή η πρώτη 5

πιθανότατα συμπύκνωση περικλείεται από ένα δρόμο ας τον πούμε περιφερειακό, που σήμερα οδηγεί στο σχολείο. Αν θεωρήσουμε την εκκλησία ως κέντρο του οικισμού, τα δρομάκια και οι μικροί ελεύθεροι χώροι διαχέονται προς όλες τις κατευθύνσεις. Η τυπολογία των σπιτιών είναι ορισμένα με μικρή αυλή, διώροφα και άλλα χωρίς καθόλου ελεύθερο χώρο, με χαρακτηριστικό θύρωμα με πελέκια από αμμουδερή πέτρα και μικρά ή ανύπαρκτα ανοίγματα προς το δημόσιο χώρο. Λιθόκτιστα συνήθως επιχρισμένα, με δώμα τα περισσότερα. Ορισμένα έχουν όροφο και εξωτερική πρόσβαση με στενή και δύσκολη σκάλα. Αυτός ο έστω πρώτος οικισμός, πλαισιώθηκε πολύ μεταγενέστερα από τις νεώτερες ανάγκες και πνίγηκε από τη νεώτερη αδιαφορία. Επίσης, να σημειωθεί ότι ο νεώτερος εποικισμός αγνόησε τη σημασία της εκκλησίας τόσο αρχιτεκτονικά, ιστορικά όσο και κοινωνικά. Η ύπαρξη των ενετικών υπολειμμάτων (φοντάνα Βarozzi και ενετική γέφυρα, το φαρδύ λιθόστρωτο), κοντά στην ενετική εκκλησία, σημαίνουν την παλαιότερη οικιστική συσπείρωση με αποδεικτικά στοιχεία. Προφανώς υπήρχαν και παλαιότερες οικίσεις (αρχαίος τάφος κλπ), σε αυτό το σημείο αλλά και χαμηλότερα προς τα παράλια, αφού υπάρχουν μαρτυρίες για «παλιό χωριό» και εκκλησία που ήταν χτισμένη σε παλαιότερα ίχνη που καταστράφηκαν από Άραβες. Η δεύτερη οικιστική πυκνότητα, οργανώνεται νότια του προηγούμενου οικισμού. Από το πόσο σφιχταγκαλιασμένα είναι τα κτίσματα θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι υπάρχουν δύο φάσεις ή ότι πρώτα ξεκίνησε η κατοίκηση από το ψηλότερο σημείο αμφιθεατρικά όπως το ανάγλυφο επιβάλλει. Και εδώ βλέπουμε τον ίδιο τρόπο δόμησης και την ίδια τυπολογία, δηλ. σπίτι με αυλή και σπίτι χωρίς. Σπίτι συμπαγές στην όψη του, μόνο με πόρτα και σπίτι με μικρά ανοίγματα, σπίτι με όροφο και εξωτερικό σκαλάκι, σπίτι με αυλή. Η αυλή είναι ο ενδιάμεσος χώρος μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου, είναι ο φυσικός δροσισμός του σπιτιού γιατί πάντα είναι φυτεμένη και έχει κρεβατίνα (και στα σοκάκια δεν περισσεύει χώρος για δέντρα), είναι το σαλόνι της γειτονιάς, ο κοινωνικός χώρος. Η πρόσβαση σ αυτό τον ψηλά τοποθετημένο οικισμό, γίνεται πεζή μέσω καλντερίμι, ή βαθμιδωτό σοκάκι. Υπάρχει μοναδικός δρόμος βατός από αυτοκίνητο με μικρό εύρος. Εκεί, στο ψηλότερο σημείο, είναι που κάποιος επιχειρηματίας, αγόρασε πολλά μεμονωμένα και γειτονικά σπίτια και αναστηλώνοντάς τα δημιούργησε μια ξενοδοχειακή μονάδα, προσπαθώντας να διατηρήσει και να αναδείξει ορισμένα στοιχεία πολεοδομίας, αρχιτεκτονικής και δομικών στοιχείων, και κληρονομιάς. Το αποτέλεσμα δεν είναι πάντα απόλυτα επιτυχημένο ως προς τη συνέπεια της αρχιτεκτονικής οπτικής. Είναι όμως ένας 6

πόλος έλξης για το χωριό και μία οικονομική διέξοδος, επίσης ένα γεγονός κατά τη διάρκεια της τουριστικής σαιζόν για την κλειστή κοινωνία. Η οργάνωση που βρίσκεται λίγο πιο κάτω και που πιθανότατα είναι μεταγενέστερη της προηγούμενης οργάνωσης, έχει σπίτια με αυλή, νεώτερες κατασκευές και πρόσβαση με δρόμο βατό από αυτοκίνητο σήμερα. Ο οικισμός οριοθετείται επίσης από δύο ρέματα. Εκεί βρίσκεται η σύγχρονη μεγάλη εκκλησία που αντικαθιστά την παλαιότερη δίκλιτη (έχει επιγραφή του 1881) Αγ.Χαράλαμπου και Τιμίου Σταυρού. Στον ίδιο αύλειο χώρο εκείνη την εποχή κατασκευάστηκε και το παλιό σχολείο, που σήμερα όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, είναι υπό αναστήλωση και θα χρησιμοποιηθεί ως χώρος πολιτισμού. Ο οικισμός της Σφάκας έχει υποστεί πολλές αλλοιώσεις, ακόμα και στα συνεκτικά παλιά τμήματά του. Από τη μια οι αναπαλαιώσεις που δεν είναι πάντα συνεπείς, από την άλλη οι προσθήκες χωρίς έγνοια για το αποτέλεσμα και η αλόγιστη χρήση του αλουμινένιου παράθυρου και πόρτας είτε λευκό, είτε παλαιότερης κατασκευής και αισθητικής, και από την άλλη η πρόθεση για το «καλύτερο» που πολλές φορές αποτυγχάνει ως τελικό συνύπαρξη όλων των στοιχείων ελληνικών και ξένων. με τη Στο νεώτερο τμήμα του που είναι πλησίον του εθνικού δρόμου, έχει χτιστεί το σύγχρονο ελαιοτριβείο και κάποιες αποθήκες υλικών. Το χωριό διαθέτει 4 παντοπωλεία και 3 καφενεία. Επί του Εθνικού δρόμου με το τέλος του χωριού πηγαίνοντας προς Τουρλωτή, στα δεξιά, και μετά τη στάση του λεωφορείου ο πολιτιστικός σύλλογος έχει κατασκευάσει κρήνη. Αναφέρεται στις παρατηρήσεις επί του ΣΧΟΟΑΠ Σητείας το 2004, από την 13 η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων: οι οικισμοί Λάστρου, Σφάκας, Τουρλωτής, Μυρσίνης, Μέσα και Έξω Μουλιανών διαθέτουν αξιόλογα συνεκτικά τμήματα με ισχυρό παραδοσιακό χαρακτήρα, χωρίς εκτεταμένες αλλοιώσεις. Εντός των οικισμών ή στις παρυφές τους υπάρχουν εκκλησίες τοιχογραφημένες και μη, που υπάγονται στις διατάξεις του αρχαιολογικού νόμου 3028 /2002. Ιδιαιτέρως οι ναοί της Παναγίας, του Αγ. Νικολάου και του Τιμίου Σταυρού της Σφάκας. 4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ,ΤΥΠΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΥΝΔΕΣΕΙΣ ΔΙΚΤΥΟΥ 1. Αγγελάκις Ε. (1935), Σητειακά. Ήτοι συμβολή εις την ιστορίαν της Σητείας από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ ημάς, τ.1. Αθήνα. 7

2. Ανδριώτης Ν. (2006), Πληθυσμός και Οικισμοί της Ανατολικής Κρήτης (16ος 19ος αι.), Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο. 3. Παπαδάκη Ν. Π. (1989), Σητεία. Η πατρίδα του Μύσωνα και του Κορνάρου, Δήμος Σητείας, Σητεία. 4. Pashley R. (1994), Ταξίδια στην Κρήτη Β, Μετάφραση: Γόντικα Δ., ΤΕΔΚ Κρήτης, Ηράκλειο. 5. Σπανάκης Σ. (1991), Πόλεις και Χωριά της Κρήτης στο Πέρασμα των Αιώνων, τ. Β, Γραφικές τέχνες Γ. Δετοράκης ΑΕΒΕ, Ηράκλειο Κρήτης. 6. http://sfaka.wseas.org/. 7. www.statistics.gr. 8. http://www.sitia.gr/city/villages/sfaka.html. 8

1. ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΟΠΟΣ ΤΟΠΙΟ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ 2. ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ 1. ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΟΠΟΣ ΤΟΠΙΟ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ Όνομα οικισμού: Οικισμός ΣΦΑΚΑ. παλαιότερη ονομασία (πριν το 1583 ) ήταν Μηλιά. (Ετυμολογία της λέξης): Δύο οι Πιθανές Ετυμολογίες του Ονόματος του χωριού: 1) Για την περίπτωση που το όνομα του χωριού συνδέεται με το όνομα του φυτού "σφάκα": Η λαϊκή ονομασία του φυτού "Νήριον το ολέανδρον" (λατινικά: Nerium oleander), είναι "σφάκα" στην Κρήτη, "πικροδάφνη" ή "ροδοδάφνη" αλλού. 2) Ο Ενετός Βάιλος της ευρύτερης περιοχής είχε 4 κόρες. Την πρώτη και καλλίτερη τη λέγανε Σοφία. Αυτή η Σοφία ήτανε μεγάλη και εύσωμη και ενώ ο πατέρας της την φώναζε Σοφία, ο υπόλοιπος κόσμος την αποκαλούσε Σοφάκα. Τις τρεις αδελφές της Σοφάκας λέγανε: Τσιμέλα (από αυτήν βγήκε το τοπωνύμιο Κιμέλα, περιοχή ανάμεσα σε Σφάκα και Τουρλωτή), Πελεγκρίνα (= Προσκυνήτρια στα Ιταλικά, από αυτήν βγαίνει η Πελεγρίνα, τοπωνύμιο στην Τουρλωτή) και την πιο μικρή Στεφανία πού έδωσε το όνομα της στη Στεφανιά (τοπωνύμιο στην Τουρλωτή). Όταν μοίρασε ο Βάιλος το τεράστιο φέουδο στους γαμπρούς του, ο γαμπρός από την πρωτοκόρη έλαβε μια τεράστια περιφέρεια που ήταν το φέουδο της Σοφάκας ή με τον καιρό Σφάκας (και ούτως, κατά μία εκδοχή προέκυψε το "Σφάκα"), ο γαμπρός της δεύτερης πήρε μια μεγάλη περιοχή στα ανατολικά του προηγούμενου και έτσι έγινε το φέουδο της Τσιμέλας. Λόγω του ότι το "Τσι" και το "Κι" στη διάλεκτο μας ακούγονται περίπου το ίδιο, από το Τσιμέλα προήλθε το Κιμέλα. Ο γαμπρός της τρίτης πήρε το φέουδο που ονομάστηκε φέουδο της Πελεγκρίνας ή επί το ελληνικότερον "Πελεγρίνας" ανατολικά από το προηγούμενο και οπωσδήποτε μικρότερο και τέλος ο γαμπρός της Στεφανίας πήρε το τελευταίο φέουδο και έτσι προήλθε η Στεφανία που με τον καιρό έγινε Στεφανιά. Πηγή : http://sfaka.wseas.org/ Α) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ Οικισμός : Ορεινός Ημιορεινός Πεδινός Παράλιος x Φυσικό περιβάλλον ιδιαιτερότητες: Υπάρχουν στην περιοχή ιδιαίτερα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος που αξίζει να αναδειχθούν ; Αναφέρατε : Στην περιοχή υπάρχει ενετική κρήνη (Φοντάνα Μπαρότσι ) που συνδέεται μέσω παλιού καλντεριμιού μεγάλου πλάτους, με ενετική γέφυρα που περνά πάνω από πυκνόφυτο ρέμα. Υπάρχει κάποιο πλαίσιο προστασίας για την περιοχή? Αν όχι θεωρείται ότι χρειάζεται να προταθεί κάτι τέτοιο; Αναφέρατε : Η 13 η εφορεία Βυζαντινών αρχαιοτήτων παρατηρεί επί του ΣΧΟΑΑΠ Σητείας και προτείνει ζώνη προστασίας για την περιοχή που βρίσκεται η Φοντάνα Μπαρότσι και την πεζοπορική διαδρομή που συνδέει τα μνημεία με τις εκβολές του ρέματος (αρ. πρωτ. 2636/20-7-2004) 1

Η περιοχή συνδέεται με κάποιο ιστορικό γεγονός ; Σίγουρα υπάρχουν πολλά ιστορικά γεγονότα που συνδέονται με την περιοχή. Ένα από αυτά είναι η καταστροφή του «παλιού χωριού» και του ναού του Αγ. Βασιλείου από τους Άραβες. Το παλιό χωριό βρίσκεται Βόρεια του οικισμού προς τη θάλασσα. Επίσης κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, όπου γραπτά κείμενα μας τεκμηριώνουν πως οι άρρενες χριστιανοί σώθηκαν από την γενική σφαγή του 1821, χάρη στη μεσολάβηση της χριστιανής γυναίκας του δυνάστη Ιμπραήμ Αφεντάκη, το γένος Σακκαδάκη από το χωριό "Λάστρος". Αναφέρεται κάποιο από τα στοιχεία του τόπου που θεωρείται ιδιαίτερο χαρακτηριστικό για τη φυσιογνωμία του. 1) Μεμονωμένο κτίσμα ή μνημείο: Παλιό Σχολείο, Εκκλησία Αγ. Χαραλάμπους Τίμιου Σταυρού, Εκκλησία Αγ.Τριάδα- Κοίμηση της Θεοτόκου, Φοντάνα Μπαρότσι, Ενετική γέφυρα ΝΔ της Φοντάνα. Υπάρχουν εκκλησίες τοιχογραφημένες. 2) Παραγόμενο προϊόν : αγροτικά προιόντα 3) Παραγωγική δραστηριότητα : γεωργία 4) Έθιμο 5) Τοπική γιορτή ή πανηγύρι : 14 Σεπτεμβρίου του Τίμιου Σταυρού & στις 24 Ιουνίου του Κλείδωνα. Υπάρχει κάποια ιστορική περίοδος με την οποία ο οικισμός συνδέεται περισσότερο? (π. χ. ρόλος του οικισμού σε επαναστάσεις) Αναφέρεται (αν γνωρίζετε ) κάποιο έργο της πεζογραφίας ή της ιστορίας που αναφέρεται στον οικισμό. Κρητών Ιστορίες του Ν. Μαστοράκη Δημογραφική εξέλιξη (αναφορά στις 5 τελευταίες απογραφές). 1961 Έδρα ομώνυμου κοιν. 802 κάτ. 1971 Έδρα ομώνυμου κοιν. 560 κάτ. 1981 Έδρα ομώνυμου κοιν. 488 κάτ. 1991 Έδρα ομώνυμου κοιν. 385 κάτ. 2001 Έδρα ομώνυμου κοιν. 328 κάτ. Μπορεί ο οικισμός να θεωρηθεί ότι ανήκει σε ένα ευρύτερο σύνολο με κοινά χαρακτηριστικά στην εξέλιξη του (π.χ. Χωριά του Οροπεδίου Λασιθίου). Η Σφάκα έχει ως επίνειο το Μόχλος όπως και η Τουρλωτή και η Μυρσίνη. Οπότε έχουν κοινό ενδιαφέρον στην οικονομία που προέρχεται από τον τουρισμό. Γ ) ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΜΕ ΤΟ ΤΟΠΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ - ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΕΞΥΠΗΡΕΤΗΣΕΙΣ Ποιά είναι η σχέση του οικισμού με : To τοπικό κέντρο της περιοχής : Το τοπικό κέντρο της περιοχής είναι η Σητεία που συνδέεται μέσω της Εθνικής οδού Αγ. Νικολάου Σητείας με τον οικισμό. Υπάρχουν καθημερινά δρομολόγια του κτελ από και 2

προς τον οικισμό. Οι κάτοικοι ασκούν τις κοινωνικές, πολιτικοοικονομικές, εμπορικές και διοικητικές δραστηριότητες τους στην Σητεία. Τους γειτονικούς οικισμούς: Ο οικισμός συνδέεται με τους γύρω οικισμούς μέσω της Εθνικής οδού Αγ. Νικολάου Σητείας και παλιών αγροτικών οδών. Οι μετακινήσεις των κατοίκων από και προς αυτούς γίνεται για κοινωνικούς, επαγγελματικούς, οικογενειακούς και ιατρικούς λόγους. Ύπαρξη στον οικισμό διαφόρων εξυπηρετήσεων ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ : υπάρχει στον οικισμό Νηπιαγωγείο x Δημοτικό Γυμνάσιο x Λύκειο Σημείωση: Στον οικισμό λειτουργεί 2/θέσιο Δημοτικό Σχολείο. Τα παιδιά πάνε στο Γυμνάσιο & Λύκειο Τουρλωτής ΥΓΕΙΑ : Υπάρχει στον οικισμό Κέντρο Υγείας Φαρμακείο Σημείωση: Στον οικισμό λειτουργεί Αγροτικό Ιατρείο 1 φορά τη βδομάδα, και στην Τουρλωτή λειτουργεί άλλες 2 φορές. Στην Τουρλωτή υπάρχει και φαρμακείο. Υπάρχουν στον οικισμό άλλες εξυπηρετήσεις : όχι (π. χ. παιδικός σταθμός, πολεοδομία, Κ. Ε. Π. τράπεζα κλπ.) Αναφέρατε : Θεωρείται ότι η περιοχή χρειάζεται καλύτερη οδική σύνδεση με το τοπικό κέντρο; ΝΑΙ x ΟΧΙ Η εθνική οδός χρειάζεται βελτίωση συντήρηση. Υπάρχει συγκοινωνία με άλλες περιοχές ; ΝΑΙ x ΟΧΙ Υπάρχει συγκοινωνία με άλλο τοπικό κέντρο ; ΝΑΙ x ΟΧΙ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΟΔΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ α) Προς το τοπικό κέντρο ΚΑΛΗ ΜΕΤΡΙΑ ΚΑΚΗ x β) Προς άλλες οικιστικές περιοχές ΚΑΛΗ ΜΕΤΡΙΑ ΚΑΚΗ 3

x Δ) ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΔΟΜΗΜΕΝΟΥ ΣΤΟΥ Χτίζονται καινούργια κτίρια ; ΝΑΙ x ΟΧΙ Ανακαινίζονται τα υφιστάμενα Χτίζονται τουριστικές μονάδες ; ΝΑΙ x ΟΧΙ 2. ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ Α) Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ 1. Σε ποιο τομέα στηρίζεται η οικονομία της περιοχής ; ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ( γεωργία κτηνοτροφία αλιεία ) ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ( βιομηχανία - βιοτεχνία) ΤΡΙΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ( υπηρεσίες και τουρισμός ) x x x Έχει αλλάξει κάτι, στην πάροδο των χρόνων, σε σχέση με τους παραπάνω τομείς ; ΝΑΙ x ΟΧΙ Αν ναι, ποιό ; Έχει μειωθεί η γεωργική παραγωγή και έχει παρουσιαστεί η ενασχόληση με τον τουρισμό 2. Υπάρχουν παραδοσιακές δραστηριότητες ; ΝΑΙ x ΟΧΙ Αν ναι, ποιές ; Ξυλουργός 3. Υπάρχει κάποιο επάγγελμα στην περιοχή που έχει σήμερα εκλείψει ; Αν ναι, ποιό ; ΝΑΙ x ΟΧΙ Πεταλωτής, Ράφτης, Σωμαράς, 4. Νέες απασχολήσεις στην περιοχή ; ΝΑΙ x ΟΧΙ Αν ναι, ποιές ; Τουρισμός, Υπηρεσίες 5. Πιστεύετε ότι υπάρχουν προοπτικές εξέλιξης σ αυτές τις απασχολήσεις; Αν ναι, ποιές ; ΝΑΙ ΟΧΙ x 6. Γνωρίζετε αν έχουν δοθεί επιχορηγήσεις ή κάποια οικονομική ενίσχυση για την παραγωγή τοπικών προϊόντων ή για την ενίσχυση τοπικών «παραδοσιακών» δραστηριοτήτων ; 4

ΝΑΙ x ΟΧΙ Αν ναι, σε ποιές ; Εκσυγχρονισμός του Ελαιουργείου Από ποια πηγή χρηματοδότησης; Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης και Ανασυγκρότησης Υπαίθρου Καν. 1257/99- Μέτρο 2.1 ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ 7. Υπάρχουν προβλήματα σήμερα στην κυκλοφορία των οχημάτων και των πεζών στην περιοχή σας. ΝΑΙ x ΟΧΙ Λόγω της δομής του χωριού η κυκλοφορία των αυτοκίνητων δεν εξυπηρετείται 8. Για ποιους λόγους γίνονται οι μετακινήσεις σας καθημερινά ; Συναλλαγή με δημόσιες υπηρεσίες x Υπηρεσίες Πρωτογενή τομέα (αγροτικά, κτηνοτροφικά) x Υπηρεσίες Δευτερογενή τομέα (μεταποίηση, κατασκευές) x Υπηρεσίες Τριτογενή τομέα (τουρισμός) x 5

ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΟΚΙΣΜΟΥ ΣΦΑΚΑ Η Σφάκα είναι ένα παράδειγμα σφικτά δομημένου συνόλου με αραχνοειδή δόμηση. Στα δύο κέντρα του οικισμού τα μονοπάτια είναι ανηφορικά με έντονες κλίσεις και αρκετές στροφές. Το σύστημα πολεοδομικής οργάνωσης, ήταν συμπαγές με πολύ σαφή όρια, σχεδόν φρουριακό. Αργότερα έγινε πιο χαλαρό, με πιο ελεύθερο περίγραμμα. Εκείνο όμως που αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό και δίνει ένα ιδιαίτερο ύφος είναι η αμφιθεατρική του δόμηση αλλά και το στοιχείο της αυλής, ως ενδιάμεσος χώρος, μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου. Σε ένα βραχώδες περιβάλλον, με έντονες κλίσεις, τα σπίτια χωροθετούνται από τους κτίστες, είτε από εμπειρία είτε από ένστικτο με ιδιαίτερα λειτουργικό τρόπο. Βέβαια και εδώ η κλίση του εδάφους ευνόησε την δημιουργία διώροφων κατοικιών. Σκαρίφημα πολεοδομικής οργάνωσης οικισμού «Σφάκα»

- ΓΕΝΙΚΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑΣ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΣΠΙΤΙΟΥ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ ΩΣ ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΙ ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΑ I. ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ, ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ, ΟΡΟΛΟΓΙΑ, ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Η μορφολογία του σπιτιού υπακούει στις γενικές αρχές που διέπουν την αρχιτεκτονική των ορεινών περιοχών του Λασιθίου και της Σητείας: Το σπίτι είναι μικρό σε μέγεθος, ένας απλός πέτρινος όγκος με καθαρές απλές γραμμές, κλειστός από παντού και στραμμένος εξ ολοκλήρου προς τα μέσα. Τα ανοίγματα του είναι τα ελάχιστα δυνατά. Το χαμηλό, σκοτεινό εσωτερικό του σπιτιού, το διακρίνει απόλυτη κατασκευαστική και λειτουργική λιτότητα. Οι μορφές εκφράζουν τη δύσκολη ζωή και την ανέχεια των κατοίκων, ενώ τα υλικά δείχνουν ακριβώς αυτό που είναι, με μια τραχιά ειλικρίνεια. Η κάτοψη του σπιτιού αρθρώνεται χωρίς περίπλοκες και πρωτότυπες λύσεις, με κυριότερο στόχο να καλύψει τις λειτουργικές ανάγκες που δημιουργούσαν οι ασχολίες των κατοίκων. Ο πρωτεύων ρόλος της κτηνοτροφίας και της γεωργίας εκφράζεται με την άμεση σχέση - επικοινωνία των χώρων διαμονής των ζώων με εκείνους των ανθρώπων και με τη μεγάλη έκταση των αποθηκευτικών χώρων, συχνά μεγαλύτερη από εκείνη του σπιτιού. Στον οικισμό βρίσκουμε δύο διαφορετικούς βασικούς τύπους: το μονόχωρο ( μονόσπιτο) και το καμαρόσπιτο ( = διπλό μονόχωρο) που εξελίσσεται και σε περισσότερα δωμάτια. Η ενδιάμεση στήριξη του δώματος γίνεται με λίθινο τόξο ή με τοίχο. Το φέρον τόξο, που εδώ ονομάζεται αποκλειστικά καμάρα, τοποθετημένο κατά το δυνατόν συμμετρικά στο εσωτερικό του σπιτιού, χωρίζει την κάτοψη σε δύο περίπου ισομεγέθεις χώρους. Ο πλησιέστερος προς την είσοδο λέγεται πόρτεγο και ο εσωτερικός κάμερα. Το πόρτεγο λειτουργεί ως χώρος διημέρευσης και κουζίνας, η κάμερα ως υπνοδωμάτιο και αποθήκη. Οι τέσσερις ορθογωνικές κόγχες που σχηματίζονται σε κάτοψη ανάμεσα στα σκέλη της κάμαρας και τους μακρούς τοίχους λέγονται κουλτούκια. Συνήθως το ένα από τα κουλτούκια του πόρτεγου καταλαμβάνεται από το τζάκι. Στον απέναντι από την εστία κουλτούκι, αποθηκευτικό χώρο τροφίμων, βρίσκουμε πιθάρια με λάδι. Το καμαρόσπιτο είναι γενικά σκοτεινό, με μικρά ανοίγματα. Ο σταμνοστάτης βρίσκεται δεξιά ή αριστερά της εισόδου ή κοντά στην εστία. Σε αρκετά σημεία των λίθινων των τοίχων ανοίγονται κοιλότητες για την φύλαξη αντικειμένων. Στην κάμερα ο χώρος του ύπνου διαμορφώνεται με τάβλες στηριγμένες σε ξύλινα ποδάρια ( ο οντάς 1 ) με χώρο αποθήκευσης από κάτω. Ο ρουχισμός φυλάσσεται στην κασέλα. Η επίπλωση του σπιτιού περιορίζεται στα στοιχειώδη και καμιά φορά υπάρχει και ο αργαλειός. Σε ξύλο που στηρίζεται από τοίχο σε τοίχο κρέμονται τα ρούχα. Το φαγητό φυλάσσεται στο φανάρι, ( μεταλλικό κουτί με σίτες στις παρειές για αερισμό), που κρέμεται από το δοκάρι. Το καμαρόσπιτο δεν διαθέτει καμία από τις ανέσεις της σύγχρονης ζωής. Αποχωρητήριο δεν υπάρχει, το νίψιμο προσώπου και χεριών γίνεται στην αυλή και η ατομική καθαριότητα είναι ανύπαρκτη. Το αχίρι 2 ( στάβλος) βρίσκεται δίπλα στο σπίτι. Η προσπέλαση σ αυτό γίνεται με ανεξάρτητη είσοδο από την αυλή. 1. ΑΠΟ ΤΟ ΤΟΥΡΚ. ODA = ΑΝΩΓΕΙΟ ΠΑΠΑΓΡΗΓΟΡΑΚΗΣ 110 2. ΑΠΟ ΤΟ ΤΟΥΡΚ. ΑHIR = ΣΤΑΒΛΟΣ, Λ. Η ΟΠΟΙΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΠΑΠΑΓΡΗΓΟΡΑΚΗ, 78, ΠΡΟΗΛΘΕ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ «ΑΧΥΡΩΝ» Στους τοίχους του αχιριού, (όπου σταβλίζονται τα ζώα), οποίου διαμορφώνονται φάτνες, οι ματζαδούρες 3. Τέλος το αχίρι έχει και χρήση αποχωρητηρίου. Παλαιότερα αν δεν υπήρχε αχίρι, τα ζώα της οικογένειας στεγάζονταν αναγκαστικά στο πόρτεγο. Ο φούρνος βρίσκεται συνήθως στην αυλή δίπλα στο σπίτι ή ανεξάρτητος και αποτελεί κοινωνικό γεγονός, μια συλλογική οικονομία. Οι χώροι που περιγράφονται παραπάνω εκτείνονται ισόγεια είτε σε ένα επίπεδο είτε κλιμακούμενοι σύμφωνα με την κλίση του εδάφους. Όροφος, παρουσιάζεται σε ελάχιστες περιπτώσεις και καταλαμβάνει το μισό από το δώμα του καμαρόσπιτου, με τον έναν από τους μακρούς τοίχους στηριγμένο στην καμάρα

του ισογείου. Η προσπέλαση στον όροφο σε μια περίπτωση γίνεται εσωτερικά ενώ στις υπόλοιπες εξωτερικά με σκάλα, με τη βοήθεια των κλίσεων του εδάφους. Σε νεότερες δομές, συναντούμε αυλή στεγασμένη με κρεβατίνα πάνω σε μεταλλικό σκελετό. II. ΥΛΙΚΑ ΔΟΜΗΣ Το βασικό οικοδομικό υλικό του οικισμού αλλά και αυτό που συναντάται σε όλους τους τυπικούς οικισμούς της Κρήτης είναι η πέτρα, ο σκληρός ασβεστόλιθος, που κοματιάζεται με κόπο και δίδει ένα πλήθος ακανόνιστων αργών λίθων. Η επικάλυψη των σπιτιών γίνεται κατά κανόνα με χωμάτινο δώμα. Υπάρχουν πρίνοι, κυπαρίσσια και δρύες και με αυτά κατασκευάζεται ο φέρον σκελετός των δωμάτων. Η ξυλεία χρησιμοποιείται ακατέργαστη, συχνά χωρίς καν αποφλοίωση. Κατεργασμένη ξυλεία χρησιμοποιείται μόνο στην κατασκευή κουφωμάτων. Το δωματόχωμα για την επικάλυψη του δώματος είναι ένας ειδικής σύνθεσης λιπαρός γκριζοκίτρινος άργιλος με αυξημένη στεγανότητα και θερμομονωτική ικανότητα. Ως συνδετικά κονιάματα στις λιθοδομές χρησιμοποιούνται ο πηλός και το ασβεστόχωμα. Τα επιχρίσματα, από τα ίδια υλικά, είναι σπάνια. Χρήση χρώματος δεν παρατηρείται. III. ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ 1) Τοιχοποιίες Οι τοιχοποιίες είναι κατά κανόνα αργολιθοδομές με πηλό ή πηλάσβεστο και αποτελούσαν τα φέροντα στοιχεία. Κατά την κατασκευή της ανωδομής τοποθετούνται μεγάλα αγκωνάρια, ενώ στο υπόλοιπο των όψεων η λιθοδομή έχει την τραχιά υφή, της σχεδόν ακατέργαστης πέτρας. Οι δυσκολίες στο κτίσιμο ενός υλικού με τόσο ακανόνιστα σχήματα αντιμετωπίζονταν με το χαλικολόημα 4, την έντεχνη δηλαδή, παρεμβολή μικρών χαλικιών ανάμεσα στις πέτρες, ώστε να καλυφθούν τα κενά. Τα πάχη των τοίχων κυμαίνονται στα 50-60 εκ. Ο τρόπος επικάλυψης είναι το χωμάτινο δώμα στηριγμένο σε υπόστρωμα από ξύλινα δοκάρια. 3. ΙΤΑΛ. MANGIATOIA = ΦΑΤΝΗ ΠΑΧΝΙ. ΠΑΠΑΓΡΗΓΟΡΑΚΗΣ, 42 MANGIARE = ΤΡΟΦΗ 4. ΠΡΒ. ΛΑΣΙΘΙΩΤΑΚΗ, 22. ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ, ΚΡΗΤ. ΣΠΙΤΙ 267-268 2) Δώμα Η μορφή του ξύλινου σκελετού εξαρτάται από το σχήμα και το μέγεθος της κάτοψης. Οι διαστάσεις του κυμαίνονται μεταξύ των 2,60-2,80 μ. Τα δοκάρια στηρίζονται στους τοίχους και για ανοίγματα άνω των 3,00μ. παρεμβάλλεται λίθινο τόξο. Η διαδικασία κατασκευής του δώματος λέγεται στέγη και έχει ως εξής: τα μεγαλύτερα φέροντα δοκάρια, τα μεσοδόκια, από ξεκλαδισμένους ακατέργαστους κορμούς τοποθετούνται κατά τη μικρότερη διάσταση του χώρου ανά 0,60-1,00 μ., απόσταση, που αυξομειώνεται ανάλογα με τις διατομές των ξύλων και το άνοιγμα ανάμεσα στα σημεία έδρασης τους. Επάνω στα μεσοδόκια στηρίζονται κατά την κάθετη έννοια τα δοκάρια, χονδρά κλαδιά ακατέργαστα επίσης, κατά το δυνατόν σ επαφή μεταξύ τους. Το σκελετό συμπληρώνουν τα φιαλώματα 5 που μπορεί να είναι σχίζες και λεπτά κλαδιά, καλάμια ή στρώμα από αστοιβίδες, οι οποίες αφθονούν στην ύπαιθρο. Κατόπιν τοποθετείται η πρώτη στρώση χώματος, το ροδώμα 6 που κοπανίζεται και βρέχεται και έπειτα το δωματόχωμα. Το συνολικό πάχος του χώματος φθάνει επομένως τα 15-20 εκ. Η επιφάνεια του έχει μικρή κλίση για την απορροή των ομβρίων. Το δώμα χρειάζεται τακτική συντήρηση για να διατηρηθεί στεγανό. Από σε καιρό σε καιρό ( συνήθως κάθε

φθινόπωρο) πρέπει να μεταφέρεται μικρή ποσότητα χώματος και να στρώνεται στην επιφάνεια του. Έτσι το πάχος του αυξάνει σταδιακά και συνεπώς και το βάρος του, με αποτέλεσμα ο ξύλινος σκελετός να αρχίζει να παρουσιάζει «κοιλιά» ή και να υποχωρεί. 3) Καμάρα Το λίθινο φέρον τόξο, η καμάρα, είναι το πιο ενδιαφέρον στοιχείο των κατοικιών. Επειδή φέρει το μισό βάρος του δώματος, η κατασκευή της είναι πάντα ιδιαίτερα επιμελημένη ακόμη κι αν το υπόλοιπο σπίτι είναι πιο πρόχειρης κατασκευής. Το πάχος της είναι μεταξύ των 40-50 εκ.. Για την κατασκευή της σχεδιάζεται αρχικά το αχνάρι δηλαδή το ίχνος της καμπύλης, επάνω στο οποίο σημαδεύονται τα πελέκια. Κατόπιν τα πελέκια γωνιάζονται και λαξεύονται με επιμέλεια σε όλες τις όψεις εκτός από εκείνη που αντιστοιχεί στο εξωράχιο του τόξου. Η καμάρα κτίζεται προσεκτικά με λεπτούς αρμούς, ταυτόχρονα με τους τοίχους του σπιτιού. Όταν φτάσουν στη γένεση της καμπύλης, κατασκευάζουν ξυλότυπο που αφαιρείται αφού τοποθετηθεί το κορυφαίο πελέκι και χτυπηθεί καλά, ώστε να σφίξει με τα υπόλοιπα. Το κεντρικό πελέκι λέγεται κλειδί 7, εξαιτίας του γνωστού ρόλου του στο «κλείδωμα» και στερέωση της όλης κατασκευής. Κατά την τοποθέτησή του έχει προνοηθεί συνήθως να σφηνώσει δίπλα του ένα σιδερένιο κερκέλι για το κρέμασμα αντικειμένων. Η καμάρα έχει απεριόριστη διάρκεια ζωής, στα ερειπωμένα σπίτια είναι συνήθως το μόνο στοιχείο που διατηρείται ακέραιο και το τελευταίο που καταρρέει. Οι καμάρες συνήθως αρχίζουν σε ύψος 0,25 0,30 μ. από το δάπεδο. 4) Ανοίγματα Τα ανοίγματα του σπιτιού ακολουθούν τη τυπολογία που χαρακτηρίζει τους περισσότερους οικισμούς της Κρήτης. Κλιματολογικοί κυρίως παράγοντες αλλά και λόγοι ασφάλειας θέλουν το σπίτι κλειστό από παντού σαν οχυρό. Είναι χαρακτηριστικές οι στενές φωτιστικές θυρίδες. Το κυριότερο και συχνά το μοναδικό άνοιγμα του σπιτιού είναι η θύρα. Το κατώφλιο είναι το λίθινο μονοκόμματο ή από δύο μικρότερες συναρμοσμένες πέτρες. Το ανώφλιο είναι οριζόντιο ολόσωμο πελέκι ή χονδρό κομμάτι ξύλου. Τα πορτομάγουλα σχηματίζονται από τα πελέκια της τοιχοποιίας ή αποτελούνται από 2-3 επιμήκη λαξευμένα τμήματα. 5. ΦΛΙΑΛΩΜΑΤΑ: ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΦΟΡΑ ΤΗΣ ΛΕΞΗΣ 6. ΡΟΔΩΜΑ: ΠΗΛΟΡΟΔΩΜΑ, ΛΑΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ 524-525 7. Λ. ΛΑΣΙΘΙΩΤΑΚΗΣ,22 Το χονδροκομμένο, αυστηρό κούφωμα από ξύλο αποτελείται από 4-5 φαρδιές σανίδες, που ενώνονται στην εσωτερική όψη με 2-3 καρφωτές τραβέρσες. Το κούφωμα στηρίζεται κατ ευθείαν στον τοίχο χωρίς κάσα με 2-3 χονδρά σιδερένια μάσκουλα που εισέρχονται και στρέφονται σε κατάλληλες κριτοειδείς υποδοχές από το ίδιο υλικό. Το θυρόφυλλο όσο και το πανωπόρτι διαθέτει ξύλινο μάνταλο και κλειδωνιά που λειτουργεί με μεγάλο βαρύ, σιδερένιο κλειδί. Αν το σπίτι διαθέτει άλλα ανοίγματα συνήθως πρόκειται για θυρίδες (σμαγδάλια), διαστάσεων 20-25 Χ 30-35 εκ. τοποθετημένες στο ύψος των ματιών όρθιου ανθρώπου. Τα ανοίγματα δεν έχουν κουφώματα και οι παρειές τους διευρύνονται λοξά προς τα μέσα. Τα παράθυρα είναι λίγα και έχουν χρονολογικές ενδείξεις πολλές φορές έχουν εξωτερικά λίθινα πλαίσια, ορθογωνικά και σιδεριές με περαστά συμπαγή σίδερα. Τα παράθυρα σε λίγο μεταγενέστερα σπίτια είναι επιμήκη. 5) Τζάκι Στο καμαρόσπιτο κυριαρχεί ο τύπος του χωνευτού τζακιού, που καταλαμβάνει ένα ολόκληρο κουλτούκι του πόρτεγου και είναι κατασκευασμένο από πέτρα. Το άνοιγμά του είναι 1,00-1,20μ. Οι πλάγιες παρειές του σχηματίζονται από δύο πελεκητούς ορθοστάτες, που μπορεί να εξέχουν ή όχι από την τοιχοποιία. Το τζάκι γίνεται ένας λειτουργικός οργανισμός, που επιτρέπει στη νοικοκυρά τα αναγκαία για το μαγείρεμα αλλά και μια ζεστή φιλική γωνιά, που θερμαίνει και φωτίζει. Η καπνοδόχος (ανηφοράς), καταλήγει σε μία τρύπα στο δώμα. Η τρύπα αυτή καλύπτεται είτε από το σπαζοπίθαρο, δηλαδή ένα σπασμένο πιθάρι παραχωμένο στο δώμα, το οποίο αποτελεί με τον τρόπο αυτό

το εξωτερικό κάλυμμα της καπνοδόχου, είτε από απλές πέτρινες κατασκευές, αποτελούμενες από επίπεδες πλάκες τοποθετημένες σε σχήμα Π. 6) Κοιλότητες (θυρίδες) στους τοίχους. Οι κοιλότητες, διαφόρων διαστάσεων, που βρίσκονται στην εσωτερική πλευρά των τοίχων, χρησιμεύουν για τη φύλαξη αντικειμένων και μένουν ανοιχτές ή για την φύλαξη τροφίμων και «κλείνονται» πρόχειρα με ένα ύφασμα. 7) Φούρνος Ο φούρνος συνήθως βρίσκεται έξω από το σπίτι στην αυλή, ανεξάρτητος και συνήθως χωρίς στέγαση και πιο σπάνια βρίσκεται μέσα σε ένα κτίσμα το φουρνόσπιτο. Το δάπεδο που εδράζεται ο φούρνος είναι υπερυψωμένο από το έδαφος κατά 80-90 εκ. και είναι συμπαγές. Ο θόλος του φούρνου κτίζεται με το κατά το δυνατόν ομοιόμορφες πλακοειδείς πέτρες σφηνοειδούς σχήματος σε περιμετρικές στρώσεις με εναλλάξ αντίθετη κλίση, που δίδουν στην τοιχοποιία ψαθωτή εμφάνιση. Ιδιαίτερη σημασία δίδεται στις αναλογίες του θόλου. Για να λειτουργεί σωστά πρέπει το ύψος του να είναι το ½ της διαμέτρου, ( να είναι δηλ. Κανονικό ημισφαίριο. Όταν το κτίσιμο φθάσει στην «αρμονία» του θόλου, που λέγεται κλειδί, αυτή σχηματίζεται είτε από μια είτε από τέσσερις πέτρες. Ο θόλος δεν αφήνεται ποτέ εμφανής, για λόγους θερμομονώσεως. Όταν η κλίση του εδάφους δε βοηθά για να είναι θαμμένος στη γη, υψώνονται περιμετρικά οι τοίχοι και το ενδιάμεσο διάστημα γεμίζεται με χώμα. Το μέγεθος του φούρνου εκφράζεται με το βάρος του ψωμιού που μπορεί να ψήσει σε μια φουρνιά. 8) Ματζαδούρες Τα παχνιά για το τάϊσμα των ζώων, οι ματζαδούρες, κατασκευάζονται μέσα στα αχίρια και παρουσιάζουν ενδιαφέρουσες μορφολογικές παραλλαγές. Είναι συνήθως επιτοίχιες είτε γωνιακές, είτε χωνευτές σε κάποια σημεία των πλευρικών τοίχων. Η γωνιακή ματζαδούρα σχηματίζεται από μια ευμεγέθη σχιστόπλακα πακτωμένη στην τοιχοποιία στο σημείο συμβολής δύο τοίχων, έτσι ώστε το μεγαλύτερο μέρος της να εξέχει μέσα στο χώρο. Το ύψος της πλάκας από το δάπεδο ποικίλει ανάλογα με την κατηγορία των ζώων για τα οποία προορίζεται. Η χωνευτή ματζαδούρα είναι κόγχη μέσα στο πάχος του τοίχου, με στόμιο σχήματος ισοσκελούς τριγώνου. Όταν η χωνευτή ματζαδούρα βρίσκεται στη γωνιά του αχιριού, η κόγχη σχηματίζεται μέσα στο πάχος του ενός από τους τοίχους, ενώ ο άλλος αφήνεται ανέπαφος. Η υποτείνουσα του τριγώνου μπορεί να είναι ευθύγραμμη ή λαξευμένη σε σχήμα τοξωτό, με μικρό βέλος για να διευρυνθεί κάπως το στενό στην περίπτωση αυτή, στόμιο της ματζαδούρας. Η επιτοίχια ματζαδούρα επικρατεί.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΕΕ/ΤΑΚ & ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΉΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΛΑΣΙΘΙΟΥ ΓΙΑ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΝΟΜΟΥ ΛΑΣΙΘΙΟΥ Ομάδα εργασίας: 09 ΔΕΛΤΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΟΥ ΚΤΙΣΜΑΤΟΣ, ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ, ΤΟΠΙΟΥ ή ΣΥΝΟΛΟΥ [που μπορεί να ενταχθεί σε καθεστώς προστασίας] Αριθμός δελτίου: 09.1-01 ημερομηνία: 12-11-2010 νομός: ΛΑΣΙΘΙΟΥ δήμος: ΣΗΤΕΙΑΣ οικισμός: ΣΦΑΚΑ διεύθυνση: επωνυμία ακινήτου : Συνοικία ή θέση ιδιοκτησία /όροφο: ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ - ΣΥΣΤΑΔΑ σημερινή χρήση /όροφο: ισογ:, ΕΡΕΙΠΙΟ οροφ: αρχική χρήση /όροφο: ισογ:, ΚΑΤΟΙΚΙΑ οροφ: κατάσταση κτιρίου: καλή / μέτρια / κακή ΚΑΚΗ κωδικός 09.1-01 17 ος 18 ος αιώνας ιστορική περίοδος φωτογραφία κυρίας όψης απόσπασμα χάρτη Εικόνα 1: Κύρια όψη Εικόνα 2: Θέση συνόλου αριθμός δελτίου 09.1-01 1/4

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΕΕ/ΤΑΚ & ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΉΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΛΑΣΙΘΙΟΥ ΓΙΑ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΝΟΜΟΥ ΛΑΣΙΘΙΟΥ Ομάδα εργασίας: 09 περιγραφή: Συστάδα κτισμάτων, αποτελούμενη από μονώροφα κτήρια. σύστημα δόμησης αριθμός οροφών 1 υπόγειο άλλο κτίριο/οικόπεδο προσθήκες-αλλοιώσεις ναι όχι Χ ναι όχι κτίσμα στέγη βιτρίνα ισογείου εξώστης άλλο τι: ανοίγματα κηρυγμένο ΥΠΕΚΑ ΥΠΠΟΤ ΦΕΚ: μνημείο υπό κήρυξη νέο προτεινόμενο προτεινόμενη προστασία: χαρακτηρισμός κτιρίου Χ τμήματος κελύφους κύριων όψεων συνοδεία ειδική ρύθμιση Χ φωτογραφία λεπτομέρειας φωτογραφία λεπτομέρειας Εικόνα 3: Υδρορροή με κουρασάνι Εικόνα 4: Ίχνη λιθόστρωτου αριθμός δελτίου 09.1-01 2/4

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΕΕ/ΤΑΚ & ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΉΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΛΑΣΙΘΙΟΥ ΓΙΑ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΝΟΜΟΥ ΛΑΣΙΘΙΟΥ Ομάδα εργασίας: 09 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ διατήρησης καλή μέτρια κακή κατάσταση 1. ΦΕΡΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΤΑΚΟΡΥΦΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Τοιχοποία λιθοδομή - επίχρισμα με κουρασάνι Χ 2. ΦΕΡΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ - ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Ξύλινα δοκάρια και λίθινη καμάρα Χ 3. ΣΤΕΓΑΣΗ - ΕΠΙΚΑΛΥΨΗ Επίπεδο δώμα με δωματόχωμα Χ 4. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΛΗΡΩΣΗΣ --- 5. ΔΑΠΕΔΑ ΟΡΟΦΕΣ Ξύλινα δοκάρια Χ 6. ΚΛΙΜΑΚΟΣΤΑΣΙΑ --- 7. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΡΟΕΞΟΧΗ Υδρορροή Χ 8. ΕΞΩΣΤΗΣ --- 9. ΚΙΓΚΛΙΔΩΜΑΤΑ - ΣΤΗΘΑΙΑ --- αριθμός δελτίου 09.1-01 3/4

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΕΕ/ΤΑΚ & ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΉΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΛΑΣΙΘΙΟΥ ΓΙΑ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΝΟΜΟΥ ΛΑΣΙΘΙΟΥ Ομάδα εργασίας: 09 10. ΚΟΥΦΩΜΑΤΑ - ΣΚΟΥΡΑ Ξύλινα Χ 11. ΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟΙ - τοίχοι: ισογ:, οροφ: - κουφωμ:, σκούρα: - κιγκλιδ: --- --- --- 12. ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Όψη χωρίς παράθυρα Επίχρισμα με κουρασάνι - Εικ. 3 Αυλή με ίχνη λιθόστρωτου - Εικ. 4 παρατηρήσεις: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΙΔΙΟΚΤΗΤΩΝ ονομ/νυμο: διευθ.: τηλ.: ονομ/νυμο: διευθ.: τηλ.: ονομ/νυμο: διευθ.: τηλ.: ονομ/νυμο: διευθ.: τηλ.: ονομ/νυμο: διευθ.: τηλ.: ονομ/νυμο: διευθ.: τηλ.: ονομ/νυμο: διευθ.: τηλ.: ΥΠΟΜΝΗΜΑ αριθμός δελτίου 09.1-01 4/4