ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΦΩΚΙΔΟΣ. αρχαιολογικός χώρος Δελφών

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΦΩΚΙΔΟΣ αρχαιολογικός χώρος Δελφών Δελφοί, Νοέμβριος 2015

2

Μετ ησυγχρηματ οδότ ησητ ηςελλάδαςκαιτ ηςευρωπαϊ κήςένωσης

«μέσα στα ερείπια αυτά που ζούσα, εσωζόντανε προαιώνια μια σπίθα, οπού εάν την αναρριπίζαμε με υπομονή, με πρόγραμμα και πίστη, θα μπορούσε κάποιαν ώρα ν αναδώσει ένα φως πραγματικά παγκοσμικό.» Άγγελος Σικελιανός Το έργο «Ανάδειξη Αρχαιολογικού Χώρου Δελφών» εντάχθηκε το Σεπτέμβριο του 2013 στο Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Θεσσαλία - Στερεά Ελλάδα - Ήπειρος (2007-2013) και εκτελέστηκε από την Ι Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων (νυν Εφορεία Αρχαιοτήτων Φωκίδος) απολογιστικά και με αυτεπιστασία. Σκοπός του ήταν η υλοποίηση επεμβάσεων προστασίας και ανάδειξης σε μνημεία του δελφικού ιερού, οι οποίες κρίθηκαν αναγκαίες στο πλαίσιο των διεθνών υποχρεώσεων που έχει αναλάβει η χώρα μας μετά την κήρυξη των Δελφών το 1987, ως μνημείου της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς (UNESCO). Αποτελεί, εξάλλου, χρέος του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και της τοπικής Εφορείας Αρχαιοτήτων, η μέριμνα για τη συνεχή αναβάθμιση της περιήγησης, αλλά και της ποιότητας της πνευματικής εμπειρίας, δεδομένου ότι οι Δελφοί είναι σε πανευρωπαϊκό επίπεδο ένας από τους πλέον δημοφιλείς πολιτιστικούς περιπάτους, με περισσότερους από 500.000 επισκέπτες ετησίως. Επισημαίνεται ότι από παρελθόντα κοινοτικά προγράμματα δεν είχε χρηματοδοτηθεί καμία εργασία ανάδειξης στον αρχαιολογικό χώρο των Δελφών, πλην της αναστήλωσης του θησαυρού των Αθηναίων, το 2004, ενώ μη στοχευμένες επεμβάσεις και η έλλειψη ενός ολοκληρωμένου σχεδίου διαχείρισης λειτούργησαν αρνητικά για την προστασία και την προβολή των μνημείων. Η μελέτη του έργου εκπονήθηκε από το προσωπικό 4 της Εφορείας, από τον Απρίλιο έως και τον Οκτώβριο του 2010 και εγκρίθηκε ομόφωνα από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο το Νοέμβριο του 2010. Βασικοί άξονές της είναι: η βελτίωση των συνθηκών πρόσβασης στον αρχαιολογικό χώρο για άτομα με κινητικά προβλήματα, η τοποθέτηση εποπτικού υλικού για άτομα με προβλήματα όρασης, η καλύτερη αναγνωσιμότητα της μορφής των μνημείων, τα οποία λόγω της πυκνότητας των ερειπίων και της στενότητας του χώρου συχνά δεν είναι κατανοητά, η συντήρηση της αρχαίας τοιχοποιίας, η προστασία και η ανάδειξη του φυσικού τοπίου, η βέλτιστη οργάνωση και η διευκόλυνση της λειτουργίας του αρχαιολογικού χώρου και ο εκσυγχρονισμός των χώρων εξυπηρέτησης του κοινού. Οι επεμβάσεις υλοποιήθηκαν από το Σεπτέμβριο του 2013 έως και το Νοέμβριο του 2015, ήταν ήσσονος κλίμακας, πλήρως αναστρέψιμες και εκτελέστηκαν σύμφωνα με τις επιταγές της διεθνούς και της ελληνικής νομοθεσίας που αφορούν στην ανάδειξη και συντήρηση της αρχαίας αρχιτεκτονικής, με απόλυτο σεβασμό προς το φυσικό περιβάλλον. Οι επεμβάσεις αυτές έχουν ήδη συμβάλει αποτελεσματικά στην προστασία των μνημείων και στην ελαχιστοποίηση της φθοράς του αρχαίου δομικού υλικού από τους περιβαλλοντικούς και ανθρωπογενείς παράγοντες, καθώς και στη βελτίωση της περιήγησης στον αρχαιολογικό χώρο, ενώ το έργο στο σύνολό του λειτούργησε προς όφελος

της πνευματικής ανάπτυξης και της οικονομικής ευδοκίμησης της περιοχής. Κατά τη διάρκειά του εργάστηκαν οκτώ αρχαιολόγοι, συντηρητές και αρχιτέκτονες και 18 εργατοτεχνίτες, ενώ από τον προϋπολογισμό, ο οποίος ήταν 600.000 Ευρώ, το ήμισυ του ποσού δαπανήθηκε για τη μισθοδοσία του προσωπικού. Η απασχόληση αυτή είχε ως αποτέλεσμα να αποκτηθεί υψηλή εξειδίκευση αλλά και τεχνογνωσία, δεδομένο το οποίο μας επιτρέπει πλέον να προβούμε σε σημαντικότερα έργα διαχείρισης μνημείων και αναστηλωτικών επεμβάσεων. Κατά τη διάρκεια του έργου εντοπίστηκαν και καταγράφηκαν 500 περίπου αρχιτεκτονικά μέλη και επιγραφές, που είτε δεν ήταν γνωστά, είτε με την πάροδο των ετών είχαν καλυφθεί από σύγχρονες επιχώσεις στο πλαίσιο παλαιότερων εργασιών. Επίσης, από τις μικρής έκτασης διερευνητικές τομές, προέκυψαν νέα επιστημονικά δεδομένα, τα οποία εμπλουτίζουν τις γνώσεις μας για τη δελφική αρχαιολογία. Επιπλέον, ο αρχαιολογικός χώρος αναδείχθηκε περαιτέρω, εφόσον μέρος του μετατράπηκε από ερειπιώνα σε χώρο προβολής της πολιτιστικής κληρονομιάς και αφύπνισης της ιστορικής συνείδησης. Στη λήψη μέτρων προστασίας και ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου των Δελφών κατατάσσονται τα επίσης ενταγμένα στο ΕΣΠΑ 2007-2013 έργα: α) «Εξασφάλιση αρχαιολογικού χώρου Δελφών Κατασκευή μεταλλικού τοίχου ανάσχεσης», το οποίο αφορούσε στην προστασία του Σταδίου σε μήκος 76μ. από τις καταπτώσεις των βραχωδών μαζών, β) «Αναβάθμιση και επέκταση του υπάρχοντος συστήματος πυρόσβεσης Αρχαιολογικού Χώρου Δελφών (Α φάση)», γ) «Ψηφιακοί Δελφοί», έργο χάρη στο οποίο ο χρήστης του διαδικτύου θα μπορεί να βρει όλες τις σχετικές πληροφορίες για τους Δελφούς, δ) «Η Διαχείριση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας μέσα από το Αρχείο των Υπηρεσιών των Αρχαιοτήτων: Ψηφιοποίηση, διάθεση και αξιοποίηση των ιστορικών τεκμηρίων», το οποίο περιέλαβε την ψηφιοποίηση μέρους του ιστορικού αρχείου της Εφορείας. Σημαντικά έργα, τα οποία ολοκληρώθηκαν την περίοδο 2010-2012 με δαπάνη από εθνικούς πόρους, ήταν η τοποθέτηση είκοσι τρίγλωσσων πινακίδων με εποπτικό υλικό στα τεμένη του Απόλλωνα και της Αθηνάς Προναίας, η συντήρηση του ψηφιδωτού του 6ου αι. μ.χ. στο δώμα του Μουσείου Δελφών, η μερική επικάλυψη της Ιεράς οδού για την αποφυγή ατυχημάτων των επισκεπτών και η ανανέωση του μεταλλικού φράκτη για τη συλλογή των λίθων που αποκολλώνται από την περιοχή της Κασταλίας πηγής. Επίσης, η λήψη μέτρων για την ασφαλή επιβίβαση αποβίβαση των επισκεπτών και η κατασκευή στα κατάντη του Μουσείου πεζόδρομου μήκους 200μ. 5

Η ρωμαϊκή Αγορά Οι πρώτες αναστηλωτικές εργασίες στη βόρεια στοά της ρωμαϊκής Αγοράς έγιναν το 1947 και, σε δεύτερη φάση, τα έτη 1979-1980. Η οικοδομική φάση, η οποία σήμερα είναι ορατή, ανάγεται στον 4ο αι. μ.χ., ενδεχομένως μετά το σεισμό του 365 μ.χ. Στο χώρο υπήρχε εμπορική δραστηριότητα μέχρι και τον 7ο αι. μ.χ. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 εκτέθηκαν στην πρόσοψη της βόρειας στοάς αρχιτεκτονικά μέλη της πρωτοβυζαντινής περιόδου. Η έκθεση, μάλιστα, των θωρακίων με τους ανάγλυφους σταυρούς, έδινε την εσφαλμένη εντύπωση στον επισκέπτη ότι στη θέση αυτή είχε οικοδομηθεί κατά τη μεσαιωνική περίοδο χριστιανικό μνημείο. Επίσης, η διάβρωση της τοιχοδομίας και η απώλεια υλικού συνέτειναν στη μη ευπρεπή εικόνα ενός καίριου σημείου του αρχαιολογικού χώρου των Δελφών (εικ.3). Στο πλαίσιο των εργασιών (εικ.1,2) αποσυμφορήθηκε η στοά από τα μη συνανήκοντα με το μνημείο αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία συντηρήθηκαν και αποθηκεύτηκαν. Όσα συνδέονται με το μνημείο τοποθετήθηκαν σε ανοξείδωτους 1 6 κλωβούς για την ασφάλειά τους ή τακτοποιήθηκαν με επιμέλεια στο εσωτερικό των καταστημάτων. Επίσης, πραγματοποιήθηκαν εργασίες εξυγίανσης τoυ χωμάτινου δαπέδου της στοάς, κάλυψή του με γεωύφασμα και εδαφικό υλικό και ανάκτηση της αρχαίας στάθμης του. Για την αποστράγγιση των ομβρίων υδάτων τοποθετήθηκε σωλήνας μήκους 36μ., ενώ αξιοποιήθηκε ο υφιστάμενος αρχαίος οχετός, ο οποίος έως σήμερα είναι σε λειτουργία. Κατά τη διάρκεια των εργασιών εντοπίστηκε ο αρχαίος πήλινος αγωγός που χρησίμευε για την αποστράγγιση των υδάτων της στοάς. Η συντήρηση του δομικού υλικού έγινε σύμφωνα με μελέτη, η οποία εκπονήθηκε στο πλαίσιο του έργου, και αφορούσε στη στερέωση της τοιχοποιίας, στην αισθητική αποκατάσταση της κιονοστοιχίας και του αγωγού απορροής των ομβρίων υδάτων. Στην άνω επιφάνεια των τοίχων 2

εφαρμόστηκε προστατευτική στρώση κονιάματος (στεφάνωμα), η οποία ακολούθησε το προφίλ τους, έτσι ώστε να επιβραδυνθεί η τυχόν κατάρρευση των σαθρών τμημάτων της. Επίσης, στερεωτικές και αισθητικές επεμβάσεις εφαρμόστηκαν στους μονόλιθους, από φαιό μάρμαρο, κίονες. Προκειμένου να ελαχιστοποιηθεί η επιβάρυνση του βόρειου αναλημματικού τοίχου του μνημείου από τις ωθήσεις, απομακρύνθηκαν και τακτοποιήθηκαν σε ικανή απόσταση τα αρχιτεκτονικά μέλη που είχαν τοποθετηθεί σε επαφή με αυτόν. Τέλος, επιστρώθηκε ο χώρος της Αγοράς με λεπτόκοκκη άμμο λατομείου για την προστασία της αρχαίας δαπεδόστρωσης, όπου αυτή σώζεται (εικ.4). 3 4 7

Η περιοχή της Ιεράς οδού (νότιο τμήμα) Μια από τις πλέον αποτελεσματικές επεμβάσεις στο πλαίσιο του έργου ήταν η ανάδειξη του νότιου τμήματος της Ιεράς οδού, δυτικά της κύριας πύλης του ιερού του Απόλλωνα. Σύμφωνα με τον Παυσανία, στην περιοχή αυτή είχαν στηθεί τα μνημεία του Λυσάνδρου, του Μαραθώνα, το χάλκινο ομοίωμα του Δούρειου ίππου, αφιέρωμα των Αργείων, και το μνημείο των Ταραντίνων. Έως το 2013, ο επισκέπτης του ιερού στη θέση αυτή αντίκριζε έναν σωρό από αρχιτεκτονικά μέλη ατάκτως ερριμμένα, ανάμεσα στα οποία κείτονταν σημαντικές επιγραφές, όπως το επίγραμμα του βάθρου του Λυσάνδρου, και οι οποίες δυστυχώς χρησίμευαν ως χώρος στάσης και ανάπαυσης (εικ.2). Επίσης, η αρχαία στάθμη του εδάφους είχε ολοσχερώς χαθεί εξαιτίας της ανασκαφικής έρευνας των ετών 1892-1902, αλλά και της ανοικοδόμησης του σχολείου του Καστριού (εικ.1), του χωριού που είχε καταλάβει τη θέση του μαντείου τουλάχιστον από τον 16ο αι. Το κτήριο αυτό κατεδαφίστηκε στο πλαίσιο των εργασιών της πρώτης ανασκαφής, αφού προηγουμένως λειτούργησε ως το πρώτο μουσείο των Δελφών. Από το οίκημα σώζεται τμήμα της θεμελίωσής του και η επιγραφή που είχε τοποθετηθεί πάνω από τη θύρα του: «1858 Νοεμβρίου 25η ἐγένετο τό σχολεĩον Δελφῶν». H επιμελής αποψίλωση και εξυγίανση του εδάφους, η επίστρωση με γεωύφασμα και εδαφικό υλικό και η ολοκλήρωση της επανέκθεσης των σωζόμενων αρχιτεκτονικών μελών, σύμφωνα με την πρόταση αποκατάστασης των D. Laroche και J.-F. Bommelaer, προσέγγισε κατά το δυνατόν, ακόμη ως προς την κάτοψη, την αυθεντική μορφή των μνημείων προσφέροντας στον επισκέπτη μια διδακτική εμπειρία. Ο επισκέπτης, εισερχόμενος πλέον στον αρχαιολογικό χώρο των Δελφών, θαυμάζει αποκατεστημένα τα βάθρα εμβληματικών μνημείων του δελφικού ιερού, δύο από τα οποία, τα μνημεία του Μαραθώνα και του Λυσάνδρου, συνδέονται με την ακμή και την πτώση της Αθηναϊκής δημοκρατίας (εικ.3). 1 8

2 3 9

Το μνημείο του Λυσάνδρου Το μνημείο του Λυσάνδρου αφιερώθηκε στο τέμενος του Απόλλωνα μετά τη νίκη των Σπαρτιατών κατά των Αθηναίων στους Αιγός Ποταμούς, το 405 π.χ. Στο βάθρο του μνημείου ήταν στημένα 37 ή 39 χάλκινα αγάλματα. Στις βάσεις των αγαλμάτων είχαν χαραχθεί έμμετρες επιγραφές, οι οποίες αναφέρονταν, όχι μόνο στα πρόσωπα που παριστάνονταν, αλλά και στους γλύπτες οι οποίοι τα είχαν φιλοτεχνήσει. Στην πρόσοψη προς την Ιερά οδό, σύμφωνα με τον Παυσανία, απεικονίζονταν οι Διόσκουροι, ο Δίας, ο Απόλλωνας, η Άρτεμις, ο Ποσειδώνας να στεφανώνει το Λύσανδρο, το γιο του Αριστόκριτου, ο Λύσανδρος, ο Αγίας, ο μάντης του Λυσάνδρου και ο κυβερνήτης Έρμωνας. Οι υπόλοιποι ανδριάντες απέδιδαν τους ναυάρχους του συμμαχικού στόλου. 2 1 Για την έκθεση των ενεπίγραφων βάσεων του μνημείου και δεδομένου ότι σώζεται μόνον το 30% από το αυθεντικό αρχαίο υλικό (εικ.3), επιλέχθηκε ως πλέον πρόσφορη η κατασκευή μιας αναστρέψιμης τετράπλευρης βάσης, διαστάσεων 7,90 x 8,26μ. Η λύση της τετράπλευρης βάσης προέκυψε από τη σύνθεση επιμέρους στοιχείων, όπως οι αναφορές των πηγών, η τοπογραφία της θέσης και η σχέση του βάθρου με τα γειτνιάζοντα μνημεία. Για την κατασκευή της χρησιμοποιήθηκε το αρχαίο δομικό υλικό που θεωρείται ότι προέρχεται από το μνημείο. Στο ανώτερο επίπεδο της βάσης, 10

εκτέθηκαν τα ενεπίγραφα βάθρα των ανδριάντων, η επιφάνεια των οποίων συντηρήθηκε. Επίσης, επανατοποθετήθηκε με ανυψωτικό μηχάνημα επί του νοτιοανατολικού περιβόλου του τεμένους του Απόλλωνα λιθόπλινθος, που προέρχεται από αυτόν, και εντοπίστηκε στο χώρο του μνημείου του Λυσάνδρου (εικ.1,2,4). 3 4 11

Το μνημείο του Μαραθώνα Το μνημείο του Μαραθώνα ήταν αφιερωμένο στους νικητές της μάχης και στήθηκε το 460 π.χ., περίπου τριάντα χρόνια μετά, με το ένα δέκατο των λαφύρων της, σύμφωνα με τον Παυσανία. Συγκεκριμένα, επί του ορθογώνιου βάθρου, το μήκος του οποίου κυμαινόταν από 11,50μ. έως 14μ., ήταν στημένα δεκατρία χάλκινα αγάλματα, που απεικόνιζαν τους θεούς Αθηνά και Απόλλωνα, το στρατηγό Μιλτιάδη, νικητή της μάχης, και τους Επώνυμους ήρωες, τον Κέκροπα, τον Πανδίονα, τον Αντίοχο, γιο του Ηρακλή, τον Αιγέα, τον Ακάμαντα, γιο του Θησέα κ.α. Τα αγάλματα του μνημείου λέγεται ότι είχε φιλοτεχνήσει ο Φειδίας. Το μνημείο είχε ανασυντεθεί τη δεκαετία του 1990 από τoν Bommelaer, πριν την είσοδο της ρωμαϊκής Αγοράς. Η θέση στην οποία εκτέθηκαν εκ νέου οι δεκαοκτώ λιθόπλινθοι του ορθογώνιου βάθρου του μνημείου, κατά μήκος και σε επαφή με την Ιερά οδό, θεωρείται ως η αυθεντική με σχετική βεβαιότητα, λόγω της αναφοράς του Παυσανία και του εντοπισμού κατά χώραν τριών λίθων της υποθεμελίωσης του μνημείου (εικ.2). Η έκθεση του βάθρου έγινε επί μιας χαμηλού ύψους αναστρέψιμης βάσης, στην οποία τοποθετήθηκαν σε δύο επάλληλες σειρές οι αρχαίες λιθόπλινθοι. Με την ολοκλήρωση των εργασιών, οι λίθοι καθαρίστηκαν και στερεώθηκαν. Κατά τη διάρκεια των εργασιών αποκαλύφθηκε εκ νέου και παρέμεινε ορατό τμήμα της θεμελίωσης 12 του παλαιού σχολείου του Καστριού (εικ.1-3). Τέλος, τοποθετήθηκαν έναντι του μνημείου του Μαραθώνα τρεις λιθόπλινθοι από τη βάση μη ταυτισμένου μνημείου και ένας λίθος προερχόμενος από το ανάθημα του Ταύρου των Κερκυραίων, στον οποίο σώζεται τμήμα επιγραφής με τα γράμματα «νι», προφανώς απόληξη της λέξης [Ἀπόλλω]νι. 1

2 3 13

Το ανάθημα των Αργείων Οι Αργείοι, το 414 π.χ., για να εξάρουν τη σημασία της νίκης τους κατά των Σπαρτιατών στη Θυρέα, ανέθεσαν στο μαντείο των Δελφών ένα χάλκινο ομοίωμα του Δούρειου ίππου. Σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία, το ανάθημα ήταν έργο του Αντιφάνους από το Άργος. Από τη βάση του βάθρου, το οποίο αποκαταστάθηκε από τον Bommelaer, σώζονται δεκαπέντε λίθοι. Στην επιφάνεια ενός λίθου διατηρείται η εντορμία για τη στερέωση της μιας οπλής του αλόγου (εικ.1). Όσον αφορά στην κλιμακωτή βάση του μνημείου, μεταφέρθηκαν στη θέση, όπου θεωρείται ότι ήταν στημένο το ανάθημα (εικ.3), όλοι οι σωζόμενοι λίθοι, πλην δύο, οι οποίοι παρέμειναν σε επαφή με τον περίβολο του τεμένους στο ύψος της ρωμαϊκής Αγοράς. Επειδή η επανέκθεση της βάσης απαιτούσε την κατασκευή ενός σύγχρονου 2 τοίχου αντιστήριξης, ο οποίος θα επιβάρυνε το νότιο περίβολο του τεμένους, κρίθηκε σκόπιμο για διδακτικούς λόγους να εκτεθεί μόνον η ανώτερη σειρά, από την οποία σώζεται ένας λίθος, και η αμέσως υποκείμενή της, από την οποία σώζονται τρεις λίθοι. Οι υπόλοιποι εννέα λίθοι εναποτέθηκαν σε επαφή και σε μικρή απόσταση (εικ.2,4). 1 14

3 4 15

Το ανάθημα των Ταραντίνων Η πόλη του Τάραντα, η οποία όφειλε την ίδρυσή της σε δελφικό χρησμό, ανέθεσε μνημείο στους Δελφούς στις αρχές του 5ου αι. π.χ., μετά τη νίκη της κατά των Μεσσαπίων. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι το μνημείο ήταν έργο του Αργείου γλύπτη, Αγελάδα. Στο ενεπίγραφο βάθρο του αγάλματος, μέρος του οποίου σώζεται, έχει χαραχθεί η επιγραφή: [Ταραντῖνοι Ἀπόλλωνι ἀπὸ Μεσσαπ]ίων [ἑλόντε]ς δεκάταν. Στο μνημείο παριστάνονταν χάλκινα άλογα και γυναίκες αιχμάλωτες. Στο πλαίσιο των εργασιών εντοπίστηκε μέρος της επιγραφής του μνημείου που θεωρούνταν χαμένη, η οποία καθαρίστηκε και στερεώθηκε. Επίσης, έγινε συντήρηση και καθαρισμός όλων των λίθων (εικ.1). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εύρεση εντός κοιλότητας, στην επιφάνεια λιθοπλίνθου του μνημείου, της χάλκινης πρόσφυσης, προφανώς οπλής αλόγου, στο εσωτερικό της οποίας σώζεται το υλικό για τη μολυβδοχόησή της. Τα σωζόμενα αρχιτεκτονικά μέλη από τη βάση του μνημείου των Ταραντίνων επανεκτέθηκαν στην περιοχή όπου θα ήταν στημένο, ανάμεσα στη βάση του αναθήματος των Αργείων και στα θεμέλια του θησαυρού των Σικυωνίων, αφού προηγουμένως έγινε περισυλλογή και εκτενής τακτοποίηση των διάσπαρτων αρχιτεκτονικών μελών (εικ.2). Όσα ταυτίζονται με το μνημείο τοποθετήθηκαν σε χαμηλή αναστρέψιμη βάση, όπως στην περίπτωση του μνημείου του Μαραθώνα (εικ.3). 1 16

2 3 17

Ο θησαυρός των Μεγαρέων Βόρεια του θησαυρού των Σιφνίων βρίσκονται τα κατάλοιπα μιας βάσης λιθόκτιστης σε σχήμα τραπεζίου. Στη βάση αυτή πιθανότατα είχε χτιστεί ένας θησαυρός με πρόναο και σηκό. Το κτήριο ήταν δωρικού ρυθμού και χρονολογείται στο πρώτο τέταρτο του 5ου αι. π.χ. Η στέψη του τοίχου της πρόσοψης καλύπτεται με τιμητικές επιγραφές Μεγαρέων, από τις οποίες έλαβε την ονομασία του. Σύμφωνα με παλαιότερη άποψη, ο θησαυρός ανήκε στους Συρακούσιους και η πρωιμότερη φάση του χρονολογείται τον 6ο αι. π.χ. Οι παλαιότερες αναστηλωτικές εργασίες έγιναν κατά τα έτη 1975 και 1976. Εργασίες αντιστήριξης του βόρειου χωμάτινου πρανούς εκτελέστηκαν στο εσωτερικό του θησαυρού. Συγκεκριμένα, αποξηλώθηκε παλαιός αναλημματικός τοίχος από σκυρόδεμα, ο οποίος παρουσίαζε έντονες κλίσεις και κατασκευάστηκε νέος από αναστρέψιμο υλικό. Ο νέος τοίχος καλύφθηκε με κονίαμα γαιώδους απόχρωσης, ώστε να δίνεται η εντύπωση της φυσικής χωμάτινης επιφάνειας. Επίσης, έγινε ανάκτηση του χωμάτινου δαπέδου της δεύτερης φάσης του μνημείου, αφού προηγήθηκε η εξυγίανσή του και καλύφθηκε με γεωύφασμα και εδαφικό υλικό. Τέλος, διαμορφώθηκε ο περιβάλλων χώρος και επιχρωματίστηκε παλαιότερο στήριγμα στη νότια όψη του μνημείου (εικ.1,2). 1 2 18

Η περιοχή θησαυρών Βοιωτών, Ποτιδαιατών και του αταύτιστου αρχαϊκού Πρόκειται για τρεις θησαυρούς σε επαφή και κατά μήκος, δυτικά του θησαυρού των Αθηναίων. Ο θεωρούμενος ως θησαυρός των Βοιωτών χρονολογείται τον 6ο αι. π.χ. και ήταν δωρικού ρυθμού. Η θεμελίωσή του από πωρόλιθο φέρει επιγραφές με ονόματα Βοιωτών, που πιθανώς αναφέρονται σε αναθέτες. Δυστυχώς, για το οικοδόμημα αυτό δεν γίνεται καμία μνεία από τις αρχαίες πηγές. Μέρος της θεμελίωσης του μνημείου έχει αναστηλωθεί στο παρελθόν. Δυτικά του θησαυρού των Βοιωτών αποκαλύφθηκε τμήμα σύγχρονου πλαστικού αγωγού για την απορροή των ομβρίων, ο οποίος είχε αχρηστευτεί, με αποτέλεσμα να λιμνάζει μεγάλη ποσότητα νερού στην περιοχή. Ο αγωγός αντικαταστάθηκε και η παροχέτευση γίνεται πλέον σε υφιστάμενο τσιμεντένιο αύλακα. Για την αποκατάσταση του αγωγού διανοίχθηκε μικρή διερευνητική τομή από την οποία ήλθε στο φως τμήμα της θεμελίωσης πρωτοβυζαντινής οικίας, η οποία καταχώσθηκε, αφού αποτυπώθηκε και φωτογραφήθηκε. Στο ίδιο πλαίσιο αντικαταστάθηκαν δύο παλαιά φρεάτια και κατασκευάστηκε χαμηλός τοίχος από αργολιθοδομή για τη συγκράτηση του πρανούς σε περίπτωση μεγάλης ροής βρόχινου ύδατος. Στην περιοχή των θησαυρών έγινε εκτενής καθαρισμός και κατά το δυνατόν προσπάθεια ανάκτησης της αρχικής στάθμης των δαπέδων των μνημείων (εικ.1,2). 1 19 2

Το Βουλευτήριο Ανατολικώς του θησαυρού των Αθηναίων διατηρείται το κάτω μέρος μικρού αρχαίου οικοδομήματος, το οποίο ταυτίστηκε με το Βουλευτήριο των Δελφών. Όπως αναφέρει ο Πλούταρχος στην πραγματεία «Περὶ τοῦ μὴ χρᾶν ἔμμετρα νῦν τὴν Πυθίαν», το βουλευτήριο ήταν δίπλα στο βράχο της Σίβυλλας, της πρώτης μάντισσας των Δελφών, η οποία καταγόταν από τον Ελικώνα και ανατράφηκε από τις Μούσες. Κύρια ασχολία της βουλής των Δελφών ήταν η τήρηση των νόμων και ο έλεγχος των θεμάτων της κοινωνικής συνοχής της πόλης. Οι βουλευτές τον 4ο αι. π.χ. ήταν δεκαπέντε, αλλά σταδιακά μειώθηκαν. Υπολογίζεται ότι οι πολίτες των Δελφών στις αρχές του 4ου αι. π.χ. ήταν μόλις χίλιοι, ενώ ο συνολικός πληθυσμός ήταν περίπου πέντε χιλιάδες. Μέρος μόνον της ανωδομής του οικοδομήματος είχε συμπληρωθεί κατά τη δεκαετία του 1990 από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή (εικ.3). Προκειμένου να ανακτηθεί η αρχαία στάθμη του δαπέδου του μνημείου, κρίθηκε αναγκαία η συμπλήρωση του ελλείποντος τμήματος της νοτιοανατολικής γωνίας του (συνολικού μήκους 6,80μ. και μέγιστου πλάτους 0,50μ.). Η συμπλήρωση της τοιχοποιίας έγινε με αναστρέψιμο υλικό, η χρωματική απόδοση του οποίου διαφέρει από τους αρχαίους λίθους, ώστε να γίνεται κατανοητή η σύγχρονη επέμβαση. Επίσης, έγινε στερέωση των σαθρών τμημάτων της επιφάνειας των τοίχων και κάλυψη του δαπέδου με εδαφικό υλικό (εικ.1,2,4). 1 2 20

3 4 21

Το Ασκληπιείο - Ιερό της Πηγής της Γης Μετά από διαμορφωτικές εργασίες, οι οποίες περιελάμβαναν την αποψίλωση, τη διάνοιξη υφιστάμενου μονοπατιού και τη μετακίνηση και τακτοποίηση αρχιτεκτονικών μελών βορείως του θησαυρού των Αθηναίων, αποδόθηκε για πρώτη φορά στο κοινό το ιερό του Ασκληπιού, η λιθόκτιστη κρήνη και η Πηγή του ιερού της Γης. Το Ασκληπιείο είχε οικοδομηθεί πλησίον της Άλω, του παλαιότερου τόπου λατρείας του τεμένους του Απόλλωνα, ο οποίος χαρακτηρίζεται για την αποπνέουσα γαλήνη και την ηρεμία του τοπίου. Από το σημείο του ιερού μπορεί κανείς να θαυμάσει από κοντά τη δυτική και τη βόρεια πλευρά του θησαυρού των Αθηναίων, οι οποίες ήταν απροσπέλαστες. Συγκεκριμένα, καθαρίστηκε και αποχωματώθηκε η πανάρχαια πηγή του ιερού της Γης, με αποτέλεσμα να αναβλύζει ξανά (εικ.1). Στο εσωτερικό της, μάλιστα, τοποθετήθηκε λιμναία κροκάλα. Κατά τη διάρκεια των εργασιών αποκαλύφθηκε τμήμα αψιδωτού τοίχου από οπτές πλίνθους, το οποίο είχε ταυτιστεί παλαιότερα με την εξέδρα του Ηρώδη Αττικού. Ο τοίχος, αφού καθαρίστηκε επιμελώς, φωτογραφήθηκε και καταχώσθηκε για την καλύτερη διατήρησή του. Έγινε η μεταφορά κιβώτιου παροχής ηλεκτρικού ρεύματος, το οποίο είχε τοποθετηθεί εντός του ναού του Ασκληπιού κατά τις, -προ δεκαετίας-, εργασίες αναστήλωσης του θησαυρού των Αθηναίων (εικ.2). 22 Επίσης, μετακινήθηκαν 50 αρχιτεκτονικά μέλη και διαμορφώθηκε μονοπάτι μήκους 40μ. περίπου, το οποίο επιστρώθηκε με εδαφικό υλικό. Η όδευση του μονοπατιού αρχίζει ανατολικά του Βουλευτηρίου και, παράλληλα με αυτό και το βράχο της Σίβυλλας, καταλήγει στο χώρο του Ασκληπιείου. Κατά μήκος και σε επαφή με τη βόρεια παρειά του μονοπατιού, κατασκευάστηκε μικρό τοιχάριο από αργολιθοδομή, μήκους 11μ., για τη στερέωση του πρανούς. Στην αρχή του μονοπατιού, σε επαφή με την Ιερά οδό, διαμορφώθηκε χαμηλός αναβαθμός με ενσωματωμένο αγωγό για την απορροή των υδάτων, αφού προηγήθηκε η κάλυψη του σωζόμενου τμήματος της οδού με φύλλο μολύβδου. Επίσης, στο σημείο απόληξής του, κατασκευάστηκαν τέσσερεις αναβαθμοί για τη διευκόλυνση της πρόσβασης στο ιερό, ενώ πραγματοποιήθηκε σχολαστικός καθαρισμός και εξυγίανση του χωμάτινου δαπέδου του ναού του Ασκληπιού, αποχωμάτωση και στερέωση της Κρήνης του ιερού (εικ.3). 1

2 3 23

Η στοά των Αθηναίων Η στοά ανατέθηκε από τους Αθηναίους για να τιμήσουν ενδεχομένως τις ναυτικές νίκες του Κίμωνα (479/478 π.χ) κατά των Περσών, όπως μαρτυρεί η επιγραφή στον στυλοβάτη: Ἀθεναῖοι ἀνέθεσαν τὲν στοάν καὶ τὰ hόπλ[α κ]αὶ τἀκροτέρια hελόντες τõν πολε[μίο]ν. Δηλαδή, οι Αθηναίοι αφιέρωσαν τη στοά και τα όπλα και τα ακρωτήρια που αφαίρεσαν από τους εχθρούς. Στη στοά πραγματοποιήθηκε σχολαστικός καθαρισμός και επικάλυψη με γεωύφασμα και εδαφικό υλικό του χωμάτινου δαπέδου του μνημείου και του περιβάλλοντος χώρου του (εικ.3). Πραγματοποιήθηκε καθαρισμός από τις επιφανειακές βιολογικές επικαθίσεις και κηλίδες και στερέωση της επιφάνειας των επτά κιόνων, της ενεπίγραφης κρηπίδας και των ενεπίγραφων βάθρων νοτίως της στοάς (εικ.1,2). Για τον καθαρισμό μεταφέρθηκε προσωρινώς βυτίο νερού, το οποίο τοποθετήθηκε στο άνδηρο νοτίως του ναού του Απόλλωνα. Επίσης, κατασκευάστηκε μικρός αναλημματικός τοίχος για την εξομάλυνση της υψομετρικής διαφοράς νοτίως του μνημείου και έγινε ανανέωση της περισχοίνισης με μεταλλικά στοιχεία. Το τμήμα του αρχαίου λίθινου αγωγού που αποκαλύφθηκε στο νότιο άκρο της στοάς, επιχωματώθηκε, αφού προηγουμένως αποτυπώθηκε, για την καλύτερη διατήρησή του (εικ.4). 1 2 24

3 4 25

Ο τρίποδας των Πλαταιών Πρόκειται για το μοναδικό κοινό ανάθημα όλων των Ελλήνων στο ιερό των Δελφών, το οποίο ανατέθηκε μετά τη νίκη τους κατά των Περσών στη μάχη των Πλαταιών, το 479 π.χ. Ο χρυσός τρίποδας στηριζόταν σε ένα χάλκινο κίονα με μορφή τρισώματου φιδιού, γνωστός και ως τρικάρηνος όφις, ύψους 7,50μ. Στη βάση του τρίποδα ήταν χαραγμένα τα ονόματα των τριάντα μιας ελληνικών πόλεων που έλαβαν μέρος στη μάχη των Πλαταιών. Τον τρίποδα έλιωσαν οι Φωκείς κατά τον Τρίτο Ιερό πόλεμο (354-343 π.χ.), ενώ το χάλκινο κίονα μετέφερε ο Μέγας Κωνσταντίνος στην Κωνσταντινούπολη κατά την ίδρυσή της, το 330 μ.χ. Το χάλκινο αντίγραφο του τρικαρήνου όφεως κατασκευάστηκε από το αντίγραφο του πρωτοτύπου, το οποίο παρήχθη τη δεκαετία του 1980 και μεταφέρθηκε στους Δελφούς μετά από ενέργειες του τότε Εφόρου, Π. Θέμελη. Η σύγχρονη κωδωνόσχημη βάση επίσης, κατασκευάστηκε από μήτρα της αρχαίας βάσης, η οποία έχει συνδεθεί από την έρευνα με τη φιδόσχημη στήλη (εικ.1). Η στήλη τοποθετήθηκε στη θέση όπου θεωρείται ότι θα ήταν στημένος ο τρίποδας κατά την αρχαιότητα, σύμφωνα με την εγκεκριμένη, από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, αρχιτεκτονική μελέτη, παρά το γεγονός ότι η περιοχή έχει αναμοχλευθεί και οι αρχαίες επιχώσεις έχουν διαταραχθεί πλήρως λόγω παλαιότερων ανασκαφικών ερευνών. Η επανέκθεση του αντιγράφου της φιδόσχημης κολώνας έγινε σύμφωνα με την επίσης εγκεκριμένη στατική μελέτη. Επίσης, ειδική μελέτη εκπονήθηκε και εφαρμόστηκε για την αντικεραυνική προστασία της (εικ.2,3,4). Στο πλαίσιο της στατικής μελέτης έγιναν διερευνητικές τομές, από τις οποίες διαπιστώθηκε ότι οι επιχώσεις στις οποίες θα εδραστεί το αντίγραφο, είναι όντως σύγχρονες. Περισυλλέχθηκε, ωστόσο, κεραμική και τμήμα πήλινης υδρορρόης με ολόγλυφη λεοντοκεφαλή. 1 2 26

3 27 4

Το ηρώο G. Blum Ταφικό μνημείο του 2ου αι. μ.χ., το οποίο λειτούργησε κατά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο ως χώρος απόκρυψης των γλυπτών του μουσείου των Δελφών. Σώζεται μόνο ο δίχωρος ταφικός θάλαμος με πέντε σαρκοφάγους στο εσωτερικό (εικ.1,3), ενώ από την ανωδομή, δηλαδή το μικρό δίστυλο ναό με κίονες κορινθιακού ρυθμού στην πρόσταση, σώζεται μόνο η κρηπίδα και ορισμένα αρχιτεκτονικά μέλη. Για την ανάδειξη του υπόγειου ρωμαϊκού ταφικού μνημείου πραγματοποιήθηκαν εργασίες που είχαν ως στόχο τον καθαρισμό, την προστασία, αλλά και τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου του, ώστε να καταστεί προσβάσιμο. Συγκεκριμένα, έγινε καθαρισμός και στερέωση των εσωτερικών τοιχωμάτων του, στεγανοποίηση των ρηγματώσεων με τη χρήση κονιάματος, τοποθετήθηκε εργοταξιακός φωτισμός, ο οποίος κρίθηκε σκόπιμο να παραμείνει, εγκαταστάθηκε μεταλλικό στέγαστρο τύπου ανθρωποθυρίδας και μεταλλική χειρολαβή στήριξης για τη διευκόλυνση της καθόδου. Καθαρίσθηκε και στερεώθηκε η επιφάνεια των σαρκοφάγων και, με τη χρήση ανυψωτικού μέσου και μεταλλικών συνδέσμων, συγκολλήθηκαν τα καλύμματά τους (εικ.2,4). Τέλος, διαμορφώθηκε ο περιβάλλων χώρος με την τακτοποίηση των διάσπαρτων αρχιτεκτονικών μελών, που προέρχονται από το δίστυλο ναΐσκο, το υπέργειο τμήμα του μνημείου, και διανοίχθηκε φυσική δίοδος για την πρόσβαση σε αυτό. 28 1 2

3 4 29

Το τέμενος Αθηνάς Προναίας Ανάμεσα στα οικοδομήματα του ιερού της Αθηνάς Προναίας ξεχώριζαν για το καλοδουλεμένο μάρμαρο της Πάρου και τον πλούτο της πλαστικής τους διακόσμησης, δύο θησαυροί: ο αιολικός θησαυρός των Μασσαλιωτών (τέλη του 6ου αι. π.χ.), και ο λεγόμενος δωρικός θησαυρός (470 π.χ.). Το αρχιτεκτονικό κόσμημα του ιερού, ωστόσο, είναι η Θόλος (380-370 π.χ.), η λειτουργία της οποίας δεν έχει διασαφηνιστεί. Στο θησαυρό των Μασσαλιωτών έγινε συστηματικός καθαρισμός από την ανεπιθύμητη βλάστηση, καθαρισμός και στερέωση της εξωτερικής μαρμάρινης επιφάνειας από τις επιφανειακές βιολογικές επικαθίσεις και κηλίδες (εικ.1,2). Στην ευρύτερη περιοχή της Θόλου πραγματοποιήθηκαν εργασίες αποχωμάτωσης και τακτοποίησης 250 αρχιτεκτονικών μελών που βρίσκονταν ατάκτως τοποθετημένα και δυσχέραιναν την πρόσβαση στο μνημείο (εικ.3). Επίσης, έγινε αλλαγή της περισχοίνισης με μεταλλικούς στυλίσκους και συρματόσχοινο και ενοποίησή της, δεδομένου ότι η παλαιά δημιουργούσε την οπτική εντύπωση της ασφυξίας των σημαντικών μνημείων, όπως η Θόλος, ο θησαυρός των Μασσαλιωτών και ο αρχαϊκός ναός της Αθηνάς. Τέλος, αφαιρέθηκε με κρουστικό μηχάνημα μεγάλος ογκώδης βράχος, ο οποίος, μετά από κατολίσθηση το Μάρτιο του 1905, είχε προκαλέσει σημαντική βλάβη 30 στον αναστηλωμένο τότε ναό της Αθηνάς, και ανανεώθηκε η παλαιά κλίμακα πρόσβασης στο τέμενος της Προναίας με την προσθήκη νέων αναβαθμών, ξύλινης χειρολαβής και ανάταξης των πεσμένων αργολιθοδομών. Η τακτοποίηση των αρχιτεκτονικών μελών κατά μήκος του νότιου ορίου του τεμένους είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός εκτενούς χώρου που βελτιώνει σαφώς τη θέαση του μνημείου, αλλά και την πρόσβαση για μελλοντικές εργασίες αναστήλωσης (εικ.4). 1 2

3 4 31

Ο ναός του Απόλλωνα Ο ναός που σήμερα είναι ορατός ανήκει στον 4ο αι. π.χ. και ανοικοδομήθηκε μετά από πανελλήνιο έρανο, όταν καταστράφηκε ο αρχαϊκός ναός, το 373 π.χ. Το αέτωμα του αρχαϊκού ναού από παριανό μάρμαρο, στο οποίο παριστάνεται η έλευση του Απόλλωνα στους Δελφούς με τη συνοδεία νέων Αθηναίων, χρονολογείται το 510 π.χ. και συνδέεται με τη δημοκρατική οικογένεια των Αλκμεωνιδών. Στο μνημείο έγινε σχολαστικός καθαρισμός από την αυτοφυή βλάστηση, επίστρωση με εδαφικό υλικό τμήματος της διαδρομής βορειοδυτικά και νοτιοδυτικά του σηκού και αποξήλωση κισσού που κάλυπτε πλήρως σύγχρονο αναλημματικό τοίχο ανατολικά του ναού σε επαφή με τη θεμελίωσή του. Μετά από τις εργασίες αυτές αποκαλύφθηκαν είκοσι αρχιτεκτονικά μέλη και επιγραφές που δεν ήταν εμφανείς. Επίσης, έγινε αλλαγή της περισχοίνισης περιμετρικά του ναού με μεταλλικά στοιχεία και εξυγίανση των εσωτερικών χώρων του σηκού. Στην αρχή της Ιεράς οδού εντοπίστηκε αρχαία λιθόπλινθος που ανήκει στο Βωμό των Χίων, η οποία μεταφέρθηκε πλησίον του. 33

Το θέατρο των Δελφών Η σημερινή μορφή του αρχαίου θεάτρου των Δελφών ανάγεται στον 1ο αι. μ.χ. Επισκευαστικές εργασίες μεγάλης κλίμακας θεωρείται ότι έγιναν το 160/159 π.χ. με χορηγία του Ευμένη Β. Το θέατρο μπορούσε να φιλοξενήσει 5000 θεατές, οι οποίοι παρακολουθούσαν τους μουσικούς και δραματικούς αγώνες, στο πλαίσιο των Πυθίων, των εορτών προς τιμήν του Απόλλωνα. Ενδεχομένως, στο θέατρο να λάμβαναν χώρα οι πολιτικές συγκεντρώσεις της πόλης των Δελφών. Στο θέατρο των Δελφών, τα έτη 1927 και 1930, εορτάστηκαν οι δελφικές εορτές, εμπνευσμένο όραμα του Άγγελου και της Εύας Σικελιανού, που αποσκοπούσε στην καθιέρωση της διεθνούς εκεχειρίας, η οποία θα είχε ως κέντρο τους Δελφούς. Στο πλαίσιο του έργου έγινε συστηματικός καθαρισμός του κοίλου του αρχαίου θεάτρου, αλλαγή της περισχοίνισης και μικρής κλίμακας στερεωτικές εργασίες. 34

Το ανάθημα του Κρατέρου Πρόκειται για μια στοά δωρική, την οποία είχε αναθέσει ο Μακεδόνας Κράτερος, γιος του ομώνυμου στρατηγού του Μ. Αλεξάνδρου. Στην κόγχη ήταν στημένα χάλκινα αγάλματα, που απέδιδαν σκηνή κυνηγιού κατά τη διάρκεια του οποίου ο Μακεδόνας στρατηλάτης σώθηκε από επίθεση λιονταριού από τον πατέρα του αναθέτη. Το ανάθημα ανεγέρθηκε ίσως το 320 π.χ. και ταυτίστηκε λόγω της έμμετρης αναθηματικής επιγραφής που σώζεται ακέραιη, εντοιχισμένη στο βόρειο τοίχο του μνημείου. Οι εργασίες περιελάμβαναν τακτοποίηση των αρχιτεκτονικών μελών, αποχωμάτωση και εξυγίανση του χωμάτινου δαπέδου με εδαφικό υλικό, και συντήρηση της επιγραφής από τις βιολογικές επικαθίσεις (εικ.1,2). 2 1 35

Καθαρισμοί μνημείων Στο πλαίσιο του έργου έγινε συστηματικός καθαρισμός του Σταδίου και του Πολυγωνικού τοίχου, επί του οποίου σώζονται περισσότερες από 800 απελευθερωτικές επιγραφές. Από το πρανές βορείως του Σταδίου, απομακρύνθηκαν διάσπαρτοι κορμοί ξερών δέντρων από παλαιότερες εργολαβίες. Επίσης, καθαρίσθηκε το εσωτερικό και τα τοιχώματα του θαλαμωτού τάφου πλησίον της εισόδου του σύγχρονου νεκροταφείου. Με αφορμή τον καθαρισμό της κρήνης Κερνά και της δυνατότητας μετακίνησης αρχιτεκτονικών μελών, εκπονήθηκε μελέτη για τη μελλοντική αποκατάσταση του μνημείου, το οποίο έχει πληγεί μετά την πτώση βράχου το 1981. Εκτενείς καθαρισμοί έγιναν στο θησαυρό των Ακανθίων, καθώς επίσης στις ανατολικές θέρμες προκειμένου να διευκολυνθεί η εκπόνηση μελλοντικής αναστήλωσής τους. Με την ευκαιρία, δόθηκε στο κοινό μικρό μέρος της διαδρομής νοτίως του μνημείου, σημείο από το οποίο θα είναι δυνατή η θέαση της εξωτερικής παρειάς του ανατολικού περιβόλου του ιερού των κλασικών χρόνων (εικ.1). Αντίστοιχες εργασίες έγιναν στις νότιες θέρμες, όπου τοποθετήθηκαν εκ νέου στη θέση τους οι μεταλλικές αντηρίδες στήριξης. Τακτοποίηση μεγάλου αριθμού αρχιτεκτονικών μελών, περίπου 100, έγινε στην περιοχή του ψηφιδωτού του Αγίου Γεωργίου και στην περιοχή «Σταθμός», πλάι στην είσοδο του μουσείου Δελφών. Τέλος, στην Ιερά οδό, στο ύψος του μνημείου των Επιγόνων, απομακρύνθηκε με μηχανικό μέσο βραχόμαζα, η οποία εμπόδιζε την ομαλή κίνηση των επισκεπτών, με αποτέλεσμα τη διαπλάτυνση της διαδρομής στο συγκεκριμένο σημείο (εικ.2). 1 2 36

Χώροι ανάπαυσης Στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου διαμορφώθηκε και αποδόθηκε στους επισκέπτες χώρος έκτασης 200τ.μ. Συγκεκριμένα, έγινε αραίωση των κυπαρισσιών για τον απρόσκοπτο ηλιασμό και μεταφέρθηκαν σε άλλα σημεία 50 στοιβαγμένα αρχιτεκτονικά μέλη που ήταν σε επαφή με τον περίβολο του ιερού. Σε επαφή με το βόρειο πρανές κτίστηκε κάθισμα για την ανάπαυση των επισκεπτών και τη συγκέντρωση των ξεναγούμενων. Κατά τις εργασίες ανάδειξης της εισόδου του Αρχαιολογικού χώρου ήλθε στο φως σπόνδυλος ιωνικού κίονα διαστάσεων 1,10μ. x 0,70μ., ο οποίος αποδόθηκε από τον D. Laroche στο δικιόνιο μνημείο του Λύκου-Διοκλέους, ανάθημα οικογένειας Αιτωλών του 3ου αι. π.χ. Ο σπόνδυλος εκτέθηκε μαζί με το σωζόμενο τμήμα του μνημείου στη θέση «Σταθμός». Για την ανάπαυση των επισκεπτών τοποθετήθηκαν δέκα νέοι ξύλινοι πάγκοι στο χώρο του Γυμνασίου, στο τέμενος της Προναίας, στην περιοχή του Σταδίου, στην περιοχή του μνημείου του τρίποδα των Πλαταιών και στην περιοχή δυτικά του ναού του Απόλλωνα. 37

Περισχοινίσεις - Περιφράξεις Έγιναν νέες, καλαίσθητες περισχοινίσεις με μεταλλικά στοιχεία και συρματόσχοινο στα μνημεία του Λυσάνδρου, του Μαραθώνα, του Δούρειου ίππου των Αργείων και του αναθήματος των Ταραντίνων. Επίσης, στην περιοχή των θησαυρών των Βοιωτών, στο Βουλευτήριο, στη στοά των Αθηναίων, στο ναό του Απόλλωνα (εικ.1), στο βωμό των Χίων, στην περιοχή των τριπόδων των Δεινομενιδών, στο Στάδιο και στην πεζογέφυρα που οδηγεί στο αρχαίο θέατρο. Σημαντική βελτίωση σημειώθηκε μετά την αλλαγή της οριοθέτησης της περισχοίνισης στη ρωμαϊκή Αγορά και στο τέμενος της Αθηνάς Προναίας, όπου πλέον είναι δυνατή η απρόσκοπτη θέαση των μνημείων. Σε επαφή και κατά μήκος με το βόρειο πρανές του τεμένους του Απόλλωνα κατασκευάστηκε νέα μεταλλική περίφραξη μήκους 850μ. για την οριοθέτηση του αρχαιολογικού χώρου (εικ.2), και κυρίως για την αποτροπή της διέλευσης εντός του αρχαιολογικού χώρου αδέσποτων αιγοειδών, τα οποία προκαλούσαν μεγάλη φθορά στα μνημεία. Επίσης, επισκευάστηκε η περίφραξη του ιερού της Αθηνάς Προναίας και του Γυμνασίου και τοποθετήθηκε νέα περίφραξη βαρέος τύπου, μήκους 76,50μ., με τρεις θύρες στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου Δελφών. 1 2 38

Φυτοτεχνική μελέτη Σύμφωνα με την εγκεκριμένη από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο φυτοτεχνική μελέτη, η οποία προτείνει τη μερική και σταδιακή αντικατάσταση της τραχείας πεύκης και την απομάκρυνση των ξερών δέντρων για να ενισχυθεί η σταθερότητα του αλσυλλίου, σε περίπτωση πυρκαγιάς, και για να αυξηθεί η βιοποικιλότητά του, υλοτομήθηκαν 90 προσβεβλημένα πεύκα από μύκητες και έντομα, και 100 ξερά δέντρα με μέσο ύψος 15μ. Αποξηλώθηκαν ακαλαίσθητοι κισσοί, οι οποίοι κάλυπταν τους νεώτερους αναλημματικούς τοίχους της Γαλλικής Ανασκαφής των ετών 1892-1902, ενώ κόπηκαν και απομακρύνθηκαν κλαδιά, όπου ήταν απαραίτητο, περιμετρικά της περίφραξης του αρχαιολογικού χώρου για την καλύτερη λειτουργία των συστημάτων ασφαλείας. Συνολικά, από το χώρο απομακρύνθηκαν 70 κυβικά μέτρα από φερτά και άχρηστα υλικά. Παράλληλα, φυτεύτηκαν 80 περίπου νέα δένδρα, όπως δρύες, βελανιδιές, ελιές, χαρουπιές, κουτσουπιές και 350 θάμνοι, δάφνες, πικροδάφνες, μυρτιές, κουμαριές και δενδρολίβανο (εικ.1,2). 1 2 39

Διαμόρφωση νέων διαδρομών - βελτίωση υφιστάμενων Αποδόθηκε στο κοινό η διαδρομή ανάμεσα στους δύο περιβόλους δυτικά του τεμένους του Απόλλωνα ως εναλλακτική για την κάθοδο των επισκεπτών και για την αποσυμφόρηση της κύριας διαδρομής. Η διαδρομή έχει μήκος 82μ. περίπου και ακολουθεί τη φυσική όδευση από το ύψος του ναού του Απόλλωνος έως το θησαυρό των Βοιωτών. Για τη διαμόρφωσή της έγινε μετακίνηση ατάκτως τοποθετημένων αρχιτεκτονικών μελών, χτίστηκε μικρός αναλημματικός τοίχος στο σημείο εισόδου, έγινε εξομάλυνση του εδάφους και διαμορφώθηκαν αναβαθμοί για τη μείωση της υψομετρικής διαφοράς. Οι αναβαθμοί εναρμονίστηκαν άριστα με τη χωμάτινη διαδρομή, η οποία καλύφθηκε με εδαφικό υλικό. Επίσης, βελτιώθηκαν, εξομαλύνθηκαν και επιστρώθηκαν με εδαφικό υλικό περίπου 1400μ. χωμάτινων διαδρομών για την κίνηση οχήματος για άτομα με κινητικά προβλήματα, το οποίο αγοράστηκε στο πλαίσιο του έργου (εικ.1,2). Οι διαδρομές αυτές καταλήγουν στο αρχαίο Στάδιο, στο Θέατρο, στο θησαυρό των Αθηναίων, στο ναό του Απόλλωνα, στο Γυμνάσιο και στο τέμενος της Αθηνάς Προναίας, θέσεις από όπου μπορεί κανείς να έχει άριστη εποπτεία όχι μόνον του αρχαιολογικού χώρου και των σημαντικότερων μνημείων, αλλά και του μοναδικού φυσικού τοπίου, το οποίο περιβάλλει τους Δελφούς. Τέλος, για τη βέλτιστη διατήρηση των διαδρομών και την απορροή των ομβρίων υδάτων από τα μνημεία, όπου κρίθηκε απαραίτητο, κατασκευάστηκαν κοίλοι, πλευρικοί, ανοικτοί αύλακες, είτε στην εσωτερική παρειά των οδεύσεων, είτε αξονικά, και τέσσερεις εγκάρσιοι αύλακες τετραγωνικής διατομής με εσχάρα βαρέος τύπου. 1 2 40

Συντήρηση ψηφιδωτού δαπέδου Πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντήρησης στο ψηφιδωτό δάπεδο του Αγίου Γεωργίου, και συγκεκριμένα απομάκρυνση των βιολογικών επικαθίσεων από την επιφάνειά του και αντικατάσταση των παλαιών διαβρωμένων από τσιμέντο στεφανωμάτων με νέο συμβατό κονίαμα (εικ.1). Στην περιοχή αυτή εντοπίστηκε τμήμα από την ολόγλυφη βάση του μνημείου της Αιτωλίας, το οποίο μεταφέρθηκε στο σημείο όπου είναι στημένη η βάση. Περιοδικός φωτισμός του αρχαιολογικού χώρου Για να μην υπάρξει περαιτέρω επιβάρυνση με φωτιστικά σώματα, καλωδιώσεις κ.α., επιλέχθηκε η λύση της προμήθειας 108 κινητών φωτιστικών σωμάτων, τα οποία λειτουργούν με ηλιακή ενέργεια. Πινακίδες για άτομα με αδυναμία στην όραση Πινακίδες σε γραφή Braille (εικ.2) τοποθετήθηκαν πλησίον μνημείων, και συγκεκριμένα στην κεντρική είσοδο του αρχαιολογικού χώρου στο Ιερό του Απόλλωνα, στη ρωμαϊκή Αγορά και στο ανάθημα του Λυσάνδρου, στο ανάθημα του Μαραθώνα και το μνημείο των Αργείων, στους θησαυρούς των Σικυωνίων και Σιφνίων, στον Ομφαλό, στο θησαυρό των Αθηναίων, στην περιοχή της Άλω, στο ναό του Απόλλωνα, στον τρίποδα των Πλαταιών, στο Θέατρο, στο Στάδιο, στο Ιερό της Αθηνάς Προναίας, στο Γυμνάσιο και στην Κασταλία πηγή. Πρόκειται για μια παρέμβαση, η οποία έχει πραγματικό, αλλά και συμβολικό όφελος για την προστασία και ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου των Δελφών. 1 2 41

Εκδηλώσεις Δημοσιότητα του έργου Ιδιαίτερα σημαντική ήταν επίσης η δημοσιοποίηση επί μέρους σταδίων των εργασιών μέσω εκδηλώσεων, ημερίδων, δελτίων τύπου και εκπαιδευτικών προγραμμάτων, γεγονός το οποίο ευαισθητοποίησε την κοινή γνώμη και προκάλεσε τη συμμετοχή των πολιτών. Μουσικές εκδηλώσεις πραγματοποιήθηκαν στη ρωμαϊκή Αγορά σε συνεργασία με το Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, το Σύλλογο Φίλων της Μουσικής και το Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου. Η μελέτη «Ανάδειξη Αρχαιολογικού χώρου Δελφών» παρουσιάστηκε σε διαλέξεις στο Διατμηματικό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Αρχαιολογία, Πόλη και Αρχιτεκτονική», σε εκδήλωση του σωματείου Διάζωμα, σε ημερίδα με θέμα: «Το αρχαιολογικό έργο στη Φωκίδα (2010-2014)», στους φίλους του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και στη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή. Ανακοίνωση με τίτλο «Η ανάδειξη των μνημείων της Ρωμαϊκής περιόδου στον Αρχαιολογικό χώρο των Δελφών», πραγματοποιήθηκε στο Διεθνές Ρωμαϊκό συνέδριο «What s New in Roman Greece», το φθινόπωρο του 2015. Στο πλαίσιο των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς παρουσιάστηκε εκπαιδευτικό πρόγραμμα με θέμα: «Ο χρόνος της Αθηναϊκής Δημοκρατίας μέσα από τα μνημεία των Δελφών: από τη μάχη του Μαραθώνα στους Αιγός Ποταμούς», σε συνεργασία με τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή. 42 Τα Χριστούγεννα του 2014 παρουσιάστηκε το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Με τα φυτά του Μουσείου στολίζουμε το έλατο» για μαθητές του Δημοτικού Σχολείου, με πυρήνα τη φυτοτεχνική μελέτη του έργου «Ανάδειξη του Αρχαιολογικού χώρου των Δελφών». Τέλος, παρουσιάστηκε η ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου Δελφών στους μαθητές του Λυκείου Ιτέας στο πλαίσιο περιβαλλοντικής δράσης.

43

44

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bommelaer, J.-F., Laroche D., Guide de Delphes - Le Site, Paris 1991. Bommelaer, J.-F., Pentazos, E. Picard, O., Δελφοί. Αναζητώντας το Χαμένο Ιερό, Αθήνα 1992. Bommelaer, J.-F., Δελφοί, Αρχαιολογία: Εύβοια & Στερεά Ελλάδα, επιστ. επιμ. Βλαχόπουλος Α., Αθήνα 2008, 358-375. Jacquemin, Α., Offrandes monumentales à Delphes, École française d Athènes, Athènes 1999. Jacquemin, A., - Mulliez, D., - Rougemont, G., Choix d inscriptions de Delphes, Traduites et commentées, École française d Athènes, Athènes 2012. Maaß, M. (επιμ.), Delphi. Orakel am Nabel der Welt, Karlsruhe 1996. Mulliez, D., Διατήρηση και προστασία των αρχαιολογικών χώρων: Το παράδειγμα των Δελφών, Αξιοποίηση και Ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, Αθήνα 2006, 95-99. Picard, O., Δελφοί. Ιστορία των Ανασκαφών, Αρχαιολογία και Τέχνες 44 (Δελφοί, 100 χρόνια ανασκαφές), Σεπτ. 1992, 8-40. Roux, G., Delphes, son oracle et ses dieux, Paris 1976. Scott, M., Δελφοί. Το κέντρο του αρχαίου κόσμου, ελλ. μτφρ. Μακρόπουλος Μ., Αθήνα 2014. Η μάχη του Μαραθώνα, Ιστορία και θρύλος, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2010. Θέμελης, Π. (επιστ. επιμ.), Δελφοί. Διαδραστική πολυμεσική έκδοση (DVD) του Οργανισμού Προβολής Ελληνικού Πολιτισμού, Αθήνα 2008. Καρούζος, Χ., Δελφοί, Αθήνα 1974. Κεραμόπουλος, Α., Τοπογραφία των Δελφών, Αθήνα 1912-1917. Κολώνια Ρ., Το Αρχαιολογικό Μουσείο των Δελφών, Αθήνα 2009. Κολώνια Ρ., Μουσικά και θεατρικά δρώμενα στους Δελφούς, Αρχαία θέατρα της Στερεάς Ελλάδας, Διάζωμα, Αθήνα 2013, 113-129. Κωνσταντίνου, Ι., Δελφοί. Το μαντείο και ο ρόλος του στην πολιτικο-κοινωνική ζωή του αρχαίου ελληνισμού, Αθήνα χ.χ.ε. Παπαχατζής, Ν., Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Βοιωτικά - Φωκικά, Αθήνα 1981. Ψάλτη, Α., Διαμορφώνοντας το μέλλον του παρελθόντος: Το έργο της Ι ΕΠΚΑ κατά τα έτη 2010-2012, 4ο Αρχαιολογικό Συνέδριο Θεσσαλίας Στερεάς Ελλάδας, Βόλος 2012, 867-876. 45

Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, στη Γενική Διεύθυνση Αναστήλωσης, Μουσείων και Τεχνικών Έργων, στις Διευθύντριες Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων, κα Νικολέτα Βαλάκου και κα Έλενα Κουντούρη, στο Διευθυντή Αναστήλωσης, κον Δημοσθένη Σβολόπουλο, στο Διευθυντή της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής, Καθηγητή Αλέξανδρο Farnoux, στους αρχαιολόγους, κον Κώστα Στρατή και κα Μαρία Γερανίου (ΔΙΠΚΑ-ΥΠΠΟΑ), στην αρχαιολόγο κα Λαμπρινή Μπλουγούρα (ΕΥΠΟΤ), στη Διευθύντρια Δημοσιευμάτων του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων, κα Ελένη Κώτσου, και στους συναδέλφους της ΕΦΑ Φωκίδος, κον Ε. Βιβλιοδέτη, αναπλ. Προϊστάμενο της Εφορείας, κον Νίκο Πετρόχειλο και κα Ανθούλα Τσαρούχα, αρχαιολόγους, κα Μαρία Καλπούζου, τμηματάρχη διοικητικού, κον Λεωνίδα Σακελλαρίου και κον Θωμά Σπάρταλη, εργατοτεχνίτες και κον Γ. Αγγελέτο, μηχανικό. Το έργο υλοποιήθηκε χάρη στην υποστήριξη της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας και ειδικότερα των στελεχών της ΕΥΔΕΠ, κου Γιάννη Κούτσικου, Προϊστάμενου της Μονάδας A και κου Νίκου Καραμπότση, στελέχους της Μονάδας Β. Τέλος, ευχαριστίες οφείλονται για τη συνεχή συμπαράσταση στο έργο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Φωκίδος και τη συμβολή τους σε αυτό, στο Διευθυντή σύνταξης της εφημερίδας «ΕΝ ΔΕΛΦΟΙΣ», κον Λάμπρο Ρόδη, στους δημοσιογράφους της εφημερίδας «Η Ώρα της Φωκίδας», κον Φώτη Μπελέρη και κα Γιώτα Γιαννούλη, στη διπλωματούχο ξεναγό, κα Γεωργία Χασιώτη και στο δελφικό φίλο, κον Γιάννη Ι. Παπαθανασίου. 46

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ Διεύθυνση έργου εποπτεία - συντονισμός: Αθανασία Ψάλτη, Αρχαιολόγος - Προϊσταμένη ΕΦΑ Φωκίδος Εκπόνηση μελετών: Αθανασία Ψάλτη, Μαργαρίτα Νικολακάκη Κέντρου, Μαριανίκη Κουτσούκου, Αρχαιολόγοι Didier Laroche, Σταματία Μαμούτη, Δημήτρης Κουτσογιάννης, Γιώργος Αντωνίου, Αρχιτέκτονες Μυρτώ Τσιτσινάκη Πολιτικός μηχανικός Αθανασία Ρέγκλη, Παναγιώτα Καραμάνη Συντηρήτριες έργων τέχνης Ομάδα επίβλεψης: Αθανασία Ψάλτη Ελένη Σπηλιωτοπούλου Ευαγγελία Νάιδου Αρχαιολόγοι Στυλιανή Ροπακά Σοφία Χριστοδούλου Παρασκευή Φλιούκα Αρχιτέκτονες Ευαγγελία Παπαγιάννη Γεωπόνος Αθανασία Ρέγκλη, Παναγιώτα Καραμάνη, Λουκάς Μαυρόπουλος, Χρήστος Παντερμάκης, Συντηρητές έργων τέχνης Υπόλογος: Γιώργος Αλτιπαρμάκης Οικονομική υποστήριξη: Ιωάννα Παπανικολάου Επιμέλεια εντύπου-κείμενα: Αθανασία Ψάλτη, Αμαλία Κατερέλου Σχεδιασμός εντύπου: Παρασκευή Φλιούκα Φωτογραφίες: Γιάννης Κουλελής Εφορεία Αρχαιοτήτων Φωκίδος - Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Τα πνευματικά δικαιώματα των φωτογραφιών και των κειμένων ανήκουν στη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή και στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Φωκίδος - Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού 47

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΦΩΚΙΔΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΔΕΛΦΩΝ ΔΕΛΦΟΙ, 33054 ΤΗΛ.: 2265082313/12, FAX: 2265082966 Email: efafok@culture.gr