Στην μνήμη του Νεκταρίου Πέτρας

Στην μνήμη του Νεκταρίου Πέτρας

2 3. 4. 5. 8. 12. ΜHNYMA ΜHΝΥΜΑ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΠΣΚ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΡΧΗ ΚΡΗΤΗΣ ΕΚΔΗΜΙΑ Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΕΥΧΕΣ Η ΑΕΙΦΟΡΑ ΕΥΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑTΑΣΤΑΤΙΚΟ ΣΥΛΛOΓΟΥ ΚΡΗΤΩΝ 1860 14. 18. 20. 23. 26. 30. 32. 33. 34. 36. 37. 38. 39. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΑΚΟΛΟΥΘΩΝΤΑΣ ΤΑ ΙΧΝΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΠΡΟΓΟΝΩΝ ΜΑΣ ΜΟΥΣΕΙΑ ΜΟΥΣΕΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑ Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΜΑΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΟΙ ΜΥΣΤΕΣ ΤΟΥ ΚΑΖΑΝΙΟΥ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΟΥ ΠΣΚ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ ΔΩΡΕΑ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΔΟΜ. ΘΕΟΤΟΚΟ- ΠΟΥΛΟΥ ΣΤΗΝ Ο.Α.Κ. ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ ΑΚΙΝΗΤΑ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΝΕΑ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΒΕΛΓΙΟ: ΣΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΝΕΑ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΜΟΝΑΧΟ: ΕΠΕΤΕΙΑΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΝΕΑ ΣΥΛΛΟΓΩΝ Ο ΓΑΜΟΣ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ ΕΝΩΣΕ ΚΑΙ ΤΟΥΣ... ΠΡΟΕΔΡΟΥΣ ΝΕΑ ΣΥΛΛΟΓΩΝ OI KΡΗΤΕΣ ΟΠΟΥ ΓΗΣ... ΝΕΑ ΣΥΛΛΟΓΩΝ WHAT PHILOTIMO MEANS TO ME ΕΞΩΦΥΛΛΟ Στην μνήμη του Νεκταρίου Πέτρας

ΚΡΗΤΑΙΕΙΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Μανώλης Βεληβασάκης Πρόεδρος (Αμερική) Κώστας Τραβαγιάκης Αντιπρόεδρος (Αμερική) Μαρία Βαμβάκη Γεν. Γραμματέας (Αμερική) Νίκος Βερυκάκης Ταμίας (Αμερική) Σταύρος Περδίκης Αντιπρόεδρος (Βέλγιο) Μιχάλης Χουδαλάκης Αντιπρόεδρος (Αυστραλία) Ανδρέας Φιλιάτουρας Δημ. Σχέσεων & Τύπου (Αυστραλία) Δρ. Αργυρή Παρασύρη-Bauer Κοσμήτορας (Γερμανία) Εύα Γκότση Μέλος (Αυστραλία ) Δημήτρης Γιανναδάκης Μέλος ( Γερμανία ) Αλεξάνδρα Σαριδάκη Μέλος (Λουξεμβούργο) EΠΙΤΙΜΟΣ ΠΡΟΕΔΡΟΣ Σταύρος Σημαντήρης (Αμερική) ΜΕΛΗ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ Παγκρητική Ένωση Αμερικής Πανελλήνια Ομοσπονδία Κρητικών Σωματείων Παγκρητική Ομοσπονδία Ευρώπης Κρητική Ομοσπονδία Αυστραλίας & Νέας Ζηλανδίας Κρητική Ένωση Νότιας Αφρικής Παγκρήτια Ένωση Αθηνών Παγκρήτια Ένωση Μακεδονίας Παγκρήτια Ένωση Πειραιώς ΕΚΔΟΤΗΣ Εκδίδεται από το Παγκόσμιο Συμβούλιο Κρητών Published by the World Council of Cretans ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ: Για διαφημίσεις επικοινωνήστε με την εντεταλμένη αντιπρόσωπο του ΠΣΚ Δρ. Μαρία Χναράκη, apodimos.pkr@crete.gov.gr ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ/ΠΑΡΑΓΩΓΗ Δέσποινα Μαραγκάκη despoina@giavridis.gr ΕΚΤΥΠΩΣΗ/PRINTING ΕΚΔΟΣΕΙΣ KRITI Λεωφόρος Κνωσσού 108, Ηράκλειο-Κρήτη E: magazine@otenet.gr ΕΔΡΑ ΚΡΗΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥΠΟΛΗ ΓΑΛΛΟΥ Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ. - ΡΕΘΥΜΝΟ ΕΔΡΑ ΠΡΟΕΔΡΕΙΟΥ EMMANUEL E. VELIVASAKIS, PE 220 DELHI ROAD SCARSDALE, NY 10583, USA Μ: +1-917-213-9564 E: evelivasakis@gmail.com ΕΔΡΑ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΔΡ. ΜΑΡΙΑ ΧΝΑΡΑΚΗ ΓΡΑΦΕΙΟ ΑΠΟΔΗΜΩΝ - ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΡΗΤΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟ, ΚΡΗΤΗΣ, ΕΛΛΑΣ Ε: apodimos.pkr@crete.gov.gr Τ: +30 2813400358 ΜΗΝΥΜΑ του Μανώλη Βεληβασάκη Πρoέδρου ΠΣΚ Αγαπητοί συμπατριώτες και συμπατριώτισσες, φίλοι και φίλες: Πρωτοχρονιάτικες ευχές σε όλους εσάς και τις οικογένειές σας! Μακάρι ο καινούργιος χρόνος να φέρει υγεία, ευτυχία και πρόοδο στα σπίτια μας! Αγαπητοί μου, φέτος συμπληρώνονται 150 χρόνια από την ηρωική εθελοθυσία του Ολοκαυτώματος στην Ιερά Μονή Αρκαδίου. Μία θυσία-αποκορύφωμα των αμέτρητων αγώνων του Κρητικού λαού για την ελευθερία του από τον Τουρκικό ζυγό, που έστρωσε τον δρόμο για την ανεξαρτησία της Κρήτης και λίγο αργότερα την πολυπόθητη Ένωση με τη μητέρα Έλλάδα. Φέτος, επίσης, συμπληρώνονται 75 χρόνια από την ηρωική Μάχη της Κρη της. Μία μάχη μοναδική στο είδος της, αφού η γερμανική πολεμική μηχανή τόλμησε να κατακτήσει την Κρη τη από τον αέρα. Η πρωτοφανής αυτή επιχείρηση, όμως, σκόνταψε απρόβλεπτα στο μεγαλείο της κρητικής ψυχής και στο πείσμα του κρητικού λαού και των λιγοστών συμμάχων, Αγγλων, Αυστραλών και Νεοζηλανδών, που όλοι μαζί πολέμησαν πέρα από κάθε λογική, καταφέρνοντας απίστευτα πράγματα, και που έχουν πλέον γίνει θρύλος για τις νεότερες γενιές. Τις δυο μεγάλες αυτές επετείους θα γιορτάσει με μεγαλοπρέπεια το Συνέδριο του Παγκοσμίου Συμβούλιου Κρητών που θα λάβει χώρα στο Ρέθυμνο τον ερχόμενο Αύγουστο του 2016, και που σαν κύριο θέμα θα έχει «Τον Κρητικό στον Αγώνα για την Έλευθερία». Ομιλητές έχουν ήδη προσκληθεί για να δώσουν επιστημονικές διαλέξεις. Συνάμα, το ΠΣΚ διοργανώνει εκδηλώσεις μνήμης και τιμής στο Ρέθυμνο για τις δύο μεγάλες επετείους. Σας προσκαλούμε όλους να λάβετε μέρος στο Συνέδριο το ΠΣΚ και στις παράπλευρες εκδηλώσεις για να γιορτάσουμε όλοι μαζί σαν Κρήτες του Κόσμου τα δύο μεγάλα κοσμοϊστορικά γεγονότα που άλλαξαν τη ροή της νεότερης ιστορίας μας. Έυελπιστούμε πως όλοι οι Σύλλογοι και Ομοσπονδίες Κρητών ανά τον Κόσμο θα διοργανώσουν λαμπρές εκδηλώσεις το 2016 για να γιορτάσουν πανηγυρικά και να τιμήσουν με δέοντα τρόπο τις δύο μεγάλες αυτές επετείους. Το Προεδρείο του ΠΣΚ, σε συνεργασία με την Παγκρητική Ένωση Αμερικής, έχει ήδη υποβάλει σχετική αίτηση στη Γενική Γραμματεία των Ηνωμένων Έθνών στη Νέα Υόρκη, μέσω της Έλληνικής Αντιπροσωπείας στον ΟΗΈ, για τη διοργάνωση επιστημονικού σεμιναρίου, υπό την αιγίδα του ΟΗΈ, με θέμα Το Αρκάδι και ο Αγώνας για την Έλευθερία Σκέψης και Υπαρξης, ένα θέμα που θεωρούμε επίκαιρο για πολλούς λαούς ακόμη και σήμερα. Με τις θερμότερες ευχές μου για ένα ευτυχισμένο και δημιουργικό Νέο Έτος! Μανώλης Βεληβασάκης Πρόεδρος ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ www.wcc.gr https://www.facebook.com/wcretans 3

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ Αγαπητές συμπατριώτισσες, Αγαπητοί συμπατριώτες, Φίλοι Κρήτες όπου γης, Στην αρχή μιας νέας χρονιάς, οφείλουμε να κοιτάζουμε το αύριο με αισιοδοξία και αποφασιστικότητα. Νέα χρονιά, νέες προκλήσεις, νέοι στόχοι, νέες ευκαιρίες. Για την Περιφέρεια Κρήτης, το 2016, είναι μια χρονιά συνέχισης των προσπαθειών που καταβάλλουμε τα τελευταία χρόνια. Είναι, όμως, και η χρονιά που σηματοδοτεί την έναρξη της νέας προγραμματικής περιόδου, μιας περιόδου Όλοι οι φορείς της Κρήτης, εντός και εκτός του νησιού, οφείλουμε να καταστήσουμε σαφές ότι η Ελευθερία είναι μια έννοια που έχει χαραχθεί βαθιά και με το ανεξίτηλο κόκκινο χρώμα του αίματος, στα χώματα της Κρήτης. που ευελπιστούμε ότι θα υλοποιήσουμε σημαντικά έργα ανάπτυξης για την Κρήτη και όλους τους Κρητικούς. Στη χρονιά, αυτή θα συνεχίσουμε με την ίδια αποτελεσματικότητα τη διεκδίκηση των πόρων και των έργων για τους τέσσερις νομούς της Κρήτης. Θα δουλέψουμε συλλογικά και ενωμένοι, για την τόνωση της οικονομίας του νησιού και την αύξηση της απασχόλησης, για την ανακούφιση των συνανθρώπων μας, που τα τελευταία χρόνια έχουν πληγεί ιδιαίτερα από τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης. Φίλες και φίλοι, Το 2016 αποτελεί και μια χρονιά ορόσημο για την Κρήτη. Με τη συμπλήρωση των 150 χρόνων από το Όλοκαύτωμα στην Ιερά Μονή Αρκαδίου, και των 75 χρόνων από τη Μάχη της Κρήτης, θα συμβάλλουμε στο μέτρο των δυνατοτήτων μας, στην προσπάθεια που θα καταβάλει το Παγκόσμιο Συμβούλιο Κρητών, στην ανάδειξη της σημασίας του Όλοκαυτώματος για την παγκόσμια ιστορία. Όλοι οι φορείς της Κρήτης, εντός και εκτός του νησιού, οφείλουμε να καταστήσουμε σαφές ότι η Ελευθερία είναι μια έννοια που έχει χαραχθεί βαθιά και με το ανεξίτηλο κόκκινο χρώμα του αίματος, στα χώματα της Κρήτης. Με την ελπίδα ότι ο νέος χρόνος θα φέρει στον καθένα από εσάς χαρά, υγεία, προσωπική και οικογενειακή πρόοδο, εύχομαι σε όλους Χρόνια Πολλά. Σταύρος Αρναουτάκης Περιφερειάρχης Κρήτης 4

ΕΚΔΗΜΙΑ Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ ΚΑΙ ΧΕΡΡΟΝΗΣΟΥ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ Χαιρετισμός Μητροπολίτου Πέτρας και Χερρονήσου Νεκταρίου στην έναρξη του Παγκοσμίου Συνεδρίου Κρητών Άγιος Νικόλαος, 30-31 Ιουλίου & 1 Άυγούστου 2010 Εκ Προσώπου της Αυτού Θειοτάτης Παναγιότητος του Οικουμενικού Πατριάρχου κυρίου μοι Βαρθολομαίου και της Τοπικής Εκκλησίας, η οποία είναι Επαρχία του Οικουμενικού Θρόνου, σας υποδέχομαι στην ωραία, την ευφήμως γνωστή ανά τον κόσμο πόλη του Αγίου Νικολάου. Καλώς ήλθατε άρχοντες. Καλώς ήλθατε απόδημοι Κρήτες. Ευλογημένη η επίσκεψη στις ρίζες σας. Ευλογημένο το προσκύνημα στα πατρογονικά σας. Ας αποτελέσει αυτό νέα απαρχή ενότητας, συγκρητισμού και συμψυχισμού. Εξοχώτατε, Σεβασμιώτατε άγιε Πρόεδρε της Ιεράς Επαρχιακής Συνόδου της Εκκλησίας Κρήτης, Σεβασμιώτατοι, Θεοφιλέστατε, Εντιμώτατοι Αρχοντες, Προσφιλέστατοι Σύνεδροι, Η Κρήτη βρίσκεται σ ένα σταυροδρόμι ηπείρων και πολιτισμών. Ο ιστορικός βίος της είναι τεράστιος σε χρονική έκταση, σε πλούτο και ποικιλία γεγονότων. Καμιά άλλη περιοχή του Ελληνικού χώρου δεν έχει τόσο μακρόχρονη, τόσο πλούσια ιστορική και πολιτιστική παράδοση, με τη σφραγίδα μιας ιδιαίτερης φυσιογνωμίας, όσο η Κρήτη. Στις δύο τελευταίες χιλιετίες του ιστορικού της βίου, τα χρόνια της σκλαβιάς είναι περισσότερα από 1200, σχεδόν διπλάσια από τα χρόνια του ελεύθερου βίου. Μικρά είναι τα μεσοδιαστήματα της ελευθερίας ανάμεσα σε μακρές περιόδους δουλείας και ξενικής κατοχής. Ο πόνος χαράκωσε το πρόσωπο της Κρήτης και το έκανε τραχύ και αυστηρό σαν τα Λασιθιώτικα βουνά, σαν τον Ψηλορείτη και σαν τις Σφακιανές μαδάρες. Αλλά και η παλικαριά έθρεψε και τις ρίζες της ζωής και την αισιόδοξη διάθεση που χαρακτηρίζει τους Κρητικούς. Η εξουθενωτική δουλεία των εκατοντάδων χρόνων δεν στάθηκε ικανή να μαράνει την ικμάδα της Κρητικής ψυχής, να αλλοιώσει το φρόνημα, την πίστη, τα ήθη, τη γλώσσα, τις παραδόσεις, την ιδιαίτερη φυσιογνωμία των Κρητών. Αυτή την τόσο χαρακτηριστική και τόσο ευδιάκριτη ταυτότητα της ιστορικής μας παρουσίας. Ολα αυτά ενεργοποίησαν τις δυνάμεις της αντίστασης, δυνάμωσαν το πείσμα, πότισαν τις ρίζες της καρτε- 5

ΕΚΔΗΜΙΑ ρίας, σφυρηλάτησαν τη θαυμαστή ενότητα του Κρητικού λαού και τον έκαναν να βλέπει τον κόσμο και τη ζωή με τρόπο εντελώς ιδιάζοντα, που αιφνιδιάζει του ξένους και τους κάνει να απορούν για τον τρόπο σκέψης και πράξης των Κρητικών. Ο Καζαντάκης προσδιόρισε αυτή την ιδιάζουσα αντίληψη της ζωής ως «Κρητική ματιά». Η Κρήτη είναι μια ασταμάτητη αμφιβολία, ένα αιώνιο λυκαυγές ανάμεσα στην Ευρώπη και στην Ανατολή. Ξένη προς το λογισμό της Αθήνας, δημιουργεί μια ιδιότυπη παρουσία, όπου το επικό στοιχείο βρίσκεται πάντα μέσα στη φύση του Κρητικού. Είναι φιλότιμος και φιλόξενος, χωρίς σύνορο ο Κρητικός. Μα σα λάχει και του αντισταθείς, μονομιάς θα σου αντισταθεί κι εκείνος. Γιατί αυτή την πέτρα, αυτό το χώμα που είναι η γη του, χρειάστηκε μέσα σε χιλιάδες χρόνια να τα διαφεντέψει με το αίμα του. Ανυπότακτος πάντα και για τούτο τρέμει τη συναλλαγή, που φτωχαίνει το μέσα πλούτος και στραγγίζει από κάθε ικμάδα το φύτρο της ζωής. Ξέρει ο Κρητικός πως ολοένα πρέπει να αγωνίζεται για ζωή και για θάνατο. Η απόφαση της θυσίας βρίσκεται μέσα του ακοίμητη. Ανεβοκατεβαίνεις στην Κρήτη και νιώθεις πως ταξιδεύεις σ ένα κορμί με τις φλέβες φουσκωμένες, καταπλημμυρισμένες από ανήσυχο αίμα. Η Κρήτη καλοδέχεται τον καλοπροαίρετο ξένο, μα μάχεται με πείσμα και τον εχθρό. Αυτή είναι η ιστορία της, η παράδοση της, το τραγούδι της. Η Κρήτη είναι ζεστή καθώς η Αφρική, κοφτερή καθώς το σαρακινό λεπίδι, γοργομάτα και φτεροπόδα καθώς οι γιδοβοσκοί που νυχτερεύουν συχνά στα φτωχά τους κοπάδια, στις αψηλές κακοτοπιές. Κι όταν γίνεται πνεύμα παλεύει με νύχια και δόντια να στερεωθεί στα μεσούρανα. Ετσι μας δίνει τον Κορνάρο και τον Χορτάτζη, τον Ερωτόκριτο και την Ερωφίλη, τον Θεοτοκόπουλο, τον ασκητή που έστησε τα βαθιά του οράματα στις επάλξεις του Τολέδου, τον Εθνάρχη Βενιζέλο και πολλούς άλλους. Η Κρήτη δεν ξέρει παρά το μέγεθος, την απόπειρα για το μέγεθος και την πορεία προς το μέγεθος. Αγαπητοί μου απόδημοι Κρήτες, Οι Κρητικοί, οι συγγενείς, οι φίλοι σας, όπως θα διαπιστώσετε στο σύντομο προσκύνημά σας, παραμένουν, παρά τις προκλήσεις των καιρών, ντρέτοι άνθρωποι. Είναι ευθείς και ξεκάθαροι. Βιώνουν τα προνόμια της ιστορικής ιδιομορφίας τους μέσα στα ηδονικά μυρωδικά της Κρητικής γης και παραμένουν προσηλωμένοι στις παραδόσεις τους. Ακούνε με ευλάβεια τη δική τους μουσική, είναι απαρασάλευτα θρησκευόμενοι, παρ ότι πλεονάζει σήμερα ο κερδώος Ερμής και η αισθησιακή Αφροδίτη. Δουλεύουν και γλεντούν με την ίδια αστείρευτη δύναμη, μιλάνε περήφανα τις τοπικές διαλέκτους τους, μαγειρεύουν τους καρπούς της γης τους με τον ωραιότερο τρόπο και τιμούν τον κάθε επισκέπτη, με τον ζήλο των παλιών Μινωιτών. Κάποιοι υπερασπίζονται το δικαίωμά τους στην ελευθερία με πρωτόγνωρο τρόπο, πράγμα που συχνά οδηγεί σε κουζουλάδες και μοιραίες παρεξηγήσεις. Εκτός της Κρήτης δεν κατανοούνται αυτά τα φαινόμενα. Πολλές φορές όμως, το μεγαλύτερο προτέρημα των Κρητών, δηλαδή η βαθιά προσήλωσή τους στη δημοκρατία και την πατρίδα, είναι η αχίλλειος πτέρνα τους. Στην Κρήτη η έννοια της πατρίδας και της δημοκρατίας δεν παίζεται στην ρουλέτα της μικροπολιτικής, όμως πολλοί άλλοι σκέπτονται διαφορετικά και μας εκμεταλλεύονται. Γι αυτό υπάρχει δυσαρέσκεια, απογοήτευση, αγανάκτηση των Κρητικών, γιατί πολλά πράγματα, ιδιαίτερα από το κράτος, έπρεπε να είχαν προχωρήσει. Τα αεροδρόμιά μας είναι κορεσμένα, το οδικό δίκτυο ανύπαρκτο. Δρόμοι που έπρεπε να έχουν τελειώσει εδώ και πολλά χρόνια συνεχίζουν να τελούν υπό κατασκευή και αποδεκατίζουν πεζούς και εποχούμενους. Θρηνούμε πολλούς νέους ανθρώπους που πέφτουν θύματα σε τροχαία δυστυχήματα. Επιζητούμε την πράσινη ενέργεια και την περιβαλλοντική πολιτική, έργα μακράς πνοής, την αξιοποίηση των προϊόντων μας, όπως το περίφημο Κρητικό λάδι, το καλύτερο του κόσμου που μένει αδιάθετο. Ουδείς μας υπερασπίζεται στους πλαστογράφους που το εκμεταλλεύονται. Ενας κόσμος της Κρήτης που έγραψε με το αίμα του το σύνθημα 6

ΕΚΔΗΜΙΑ «Ενωση ή θάνατος» με την Ελλάδα σε αλλεπάλληλες επαναστάσεις δεν μπορεί να αμείβεται με την πολιτική αμετροέπεια και την κρατική ανεπάρκεια. Και κάποιοι που στοχεύουν στη δυσαρέσκεια, την απογοήτευση των Κρητικών εμφανίζουν φυλλάδια, ιστοσελίδες, σημαίες, συνθήματα αυτονομίας. Οι Κρητικοί αυτά τα βδελύσσονται, τα απεχθάνονται, τα απορρίπτουν. Η Κρήτη έχει την αξία της στο είναι και όχι στο έχειν. Προτιμούμε να αδικούμαστε, να υπομένουμε και παρα μένουμε υπερήφανοι, αξιοπρεπείς, έντιμοι. Οι Κρήτες γνωρίζουν καλά ότι οι οικονομικές, πολιτικές, κοινωνικές και παγκόσμιες κρίσεις έρχονται και παρέρχονται. Η ιστορία είναι γεμάτη από τέτοιες καταστάσεις. Μπορούμε λοιπόν να πούμε προς όλους σας ότι έχουμε τα ζώπυρα να ξεπεράσουμε, να ξεπερνούμε όλες αυτές τις κρίσεις, τις εσωτερικές πνευματικές κρίσεις, που προκαλούν βέβαια προσωπικές τραγωδίες με κοινωνικές συνέπειες, με αποσάθρωση του κοινωνικού ιστού. Αγαπητοί μου, Η Κρήτη έχει μεγάλες δυνατότητες στο γίνεσθαι του κόσμου. Εχει μέλλον η Κρήτη. Είναι ένας χώρος οικουμενικός. Ανήκουμε μάλιστα, ως Εκκλησία, στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και αυτή η καθαγιασμένη αναφορά μας είναι ευλογία για την Κρήτη και τους Κρητικούς. Η Μητέρα Εκκλησία μάς ακεραίωνε πάντοτε στις παραφορές και στις εκρήξεις μας, αυτή μας παρέχει πανχριστιανικές και διαθρησκειακές προοπτικές. Να γνωρίζετε, λοιπόν, όπου κι αν βρίσκεστε ότι Πατριάρχης της Κρήτης είναι ο Βαρθολομαίος. Σας παρακαλώ, ως Κρήτες, αγαπάτε και στηρίζετε το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Είναι ευλογία η παρουσία του στο Γένος μας. Πολλά κράτη στον κόσμο θα ήθελαν αυτός ο θεσμός να προέρχεται από το Γένος τους. Στηρίζετε την Εκκλησία της Κρήτης. Η Κρήτη έχει συντεταγμένη Εκκλησία με Αρχιεπίσκοπο και Ιερά Σύνοδο. Είναι μοντέλο αποκεντρωμένης Εκκλησίας με θαυμαστή συνεργασία Κλήρου και Λαού και διακρατεί το αρχαιότερο σύστημα διοίκησης ερειδόμενο στους Ιερούς Κανόνες. Η Κρήτη μπορεί να γίνει ένα ιεραποστολικό πνευματικό κέντρο των Πατριαρχείων και των Εκκλησιών της Ανατολής, για καταλλαγή και διαθρησκειακή ειρήνη στην ευαίσθητη περιοχή της Μεσογείου. Αγαπητοί μου Κρήτες απόδημοι, Σας θεωρούμε πρέσβεις της Κρήτης όπου κι αν βρίσκεστε. Είμαστε υπερήφανοι για σας. Η Κρήτη σας έχει ανάγκη. Σας παρακαλώ κάνετε επενδύσεις στον τόπο της καταγωγής σας, την Κρήτη, στην πατρίδα μας και μη φοβείστε. Να λέτε ευκαίρως ακαίρως στους απόδημους Κρήτες να μην ξεχνούν το προσκύνημα στον τόπο τους, να έρχονται όσο μπορούν πιο συχνά, ακόμη να μην πουλούν την Κρητική γη και να συντηρούν τα σπίτια τους στα χωριά της Κρήτης. Ολοι οι φορείς της Κρήτης σας παρακαλούμε να στηρίζετε το Πανεπιστήμιο της Κρήτης, τις προσπάθειες της Πολιτείας, των τοπικών αρχόντων, κάθε βαθμού, των συλλόγων και των φορέων της Κρήτης. Θέλουμε, ποθούμε εργαζόμαστε γι αυτό, η Κρήτη να είναι ενωμένη, να εκλείψουν οι τοπικισμοί και οι αγκυλώσεις που μας ευτελίζουν. Εχουμε φιλότιμους άρχοντες στην Κρήτη που εκδαπανώνται για την πρόοδο του τόπου μας. Μα εκείνο που θέλω να σας διαβεβαιώσω και σας παρακαλώ να το πάρετε μαζί σας είναι ότι έχουμε υπέροχα παιδιά, εφήβους, νέους, πιο λεβέντες από τους προγόνους τους και περιμένουν τη στήριξή σας. Σας εύχομαι την ευλογία του Θεού στο συνέδριό σας. Σας εκφράζω την ευαρέσκεια της Μητρός Εκκλησίας, τις Πατριαρχικές ευλογίες και Πατρικές ευχές του Πατριάρχου μας και επιστρέφοντας στον τόπο που μένετε να μεταφέρετε προς όλους τους δικούς σας τον χαιρετισμό της Κρήτης, ότι η Κρήτη είναι και θα παραμείνει ένας χώρος ελευθερίας, λεβεντιάς, ανδρείας. Να γνωρίζετε και να πληροφορήσετε τους απανταχού της γης Κρήτες ότι η Κρήτη αδιάκοπα θα γεννά τους πιο αξίους ανθρώπους στην πολιτεία, στις επιστήμες, στα γράμματα, παντού, ακόμη και στον πόλεμο. Εξοχώτατε κύριε Πρωθυπουργέ, Εχετε τις ευχές και την αγάπη του Πατριάρχου μας. Καλώς ήλθατε στο Λασήθι, στην Κρήτη. Η Κρήτη αναμένει πολλά από σας, τρέφει χρηστές ελπίδες. Μη διαψεύσετε τις προσδοκίες των φιλότιμων Κρητικών. Προσευχόμαστε να έχετε δύναμη για να υπερβούμε την ποικίλη κρίση. Εξ ονόματος πάντων, εκ των προτέρων, σας ευχαριστώ. Καλώς μας ήλθατε! Ο Θεός μαζί σας. Στίχοις ἰάμβοις αἶνόν σοι πλέκω, μάκαρ Ἔρρει τὰ σεμνὰ τῷ χρόνῳ τῷ παμφάγῳ, ὡς καπνός, ὡς ὄνειρον, ὡς ἄνθος χλόης. Ἀλλὰ σύ, πάτερ, ὡς σοφὸς ζυγοστάτης, γηίνων προέκρινας τὰ τῶν ἀγγέλων, ὡς ἰσάγγελον βιώσας πολιτείαν. Καὶ νῦν εὐφραίνῃἐν ἁγίων χορείαις καὶἐν ταῖς αὐλαῖς χοροβατεῖς Κυρίου. Ἔστης σταθηρὸς πίστεως ἐπὶ πέτραν, ὡς Πέτρας πρὶν κληρωθεὶς ποιμενάρχης, αἴρων ἐπ ὤμων τὸν σταυρὸν τοῦ Χριστοῦ σου, σεμνός, προσηνής, δεξιῶς κατιθύνων λαὸν Κυρίου τὸν σοὶ πεπιστευμένον. Έἵλου τὸν ἁγνὸν τοῦ μονάζοντος βίον, εἶχες τὸν ὀρθὸν τῆς ἀληθείας λόγον, εἶχες τὴν τόλμην τῆς σοφῆς παρρησίας καὶ πλοῦτον εἶχες ἀκένωτον καρδίας. Καὶ νῦν παρεστὼς τῷ θρόνῳ τοῦ Κυρίου ὁσίας αἴρεις εἰς πρεσβείαν τὰς χεῖρας ὑπὲρ ἡμῶν γε τῶν περιλειπομένων, Νεκτάριε πάνσοφε, ποιμένων κλέος. Καθηγητής Θεοχάρης Δετοράκης 7

ΕΥΧΕΣ Η αειφόρα ευχή της Κρητικής Πρωτοχρονιάς Η ηλεκτρονική πρωτοχρονιάτικη κάρτα που μας έστειλε η οικογένεια Νίκου Ψιλάκη. Λόγω του γενικότερου ενδιαφέροντος που παρουσιάζει, την δημοσιεύουμε. 8 Εθιμο παλιό του τόπου μας ήταν το πρωτοχρονιάτικο κέρασμα της βρύσης. Ξυπνούσαν από νωρίς οι μανάδες, γέμιζαν ένα πιάτο με τα καλούδια της μέρας, ξεροτήγανα, μελομακάρουνα κι ανεβατά λουκούμια, έβαζαν μαζί καρύδια κι αμύγδαλα, σύκα ξερά και σταφίδες, πορτοκάλια κι άλλα φρούτα της εποχής, γέμιζαν κι ένα φλασκάκι με τσικουδιά, τα τύλιγαν όλα μαζί σε μια πετσέτα και τα παραδίδανε στους πιο μπιστικούς θεματοφύλακες της παράδοσης: τα παιδιά! Κινούσαν τα παιδιά σαν ιεροφάντες, σίμωναν στη νερομάνα, την καλημέριζαν σα να ταν άνθρωπος κι αυτή, «καλημέρα βρύση, χρόνια πολλά», έσκυβαν, σταύρωναν το νερό με την παλάμη τους, έπιναν μια γουλιά κι απόθεταν τα καλούδια στο πλάι, κάνω σε κάποιο πελέκι, σε κάποιαν άκρη, όπου βόλευε. Όποιος περνούσε από κει έπρεπε να πιει την τσικουδιά του, να δοκιμάσει τα καλούδια και να ευχηθεί με τη σειρά του: «καλημέρα βρύση, χρόνια πολλά». Έθιμο παλιό του τόπου μας ήταν να περνούνε το πρωί της πρωτοχρονιάς οι άντρες από τη νερομάνα, να την καλημερίζουν, να της εύχονται και να της προσφέρουν νομίσματα. Αν ήταν πέτρινη βρύση, τα έριχναν στη γούβα, εκεί που πέφτει το νερό καθώς έρχεται δροσάτο κι ολόφρεσκο από τα έγκατα της γης. Αν δεν είχε τρεχούμενο νερό ο τόπος, τα έριχναν στο πηγάδι. Μ αυτόν τον απλό και πανέμορφο τρόπο έλεγαν μια φορά τον χρόνο το μεγάλο ευχαριστώ τους στην αέναη πηγή που πότιζε με δρόσος τη γης για να καρπίζει, που πρόσφερε ζωή κι ελπίδα στα ζωντανά και στους ανθρώπους. Δύσκολο να καταλάβει ο σημερινός άνθρωπος τον ρόλο της βρύσης, τον φυσικό (ως πηγή της ζωής), τον συμβολικό (το νερό που δεν στερεύει), τον κοινωνικό (τόπος συναντήσεων, τόπος κρυφών και φανερών ερώτων, τόπος αναψυχής). Η νερομάνα ήταν για τους μικρούς οικισμούς του τόπου μας κέντρο ενός μικρόκοσμου, που κάποτε, στα μάτια των ανθρώπων, ισοδυναμούσε μ ένα σύμπαν ολόκληρο. Καθώς η πρωτοχρονιά διαιρεί τον χρόνο και αποτελεί φυσικό ορόσημο της ελπίδας, ο άνθρωπος επιστρέφει στη μήτρα του, νιώθει την ανάγκη να μιλήσει στον φυσικό κόσμο, να ανταποδώσει τα ελάχιστα σ αυτήν

ΕΥΧΕΣ που προσφέρει τα μέγιστα: στη Φύση! Μη συνειδητοποιημένη οικολογία, ή μήπως απόλυτα συνειδητοποιημένη στάση ζωής; Σήμερα που τούτος ο πλανήτης, ο μυριοπλουμισμένος με ζωή, χρώμα και φως, καταστρέφεται από την αλόγιστη στάση του ανθρώπινου είδους, η παράδοση μάς προσφέρει την έμπνευση για να καταφέρομε να ζήσομε αρμονικά με τη Γη μας. Με τούτα τα φτωχά λόγια ο Νίκος και η Μαρία Ψιλάκη (μαζί με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας μαζί και τα αναμενόμενα) σας στέλνουν σήμερα, Πρωτοχρονιά του 2016, την πανέμορφη ευχή που ακούστηκε αμέτρητες φορές σε τούτον τον τόπο, κάθε που οι κοπελιές έριχναν το καινούργιο νερό στο κατώφλι του σπιτιού τους: «Ως τρέχει το νερό στη βρύση να τρέχουν και τα καλά στο σπίτι σας». Έμείς διαλέγομε μερικά από τούτα τα καλούδια: Υγεία, Έιρήνη, Αγάπη, Έυτυχία, Σεβασμός στη φύση, Σεβασμός στη ζωή. Έσείς συμπληρώστε τον κατάλογο Στη φωτογραφία: Το κέρασμα της βρύσης στην Κερά το 1988. Έθιμο σε αναπαραστατική μορφή για το γύρισμα σχετικού ντοκιμαντέρ. Με τη συνεργασία αγαπημένων φίλων, όπως ο Χρίστος Χριστοδούλου, ο Κυριάκος Γεωργίου, ο Ρουσέτος και η Αντριάνα Παναγιωτάκη. The sustainable wish of the Cretan New Year s Day The New Year treat of the spring was an old custom of our country. Mothers got up early, filled a plate with goodies of the day, xerotigana, melomakarouna and loukoumia, walnuts and almonds, dried figs and raisins, o- ranges and other fruits of the season, filled a flask with raki, wrapped them all together in a towel and gave them to the most trusted guardians of tradition: the kids! The children walked to the spring as Hierophants, went near it, said good morning to it as if it was a man, -"good morning, spring, 9

ΕΥΧΕΣ happy new year"-, bent down, made the sign of the cross on the water with their palm, drank a sip and put the goodies on the side. Whoever passed from there had to drink a glass of raki, taste the goodies and wish in turn: "good morning, spring, happy new year". According to the old custom of our country, men had to go to the spring on the morning of New Year's Day, say good morning and happy New Year to it, and offer coins. If it was a stone fountain, they threw them in the pit, where the water falls as it comes cool and fresh from the bowels of the earth. If there was no spring in the area, they threw them into the well. In this simple and beautiful way, once a year, they expressed their thanks to the eternal spring which watered the earth in order to bear fruit, which offered life and hope to both animals and humans. It is difficult for modern man to understand the role of the spring, the natural (source of life), the symbolic (the water which does not dry up), the social (place of meetings, place of hidden and overt loves, place of recreation). In the small settlements of our country spring was the center of a microcosm which, in the eyes of people, was equivalent with the entire universe. As New Year s Day is a landmark of time and a natural landmark of hope, man returns to the womb and feels the need to talk to the physical world, to reciprocate the minimum to the one that offers the maximum: Nature! Non-conscious ecology or completely conscious attitude towards life? Today that our planet, filled with life, color and light, is destroyed by the reckless attitude of the human species, tradition gives us the inspiration to be able to live in harmony with our Earth. With these poor words, today, New Year's Day 2016, Nikos and Maria Psilaki (along with the other family members including the expected ones) send you the beautiful wish which has been heard in this place countless times, whenever young girls threw fresh water on their doorstep: "Like water running down from the spring may goodies flow into your home". We choose some of these goods: Health, Peace, Love, Happiness, Respect for nature, Respect for life. You can fill out the list... In the photo: The treat of the spring at the village of Kera in 1988. A representation of the custom for a relevant documentary shooting, in collaboration with beloved friends, such as Christos Christodoulou, Kyriakos Georgiou, Roussetos and Adriana Panagiotaki.

ΙΣΤΟΡΙΑ Καταστατικό του1860: Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Κρητών Ερμούπολης Με πρωτοβουλία του από τις Βρύσες Αμαρίου Εμμανουήλ Βυβιλάκη (1806-1880), αγωνιστή του 1821, δικαστή και δικηγόρου, καθώς και εκδότη της εφημερίδας «Ραδάμανθυς», ιδρύθηκε το 1860 ο «Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Κρητών Σύρου». Φιλόμουσοι Κρητικοί σκέφτηκαν ότι όφειλαν να συσφίξουν τις κοινωνικές τους σχέσεις, να βελτιώσουν την πνευματική και ηθική τους κατάσταση και να βοηθήσουν την ιδιαίτερη πατρίδα τους να απαλλαγεί από τον Τουρκικό ζυγό. Ο Σύλλογος αυτός εξακολουθεί να λειτουργεί και σήμερα με την επωνυμία «Πολιτιστικός Σύλλογος Κρητών Σύρου» και εορτάζει την εορτή των Αγίων Δέκα Μαρτύρων. O Εμμανουήλ Βυβιλάκης συγκρότησε αξιόλογη βιβλιοθήκη που δώρισε στην «Κοινότητα» Ρεθύμνης, τα κατάλοιπα της οποίας βρίσκονται τώρα στη Δημοτική Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου, μεταξύ αυτών και το καταστατικό του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Κρητών Ερμούπολης. 12

ΙΣΤΟΡΙΑ 13

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Ακολουθώντας τα ίχνη των αρχαίων προγόνων μας Μια βόλτα στις μινωίτικες φρυκτωρίες Τερέζα Βαλαβάνη: Ψυχολόγος, εικαστικός, συγγραφέας 14 Βρισκόμαστε στην δεκαετία του 80. Ένας νεαρός πεδιαδίτης, καβάλα σ ένα άλογο, ακολουθεί ακούραστος δύσβατα μονοπάτια. Έπί παντός καιρού και επί χρόνια, ανεβοκατεβαίνει σε κορυφογραμμές και λόφους, ξεπεζεύει, ερευνά διεξοδικά, ανακαλύπτει. Ανακαλύπτει πολύ περισσότερα απ ότι θα μπορούσε ποτέ κανείς να υποθέσει, ακολουθώντας τα παλιά ξεχασμένα μονοπάτια. Πρόκειται για έναν άγνωστο ακόμα αρχαιολόγο, τον Νίκο Παναγιωτάκη. Η γιοργαλίδικη φοράδα του, η Ηρα, δωρεά από την σύνταξη ενός βέλγου φιλέλληνα, θα γίνει αχώριστος σύντροφος του και σιωπηλός μάρτυρας πολλών στιγμών έντονης εσωτερικής συγκίνησης. Γιατί η κρητική γη της Πεδιάδας και το Όμφάλιο Πεδίο, που αποτελούν σε μεγάλο βαθμό το πεδίο επιφανειακής αρχαιολογικής έρευνας και καταγραφής του αρχαιολόγου μας, που συλλέγει στοιχεία για την διδακτορική του διατριβή, με την αμέριστη συνδρομή των κατοίκων των χωριών, αποκαλύπτουν τα καλά κρυμμένα μυστικά τους, ένα προς ένα, στον νέο άντρα που σκύβει πάνω τους με σέβας, αγάπη, συγκίνηση, φιλομάθεια, καθώς και απεριόριστη υπομονή και επιμονή. Για να τα βγάλει πέρα, αλλά και θέλοντας και ν αναβιώσει τη ζωή των προγόνων του, νεωτέρων και αρχαιότερων, ασχολείται ταυτόχρονα με την αρχαιολογική του έρευνα, με την βιολογική καλλιέργεια και εκτροφή αιγοπροβάτων. Όλα του τα προϊόντα, λάδι, φρούτα, κηπευτικά, γάλα, τυρί, είναι αγνά και εξαιρετικής ποιότητας, αυθεντική συνέχεια της περίφημης μεσογειακής διατροφής, που οι ρίζες τις χάνονται στους αρχαίους αποθηκευτικούς πίθους των Μινωιτών. Με μεγάλες οικονομικές στερήσεις και απεριόριστη αντοχή στις κακουχίες και στις απογοητεύσεις, προβάλλοντας σε κάθε χωριό οπτικοακουστικό υλικό

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ και ευαισθητοποιώντας τους κατοίκους για την άγνωστη πολιτιστική κληρονομιά τους, ο Νίκος Παναγιωτάκης καταφέρνει να ολοκληρώσει έναν ηράκλειο άθλο, ανακαλύπτοντας στην κυριολεξία «μια Πεδιάδα γεμάτη αρχαία», όπως τιτλοφορεί ο Παναγιώτης Γεωργουδής, το αντίστοιχο άρθρο. Όλοκληρώνοντας την μεγαλύτερη επιφανειακή έρευνα για τα δεδομένα της Έλλάδας, «αλωνίζει» για πάνω από 30 χρόνια μια έκταση οκτακοσίων τετραγωνικών χιλιομέτρων στην περιοχή της Πεδιάδας του νομού Ηρακλείου, καταγράφοντας πάνω από 8.000 τοπωνύμια και εντοπίζοντας πάνω από 2.000 αρχαιολογικές θέσεις, ανάμεσα στις οποίες και την ανακτορική θέση στο Γαλατά. «Η Πεδιάδα υπήρξε σε όλες τις εποχές οικονομικό, θρησκευτικό, βιοτεχνικό, πολιτιστικό και στρατηγικό κέντρο. Την Μινωική εποχή ήταν η ενδοχώρα των ανακτόρων». Πάνω από 100 κλούβες με ευρήματα από την επιφάνεια του εδάφους, παραδίδονται στην αρχαιολογική υπηρεσία. Στα 116 χωριά και οικισμούς που περιλαμβάνει η έρευνα του Νίκου Παναγιωτάκη αντιστοιχούν στο καθένα κατά μέσο όρο 30-50 αρχαιολογικές θέσεις! Στενή συνεργάτιδα του στην επίπονη και μακροχρόνια αυτή έρευνα η αδελφή του Δρ. Μαρίνα Παναγιωτάκη, επίσης αρχαιολόγος, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου. Μαζί τους 24 εκλεκτοί συνεργάτες διαφόρων ειδικοτήτων, αρχαιολόγοι, ιστορικοί, ανθρωπολόγοι, βιολόγοι, βοτανολόγοι, εδαφολόγοι, υδρολόγοι, επιστήμονες πληροφορικής κ.α. Πέρα από τις 28 δημοσιεύσεις σ επιστημονικά περιοδικά και ανακοινώσεις σε διεθνή συνέδρια, η ομάδα ετοιμάζει προς έκδοση ένα πολύτομο πόνημα στα αγγλικά με τον αμερικάνικο εκδοτικό οίκο Instap Academic Press του Institute for Aegean Prehistory, έναν από τους ξένους χρηματοδότες αυτής της έρευνας. Στο υπό προετοιμασία έργο παρατίθεται τεκμηριωμένα, αναλύεται και συσχετίζεται το συνολικό υλικό, συνοδευόμενο από μια πλήρη ψηφιακή χαρτογράφηση όλων των Οι Μινωίτες είναι ο πρώτος λαός που επένδυσε τόσο πολύ στην επικοινωνία σε συνδυασμό με την άμυνα» αρχαιολογικών θέσεων. Έξέχουσα θέση στην αρχαιολογική ανακάλυψη του Νίκου Παναγιωτάκη αποτελούν οι μινωικές φρυκτωρίες (ετυμολογικά από το φρυκτός = πυρσός και την ώρα = φροντίδα) της Πεδιάδας, ένα πυκνό πλέγμα 170 τεχνητών σωρών από χώμα και ημικυκλικούς τοίχους και πέτρες, σε σχήμα κόλουρου κώνου, με διάμετρο 15-47 και ύψος 3-8 μέτρα, ώστε να κατοπτεύουν πάνω από το ύψος των δέντρων των δασών. Χρονολογούνται από την παλαιοανακτορική εποχή, κυρίως από το 1900-1700 π.χ. και βρίσκονταν πάνω σε κορυφές λόφων και κορυφογραμμές καθώς και στα μινωικά μονοπάτια. Έλεγχαν τη διακίνηση των προϊόντων προς τα παλάτια και τις επαύλεις, τους κινδύνους από εχθρούς και φυσικές καταστροφές, αποτελώντας ένα σύστημα ταυτόχρονα άμυνας και επικοινωνίας, με τη μετάδοση φωτεινών σημάτων κατά την νύχτα, σημάτων καπνού, χειρονομιών, πιθανών κραυγών κατά την μέρα. «Όι Μινωίτες είναι ο πρώτος λαός που επένδυσε τόσο πολύ στην επικοινωνία σε συνδυασμό με την άμυνα», επισημαίνει ο Νίκος Παναγιωτάκης. Λόγο της τεράστιας ακτογραμμής της η Κρήτη έπρεπε να προστατεύεται τόσο από τους κινδύνους που φέρνει η θάλασσα, όσο κι από τις εχθρικές ή ληστρικές μετακινήσεις μέσα στα δάση που σκέπαζαν τότε το νησί. Κυριακή στις 4 Μαϊου μια ομάδα περίπου 60 ατόμων, όλων των ηλικιών μαζί με αλλοδαπούς φίλους, μ ένα κομβόι 20 αυτοκινήτων, ακολουθώντας το κάλεσμα του νεοσύστατου συλλόγου «Συνομιλώντας με τον Μινωικό Πολιτισμό», περιδιαβαίνουμε πέντε φρυκτωρίες και άλλες προϊστορικές εγκαταστάσεις της Πεδιάδας με ξεναγό μας τον αρχαιολόγο Νίκο Παναγιωτάκη. Αρχές του Φλεβάρη παρακολουθήσαμε σε εκτεταμένη οπτικοακουστική παρουσίαση το αντίστοιχο μάθημα από τον ίδιο αρχαιολόγο στη «Σχολή Σχέσεων» στο Ηράκλειο στα πλαίσια ευαισθητοποίησης του κοινού του Ηρακλείου και της Κρήτης πάνω σε θέματα της μοναδικής μινωικής πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Το πρόγραμμα μας είναι εξαιρετικά απαιτητικό. Σκαρφαλώνουμε μέσα από δύσβατα μονοπάτια, πνιγμένα στην ανοιξιάτικη βλάστηση, ξεγλιστρώντας ανάμεσα σε βράχια, πέτρες, βάτα κι αγκάθια. Ξεκινάμε με του Σωρού το Λαγκάδι 15

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 16 τις επαύλεις, τους κινδύνους από εχθρούς και φυσικές καταστροφές, αποτελώντας ένα σύστημα ταυτόχρονα άμυνας και επικοινωνίας, με τη μετάδοση φωτεινών σημάτων κατά την νύχτα, σημάτων καπνού, χειρονομιών, πιθανών κραυγών κατά την μέρα. «Όι Μινωίτες είναι ο πρώτος λαός που επένδυσε τόσο πολύ στην επικοινωνία σε συνδυασμό με την άμυνα», επισημαίνει ο Νίκος Παναγιωτάκης. Λόγο της τεράστιας ακτογραμμής της η Κρήτη έπρεπε να προστατεύεται τόσο από τους κινδύνους που φέρνει η θάλασσα, όσο κι από τις εχθρικές ή ληστρικές μετακινήσεις μέσα στα δάση που σκέπαζαν τότε το νησί. Κυριακή στις 4 Μαϊου μια ομάδα περίπου 60 ατόμων, όλων των ηλικιών μαζί με αλλοδαπούς φίλους, μ ένα κομβόι 20 αυτοκινήτων, ακολουθώντας το κάλεσμα του νεοσύστατου συλλόγου «Συνομιλώντας με τον Μινωικό Πολιτισμό», περιδιαβαίνουμε πέντε φρυκτωρίες και άλλες προϊστορικές εγκαταστάσεις της Πεδιάδας με ξεναγό μας τον αρχαιολόγο Νίκο Παναγιωτάκη. Αρχές του Φλεβάρη παρακολουθήσαμε σε εκτεταμένη οπτικοακουστική παρουσίαση το αντίστοιχο μάθημα από τον ίδιο αρχαιολόγο στη «Σχολή Σχέσεων» στο Ηράκλειο στα πλαίσια ευαισθητοποίησης του κοινού του Ηρακλείου και της Κρήτης πάνω σε θέματα της μοναδικής μινωικής πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Το πρόγραμμα μας είναι εξαιρετικά απαιτητικό. Σκαρφαλώνουμε μέσα από δύσβατα μονοπάτια, πνιγμένα στην ανοιξιάτικη βλάστηση, ξεγλιστρώντας ανάμεσα σε βράχια, πέτρες, βάτα κι αγκάθια. Ξεκινάμε με του Σωρού το Λαγκάδι στον Πατσίδερο. Σερνόμαστε κυριολεκτικά ένας προς ένα, κάτω από το κενό της μεταλλικής πόρτας της περίφραξης, με την οποία έχει αποκλείσει την πρόσβαση στην φρυκτωρία ο ιδιοκτήτης μιας περιφραγμένης περιοχής πολλών στεμμάτων. Μόνο στην Έλλάδα αναγνωρισμένοι επίσημα αρχαιολογικοί χώροι, αντιμετωπίζονται από τους πολίτες σαν προσωπική τους ιδιοκτησία. Φτάνοντας μετά από λίγο περπάτημα στην φρυκτωρία, διαπιστώνουμε χωματουργικές εργασίες, που της έχουν δημιουργήσει ρήγμα, σαν βαθειά πληγή στα πέτρινα και χωμάτινα σωθικά της. Η υπόσχεση του ιδιοκτήτη να την στηρίξει ξανά, έμεινε εδώ και κάτι χρόνια υπόσχεση. Όμως η θέα από εκεί πάνω είναι εκπληκτική. Όπως και όλες οι άλλες φρυκτωρίες που επισκεφτήκαμε, προσφέρουν την πανοραμική δυνατότητα εποπτείας πολλών χιλιομέτρων γης, για την έγκαιρη προειδοποίηση σε περίπτωση κινδύνου. Σβόλοι καμένου, ψημένου πηλού διαφόρων μεγεθών, τεσσάρων χιλιάδων ετών, σε όλες τις φρυκτωρίες προδίδουν τις φωτιές που έκαιγαν εδώ. Ό επόμενος σταθμός μας είναι η αρχαία πόλη της Λυκάστου και η φρυκτωρία της στην Κεφάλα στο Αστρίτσι. Ακολουθώντας ένα μονοπάτι γεμάτο μυρωδάτο μάραθο, φτάνουμε στην σημαντική πόλη, που βρίσκεται κυριολεκτικά θαμμένη κάτω από τα ελαιόδεντρα. Παντού χιλιάδες όστρακα, - θραύσματα αγγείων, κατεστραμμένα κεραμικά και δομικό υλικό από τις βαθιές αρόσεις, διεσπαρμένα κάτω από τις ελιές. Καμία απολύτως ανασκαφή. Η αρχαιοκαπηλία άνθισε εκεί όπου η κρατική μέριμνα απουσίασε παντελώς. Η απογοήτευση και η οργή μας κορυφώνονται, όταν για να φτάσουμε στην ειδυλλιακή φρυκτωρία Σωρό τ Αμυγδαλιού, στο ΒΔ τμήμα του Όμφάλιου Πεδίου, διασχίζουμε ένα σχεδόν εγκαταλελειμμένο λατομείο, συνιδιοκτησία γνωστού κρητικού πολιτευτή. Παντού σωροί και λόφοι από κόκκινα χώματα, σκουριασμένα εργαλεία και ερημωμένες εγκαταστάσεις εξόρυξης συνθέτουν ένα τοπίο εξωπραγματικό και συνάμα εφιαλτικό, στην καρδιά μιας εξαιρετικού φυσικού κάλλους περιοχής. Μας έρχονται αυθόρμητα τα λόγια του τραγουδιού του τόσο ταιριαστού: «Κοιμήσου Περσεφόνη στην αγκαλιά της γης, στου κόσμου το μπαλκόνι ποτέ μην ξαναβγείς». Ό εφιάλτης του λατομείου μας κυνηγάει και στον επόμενο σταθμό μας, στην φρυκτωρία, στου Καμπέρη το Σωρό. Σοκαριζόμαστε όταν μαθαίνουμε ότι το διπλανό μοναστήρι έχει κλείσει συμφωνία με το λατομείο να μεταφερθεί εκεί, σε απόσταση αναπνοής τόσο από την φρυκτωρία, αλλά και από το ίδιο το μοναστήρι, που θα κινδυνεύσει να σωριαστεί η παλιά τοιχοποιία του από τις αλλεπάλληλες εκρήξεις κατά τις διαρκείς εξορύξεις. Συγκλονιστική η επίσκεψη στις Κόρες Αποστόλων, όπου ένα μινωικό συνυπάρχει με ένα γερμανικό φυλάκιο. Κάποιος άγνωστος φιλότεχνος και φιλέλληνας Γερμανός στρατιώτης έχει αφήσει αποφθέγματα με καλλιγραφικά γράμματα στα γερμανικά και ζωγραφιές στους τοίχους. «Wer nicht liebt Weib, Wein und Gesang, der bleibt ein Narr ein Leben lang» που σημαίνει ότι «όποιος δεν αγαπά το κρασί, τη γυναίκα και το τραγούδι, παραμένει μια ζωή ανόητος». Η Αρτέμιδα γυμνή και οπλισμένη με το τόξο της συνυπάρχει μ ένα αγκαλιασμένο ερωτευμένο ζευγάρι, αλλά κι ένα καροτσάκι που πουλά παγωτά. Η έντονη επιθυμία για ειρήνη και τις ηδονές της ζωής

ΑΡΧΑΙOΛΟΓΙΑ εκμηδενίζει την πραγματικότητα του πολέμου, μέσα από τις απεικονίσεις που κοσμούν το φυλάκιο του νεαρού στρατιώτη. Ένα αξιοσημείωτο μνημείο της μοντέρνας ιστορίας εγκαταλελειμμένο, έτοιμο να καταρρεύσει. Η σκεπή μισογκρεμισμένη, σε λίγα χρόνια δεν θα έχει μείνει ούτε ίχνος από τις ζωγραφιές, εάν δεν υπάρξει μέριμνα από την υπηρεσία νεοτέρων μνημείων. Κλείνουμε την ξενάγηση μας το απόγευμα με την μεγαλύτερη και καλύτερα σωζόμενη φρυκτωρία του Παντελή το Σωρό στους Αποστόλους. Διασχίζοντας ένα βραχώδες τοπίο γεμάτο αγκαβάνους - γαϊδουράγκαθα και μπαίνοντας μέσα από περιφραγμένα βοσκοτόπια φτάνουμε στην κορυφή του Σωρού. Η θέα απερίγραπτη. Η φρυκτωρία αυτή έχει έκταση 1,5 στρέμμα και αποτελείται από 5,5 χιλιάδες κυβικά χώμα και πέτρες. Πρόκειται για έναν «κατασκευαστικό άθλο». Κουρασμένοι, αλλά πλήρεις εντυπώσεων και εικόνων καθόμαστε βράδυ πλέον να ξαποστάσουμε και να δειπνήσουμε στα καφέ-ταβερνάκια στο γειτονικό Σμάρι. Ό αεικίνητος ξεναγός μας, ο αρχαιολόγος Νίκος Παναγιωτάκης δεν θα ξεκουραστεί ακόμα, αφού έχει να φροντίσει τα ζωντανά του. Τον αποχαιρετούμε γεμάτοι ευγνωμοσύνη για την μοναδική εμπειρία που μας πρόσφερε. Συνειδητοποιούμε κατά τον δρόμο της επιστροφής μας στο Ηράκλειο, πόσο οι μοντέρνοι θεοί της εποχής μας, το κέρδος και η απληστία, σε συνδυασμό με την αδιαφορία και την αναποτελεσματικότητα των υπεύθυνων υπηρεσιών του κράτους, καταστρέφουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο αυτό το πλέγμα των μοναδικών αρχαίων μνημείων. Του αρχαιότερου σωζόμενου συστήματος άμυνας και επικοινωνίας στην Έυρώπη, που έχουμε την τύχη να είναι κληρονομιά μας από τους αρχαίους προγόνους, αναδεδειγμένη από τις αφιλοκερδείς προσπάθειες και την αυτοθυσία ενός ακούραστου αρχαιολόγου με όνειρα και όραμα για τον πολιτισμό και την ιστορία του τόπου του. Μας προτείνει και θα πρέπει επιτέλους να τον ακούσουμε προτού να είναι αργά, την «δημιουργία ενός πρότυπου αρχαιολογικού πάρκου με ενοποίηση όλων των αρχαιολογικών χώρων της Πεδιάδας». Την επαναλειτουργία κατά διαστήματα αναμετάδοσης φωτεινών σημάτων από τις φρυκτωρίες κατά την διάρκεια της νύκτας με επάνδρωση από εθελοντές, τους κατοίκους και τους πολιτιστικούς συλλόγους των γύρω χωριών και οικισμών. Ό Νίκος Παναγιωτάκης ονειρεύεται την «δημιουργία ενός εναλλακτικού μοντέλου ανάπτυξης, που βασίζεται στην ιστορία και στο φυσικό περιβάλλον με την ενεργοποίηση της συλλογικής μνήμης». Όι φρυκτωρίες της μινωικής Κρήτης στην Πεδιάδα θα μπορούσαν, εάν αναγνωριστούν από τους ίδιους τους Πεδιαδίτες, την τοπική αυτοδιοίκηση, τις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες, τους κατοίκους του Ηρακλείου, τους τουριστικούς πράκτορες και ξεναγούς, σαν αυτό που πραγματικά είναι, ένα μοναδικό παγκοσμίως διασωθέν μνημείο, ν αποτελέσουν πόλο επίσκεψης χιλιάδων τουριστών απ όλο τον κόσμο και να επιφέρουν τουριστική άνθιση σε όλη την ευρύτερη περιοχή. Για να επιτευχθεί όμως αυτό θα πρέπει μαζί με όλα τα υπόλοιπα μνημεία της Πεδιάδας να προστατευθούν άμεσα από φυσικές διαβρώσεις, οικοδομικά και δημόσια έργα, αρόσεις, λατομεία, καταπατήσεις, δραστηριότητες αρχαιοκαπήλων. Να διανοιχτούν μονοπάτια, να σηματοδοτηθούν και να χαρτογραφηθούν διαδρομές. Υποσχεθήκαμε σαν σύλλογος που αγαπάει και φροντίζει την πολιτιστική του κληρονομιά να υποστηρίξουμε με κάθε τρόπο το όνειρο του αρχαιολόγου Νίκου Παναγιωτάκη, του ανθρώπου στον οποίο χρωστάμε την ανάδειξη της Πεδιάδας όλων των εποχών. Αιτούμε και απαιτούμε την δημιουργία ενός πρότυπου αρχαιολογικού πάρκου, όπου οι φρυκτωρίες θα ξαναστείλουν από την Κρήτη φωτεινά σήματα ειρήνης σε όλο τον κόσμο. Από τον διαδικτυακό τόπο του δημοσιογράφου Ν. Θεοδωράκη, http://www.thrapsaniotis.gr 17

ΜΟΥΣΕΙΑ Α ν ά π τ υ ξ η και μέσα στην κρίση Το Μ.Φ.Ι.Κ. είναι ένα Πανεπιστημιακό Μουσείο που λειτουργεί στα πλαίσια της Σχολής Θετικών και Τεχνολογικών Επιστημών του Παν/μιου Κρήτης. Ιδρύθηκε το 1980 και παρουσιάζει συνεχή εκθετική ανάπτυξη. Σήμερα απασχολεί περί τους 50 εργαζόμενους (ειδικούς επιστήμονες, τεχνικούς, φύλακες, διοικητικούς). Αποτελεί το μοναδικό, πλήρες, δημόσιο μουσείο φυσικής ιστορίας στην Ελλάδα. Λειτουργικές μονάδες του Μουσείου είναι οι εφορίες Γεωποικιλότητας, Βοτανικής, Σπονδυλωτών, Αρθροπόδων, Μαλακίων και λοιπών ασπονδύλων, καθώς και τα εργαστήρια Οικολογίας και Μοριακής Φυλογένεσης. Ξεχωριστή δραστηριότητα αποτελεί η μόνιμη έκθεση του Μουσείου στο παραλιακό μέτωπο της πόλης του Ηρακλείου. Στόχοι: Τρεις είναι οι βασικοί στόχοι λειτουργίας του ΜΦΙΚ: η ανάπτυξη επιστημονικών συλλογών και αρχείων για το περιβάλλον της Κρήτης, της Ελλάδας και ευρύτερα της Ανατολικής Μεσογείου, η ανάπτυξη βασικής και εφαρμοσμένης έρευνας για το φυσικό περιβάλλον και η διάχυση των γνώσεων και η ευαισθητοποίηση για το περιβάλλον μέσω των εκθεσιακών χώρων του Μουσείου, καθώς και των εκπαιδευτικών προγραμμάτων που απευθύνονται στο κοινό και σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης. Οικονομικοί πόροι: Οι λειτουργικές ανάγκες του Μ.Φ.Ι.Κ. καλύπτονται από τις τακτικές πιστώσεις και τις δημόσιες επενδύσεις του Πανεπιστημίου Κρήτης, από ερευνητικά προγράμματα και μελέτες, από τα έσοδα των εκθέσεων, των δραστηριοτήτων και των εκδόσεών του, καθώς και από δωρεές. Μέχρι σήμερα το συντριπτικά μεγαλύτερο ποσοστό εσόδων προέρχεται από ανταγωνιστικά ερευνητικά προγράμματα. Δραστηριότητες α) Συλλογές και αρχεία: Κύριος στόχος κάθε Μουσείου είναι η ανάπτυξη, η μελέτη και η συντήρηση συλλογών και αρχείων. Το Μ.Φ.Ι.Κ. συντηρεί, μελετά και αναπτύσσει συλλογές για την γεωποικιλότητα (πετρώματα, απολιθώματα) και τη βιοποικιλότητα όλης της ανατολικής Μεσογείου με έμφαση την Κρήτη, με τις πλέον σύγχρονες μεθόδους. Σημαντικότερες είναι οι συλλογές των χερσαίων σαλιγκαριών, των κολεοπτέρων, των ερπετών και των μικροθηλαστικών τόσο για τον πλούτο τους όσο και για τα μοναδικά δείγματα που περιέχουν. Το σημαντικότερο τμήμα των συλλογών προέρχεται από τις έρευνες των επιστημόνων του Μουσείου στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, καθώς επίσης από ανταλλαγές με άλλα μουσεία και από δωρεές επιστημόνων και ιδιωτών. Αξιομνημόνευτη είναι η δωρεά της συλλογής του Γερμανού καθηγητή Siegfried Ε. Kuss, που αποτελείται από χιλιάδες δείγματα απολιθωμένων σπονδυλωτών της Κρήτης. Παράλληλα με τις συλλογές αναπτύσσονται τα αρχεία φωτογραφίας με δεκάδες χιλιάδες φωτογραφίες που καλύπτουν όλες τις δραστηριότητες του Μουσείου σε ένα χρονικό βάθος τριακονταετίας και τα αρχεία επιστημονικών εργασιών και μελετών με έμφαση κυρίως την Κρήτη. 18

ΜΟΥΣΕΙΑ β) Ερευνα: Η βασική και εφαρμοσμένη έρευνα που πραγματοποιείται στο Μουσείο καλύπτει τους περισσότερους τομείς του περιβάλλοντος. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη φυλογένεση ζωικών και φυτικών ομάδων, κυρίως ενδημικών της περιοχής, στη νησιωτική βιογεωγραφία, στην οικολογία και διαχείριση οικοτόπων, σε κινδυνεύοντα είδη και στο ρόλο του ανθρώπου στη διαμόρφωση των οικοσυστημάτων. Ερευνητές του Μουσείου συμμετέχουν σε μελέτες και διαχειριστικά σχέδια για ευαίσθητα οικοσυστήματα. Εκατοντάδες επιστημονικές εργασίες έχουν δημοσιευθεί από ερευνητές του Μουσείου. Η έρευνα που διεξάγεται στο Μουσείο χρηματοδοτείται κυρίως από ανταγωνιστικά Ευρωπαϊκά προγράμματα. γ) Εκπαίδευση: Στην Εκθεση του Μουσείου, εκτός από τον εκπαιδευτικό ρόλο που έχει, πραγματοποιούνται δεκάδες προγράμματα και ομιλίες κάθε χρόνο σε μαθητές όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης και στο ευρύ κοινό από τους ερευνητές του Μουσείου, καλύπτοντας ποικίλα περιβαλλοντικά θέματα. Επιπλέον, μεγάλος αριθμός προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών από όλα τα Παν/μια της χώρας αλλά και του εξωτερικού πραγματοποιούν την έρευνά τους στο Μουσείο. Σημαντική είναι η συμμετοχή του Μουσείου σε διεθνή εκπαιδευτικά προγράμματα χρημα τοδοτούμενα από την Ευρωπαϊκή Ενωση για την αναζήτηση καλύτερων τρόπων προβολής των περιβαλλοντικών θεμάτων σε μαθητές και κοινό. Ξεχωριστό ρόλο κατέχουν τα προγράμματα αντιμετώπισης φυσικών καταστροφών. Μέσω του Κέντρου Περιβαλλοντικής Κατάρτισης που στεγάζεται στο κτίριο της έκθεσης του Μουσείου, στελέχη του Μουσείου εκπαιδεύουν κλάδους εργαζομένων όπως δασκάλους, καθηγητές, ξεναγούς κ.ά. δ) Εκδόσεις: Κάθε χρόνο, εκδίδονται από το Μουσείο, κυρίως στα πλαίσια προγραμμάτων, έντυπα για το περιβάλλον, για τις προστατευόμενες περιοχές και το ρόλο του ανθρώπου στη διαχείρισή τους. Ομως 19

ΜΟΥΣΕΙΑ ξεχωριστή θέση κατέχει η έκδοση του βιβλίου «Κρήτη, μια ήπειρος σε ένα νησί» που έχει μεταφραστεί και στα αγγλικά και καλύπτει τα πιο σημαντικά σύγχρονα περιβαλλοντικά στοιχεία της Κρήτης. ε) Εκθεση: Από το 2007 λειτουργεί στο αναπαλαιωμένο κτίριο της παλιάς Ηλεκτρικής Ηρακλείου, στο παραλιακό μέτωπο, η μόνιμη έκθεση του Μουσείου. Το κτίριο συνολικής επιφάνειας 5500m2 και εκθεσιακών χώρων 3500m3 έχει μακροχρόνια παραχωρηθεί στο Μουσείο από τον Δήμο Ηρακλείου και τη ΔΕΗ. Κάθε χρόνο, παρόλο που δεν έχει ολοκληρωθεί η μουσειολογική του διαμόρφωση δέχεται περισσότερους από 60.000 επισκέπτες. Οι αδιαμόρφωτοι χώροι καλύπτονται από περιοδικές εκθέσεις όπως «Οι δεινόσαυροι της Παταγονίας», «Τα φωτεινά μυστήρια», «Τα φυτά στον πολιτισμό της Ευρώπης» κ.ά. Οι κύριες εκθεσιακές ενότητες του Μουσείου προβάλλουν, κυρίως με διοράματα, τα οικοσυστήματα και την ποικιλότητα της Κρήτης σε σύγκριση με τα αντίστοιχα της Ελλάδας και της ανατολικής Μεσογείου. Στον «Ερευνότοπο» οι νεαροί επισκέπτες ανακαλύπτουν με διαδραστικό τρόπο τα μυστικά του περιβάλλοντος. Τέλος, στον «Εγκέλαδο», τη σεισμική τράπεζα του Μουσείου οι επισκέπτες μπορούν να βιώσουν σεισμούς διαφόρων εντάσεων και να εκπαιδευτούν για τους τρόπους αντιμετώπισής τους. Συνεργασίες: Οι πολύπλευρες δραστηριότητες του Μουσείου έχουν οδηγήσει στην ανάπτυξη πολλών και γόνιμων συνεργασιών με άλλα Μουσεία, Πανεπιστήμια και Ερευνητικά κέντρα της Ελλάδας και του εξωτερικού. Ξεχωρίζει η συνεργασία του Μουσείου με το Παν/μιο του Yale στις ΗΠΑ, το ITC Ολλανδίας, τα Μουσεία Φυσικής Ιστορίας της Σουηδίας, του Μονάχου, της Βουδαπέστης κ.ά. Το Μ.Φ.Ι.Κ. είναι το μοναδικό μουσείο της Ελλάδας που αναγνωρίζεται και συμμετέχει στην Ευρωπαική Κοινοπραξία Μουσείων (CETAF), όπου συμμετέχουν τα μεγαλύτερα και πιο σημαντικά μουσεία της Ευρώπης. Διακρίσεις: Το 2012 το Μ.Φ.Ι.Κ. τιμήθηκε για τη δραστηριότητά του, με το Βραβείο «Εμμανουήλ Μπενάκη», από την Ακαδημία Αθηνών για τις δράσεις του στο χώρο της έρευνας, της προβολής και της εκπαίδευσης για το φυσικό περιβάλλον. Επίσης το 2013, στα πλαίσια της Ακαδημαϊκής και Επιστημονικής Αριστείας στην Ελληνική Τριτοβάθμια Εκπαίδευση το Μ.Φ.Ι.Κ. επιλέχθηκε για τις ευρύτερες δραστηριότητές του εντός και εκτός του Πανεπιστημίου Κρήτης. Εκθεση Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης Λεωφόρος Σοφοκλή Βενιζέλου (Κόλπος Δερματά), Τ.Θ. 2208, Ηράκλειο, Κρήτη τηλ: +30 2810-282740, +30 2810-393630, fax: +30 2810-393636 e-mail: info@nhmc.uoc.gr http://www.nhmc.uoc.gr facebook: Natural History Museum of Crete Ενας δικός μας άνθρωπος στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης! 20 Πρόεδρος του Δ.Σ. του Συλλόγου των Φίλων του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης ανάλαβε πρόσφατα ο Γιώργος Αεράκης που την περίοδο 2008 2011 διατέλεσε Πρόεδρος του Παγκοσμίου Συμβουλίου Κρητών. Με μακρά διοικητική εμπειρία λόγω της εργασίας του στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στο Λουξεμβούργο, τη θητεία του στον Δήμο Ηρακλείου σαν αντιδήμαρχος Προγραμματισμού, Οργάνωσης, Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης και Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων, είναι βέβαιο ότι ο νέος Πρόεδρος του Συλλόγου θα βοηθήσει τα μέγιστα στην ανάδειξη του μοναδικού αυτού Μουσείου που αποτελεί στολίδι για το νησί μας και όχι μόνο. Ο ίδιος, μέσω του Περιοδικού μας στέλνει χαιρετισμούς στους Κρήτες της διασποράς και ζητά από τους επισκέπτες του Νησιού μας να επισκεφτούν το Μουσείο για να ανακαλύψουν από κοντά τους θησαυρούς που κρύβει μέσα του.

ΙΣΤΟΡΙΑ Η Καταγωγή μας: Διδάγματα και Παρακαταθήκες OΜινωϊκός πολιτισμός, ο πρώτος Έυρωπαϊκός πολιτισμός, αναπτύχθηκε κυρίως στην Κρήτη και σε νησιά του Αιγαίου την εποχή του Χαλκού (ca. 3.200 έως 1.100 π.χ.). Γι' αυτόν ο Hirschfeld (2013) ανέφερε ότι: Ό πολιτισμός αυτός (ο Μινωϊκός) είναι ένα εκπληκτικό παράδοξο: Μια μεγάλη δύναμη χωρίς στρατιωτική αριστοκρατία, ένα παλάτι που δεν ήταν μια βασιλική κατοικία, όπου ούτε ο βασιλιάς δοξάστηκε, μια θρησκεία χωρίς μεγαλείο και που οι γυναίκες ήταν ίσες με τους άνδρες. Στη λίστα των πολέμων σε παγκόσμιο επίπεδο (συμπεριλαμβανομένων εκείνων, που σχετίζονται με συγκρούσεις για υδατικούς πόρους), πριν από το ca. 1000 π.χ. και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της Έποχής του Χαλκού (ca. 3200-1100 π.χ.), μπορεί κανείς να παρατηρήσει ότι οι περισσότεροι συνέβησαν στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου, όπου οι Μινωίτες κυριάρχησαν επί σχεδόν δύο χιλιετίες (http://en.wikipedia.org/wiki/list_ of_wars_before_1000). Μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι: στην Πρωτομινωϊκή περίοδο Αιγύπτιοι εναντίον Λίβυων και Λεβάντηδων, στη Μεσομινωϊκή περίοδο Σουμέριοι εναντίον Βαβυλωνιακών πόλεων, Βαβυλώνιοι κατά Έλαμίτων, Σουμέριων και Ασσύριων, Χετταίοι κατά Βαβυλώνιων και Χουρρίτων και τέλος κατά την Υστερομινωϊκή περίοδο Αιγύπτιοι μαχόνταν εναντίον Λίβυων, Πέρσων και Φοινίκων. Ωστόσο, είναι πολύ ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι σε κανέναν από αυτούς τους πολέμους ή/και εχθροπραξίες, οι Μινωίτες είχαν άμεση ή έμμεση στρατιωτική εμπλοκή. Όχι μόνο αυτό, αλλά οι Μινωίτες, γνωστοί ως θαλασσοκράτες, ενεργούσαν πάντοτε συμφιλιωτικά μεταξύ των αντιμαχόμενων μερών. Γι' αυτό η Μινωϊκή εποχή ονομάστηκε από τον A. Evans (1921-1935) Pax minoica ή Μινωική ειρήνη, μια περίοδος που οι πόλεις δεν χρειαζόταν τείχη. Έπίσης, ο A. Evans αναφέρει ότι: Όι πολύχρωμες τοιχογραφίες σε Μινωϊκά ανάκτορα απεικονίζουν μια του Δρ. Α. Ν. Αγγελάκη ζωή γεμάτη δημιουργικότητα, καλή γεύση και συνύπαρξή της σε πλήρη αρμονία με το φυσικό περιβάλλον. Σχετικά με το κλίμα της Κρήτης, δεδομένα από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα, καταδεικνύουν ότι στην Κρήτη, διαχρονικά έχουν επι- 21

ΙΣΤΟΡΙΑ για λόγους υγιεινής και προστασίας από ασθένειες και φυσικούς κινδύνους (όπως είναι τα πλημμυρικά συμβάντα). Τέλος, ένα ενδιαφέρον χαρακτηριστικό του Μινωϊκού πολιτισμού ήταν η αξιοθαύμαστη αρχιτεκτονική και υδραυλική επάρκεια των υποδομών για τη διαχείριση των υδατικών πόρων, όπως καταδεικνύεται από τα δίκτυα ύδρευσης, τις κρήνες, τα φράγματα, τα υδραγωγεία, τα λουτρά, τις τουαλέτες, τα συστήματα αποχέτευσης υγρών αποβλήτων και ομβρίων νερών και τα συστήματα στράγγισης και άρδευσης γεωργικών εδαφών (Angelakis and Spyridakis, 2013). 22 κρατήσει μακρές σειρές υγρών και ψυχρών ετών, που εναλλάσσονται μ' αυτές ξηρών και ζεστών ετών (Angelakis et al., 2014). Π.χ. υγρές και πιθανότατα ψυχρές συνθήκες επικράτησαν κατά τη διάρκεια της ύστερο-νεολιθικής περιόδου (ca. 4.500-3.200 π.χ.), εκτός από τα τελευταία έτη της. Μια μικρής διάρκειας θερμή περίοδος φαίνεται να επικράτησε στο τέλος της ύστερο- Νεολιθικής περιόδου, δηλαδή το ca. 3.200 π.χ. Ακολούθησε ψυχρή και υγρή περίοδος κατά τη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους της πρωτο-μινωϊκής περιόδου (cα. 3.200-2.200 π.χ.), ενώ από το τέλος αυτής της περιόδου (ca. 2,200 π.χ.) μέχρι περίπου το 1400 π.χ. επικράτησαν θερμές και ξηρές συνθήκες. Μια τέτοια εναλλαγή ψυχρών και υγρών περιόδων με αυτές θερμών και ξηρών συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Δηλαδή, όπως αναφέρουν οι Hawking και Mlodinow (2010) παραφράζοντας τον Einstein, φαίνεται σαν ο Θεός να ρίχνει τα ζάρια πριν αποφασίσει το αποτέλεσμα μιας φυσικής διεργασίας. Στη Μινωική Κρήτη, προβάλλεται ότι οι πιο προηγμένες τεχνολογικές πρόοδοι επεκράτησαν κατά τη διάρκεια ξηρών και θερμών κλιματικων συνθήκων (όπως την Νεοανακτορική περίοδο, περίπου από το 1700 έως το 1450 π.χ.). Έτσι, επιβεβαιώνεται ότι η ανάγκη και η έλλειψη είναι η μητέρα της δημιουργικότητας, όπως αναφέρεται από τον Πλάτωνα (425-348 π.χ.): ἴθι δή, ἦν δ ἐγώ, τῷ λόγῳ ἐξ ἀρχῆς ποιῶμεν πόλιν: ποιήσει δὲ αὐτήν, ὡς ἔοικεν, ἡἡμετέρα χρεία (Πλάτων, Δημοκρατία, 2.369γ). Δηλαδή: Έλάτε, λοιπόν, να δημιουργήσουμε μια πόλη από την αρχή... Πραγματικός δημιουργός θα είναι οι ανάγκες μας. Τέλος, σε αντίθεση με άλλους αρχαίους πολιτισμούς, όπως αυτούς στην Αίγυπτο, στη Μεσοποταμία και στην Ινδία, που αναπτύχτηκαν σε περιοχές με υψηλή διαθεσιμότητα νερού, οι αρχαίοι Έλληνες και ιδιαίτερα οι Μινωίτες προτιμούσαν να εγκαθίστανται και να αναπτύσσονται σε ξηροθερμικές περιοχές (Angelakis, 2015). Το ότι οι θέσεις εγκατάστασης όλων των σημαντικών πόλεων των Κρητικών πολιτισμών επί χιλιετίες ήταν σε περιοχές με μικρές ατμοσφαιρικές κατακρημνίσεις (< 500 mm) φαίνεται να αποτελεί ένα παράδοξο (Markonis et al., 2015). Αν και στην Κρήτη υπάρχουν μόνο μικρής κλίμακας ποτάμια και λίμνες, δεν υπάρχουν κοντά σ αυτές εγκατεστημένες σημαντικές πόλεις και άλλες αστικές εγκαταστάσεις, σ όλες τις πολιτισμικές περιόδους της. Απ αυτό ίσως συμπεραίνεται, ότι οι αρχαίοι Μινωϊτες, στην επιλογή των θέσεων εγκατάστασης των ανακτόρων, πόλεων κι άλλων αστικών εγκαταστάσεών τους, προτιμούσαν θέσεις με ξηροθερμικές κλιματολογικές συνθήκες Βιβλιογραφία 1. Angelakis, A. N., 2015. Hydrological and hydraulic technologies in Minoan Era. Common Conference of HHA, HWA, and HCoMWR, 10-12 December 2012, Athens, Greece. 2. Angelakis, A. N. and Spyridakis, S. V., 2013. Major Urban Water and Wastewater Systems in Minoan Crete, Hellas. Water Sci. and Techn., Water Supply, 13 (3): 564-573. 3. Angelakis, A. N., Kavoulaki, E., and Dialynas, M. G., 2014. Sanitation and Stormwater and Wastewater Technologies in Minoan Era. In: Evolution of Sanitation and Wastewater Management through the Centuries (A. Angelakis and J. Rose, Eds). IWA Publishing, London, UK, Ch. 1: 1-24. 4. Evans, S.A., 1921-1935. The Palace of Minos at Knossos: Α comparative account of the successive stages of the early Cretan civilization as illustrated by the discoveries. Macmillan and Co., London, 1921 1935, vols. I IV. Reprinted by Biblo and Tannen, New York, USA. 5. Hawking, S και Mlodinow, L., 2010. Το Μεγάλο Σχέδιο. Bantam Books, New York, NY, USA. 6. Hirschfeld, E., 2013. Minoan Cretan Τhalassocrassy. Periplus A. Muge and M. Loucanicas, Eds.) at https://peripluscd.wordpress.com/tag/ minoan-art/. 7. Markonis, Y., Angelakis, A. N., Christy, J., and Koutsoyiannis, D., 2015. Climatic Variability and the Evolution of Water Technologies in Crete, Hellas. Water History (in press).