ΠΩΣ ΜΠΟΡΕΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΝΑ ΞΑΝΑΜΠΕΙ ΣΕ ΤΡΟΧΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

ΠΩΣ ΜΠΟΡΕΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΝΑ ΞΑΝΑΜΠΕΙ ΣΕ ΤΡΟΧΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Δημήτρης Βαγιανός 1 και Μιχάλης Χαλιάσος 2 ( 1 London School of Economics; 2 Goethe University Frankfurt) Η οικονομική κρίση στην Ελλάδα δεν είναι μια απλή συνέπεια της πρόσφατης παγκόσμιας χρηματοοικονομικής κρίσης, αλλά οφείλεται σε βαθιές παθογένειες της Ελληνικής οικονομίας που συσσωρεύτηκαν κατά την διάρκεια δεκαετιών. Επομένως, η επίλυση της κρίσης είναι και αυτή μακροπρόθεσμη, και συνίσταται σε μια σειρά από βαθιές μεταρρυθμίσεις που θα απαιτήσουν χρόνια. Ο σκοπός των μεταρρυθμίσεων είναι να αυξήσουν την παραγωγικότητα της Ελληνικής οικονομίας, και στον ιδιωτικό αλλά και στον δημόσιο τομέα. Η αύξηση της παραγωγικότητας είναι απαραίτητη για να αναστραφεί η ραγδαία πτώση των εισοδημάτων των Ελληνικών νοικοκυριών, και για να διατηρήσει η Ελλάδα την θέση της σαν μια πλούσια χώρα (25 η στον κόσμο με βάση το κατά κεφαλή εισόδημα το 2009 και 29 η το 2010). Οι βασικές μεταρρυθμίσεις που απαιτούνται είναι σε μικροοικονομικό επίπεδο, και αφορούν βασικούς θεσμούς και υποδομές. Πολλές είναι γνωστές, και έχουμε κι εμείς γράψει σχετικά με αυτές. Στο σύντομο χρονικό διάστημα που έχουμε για την ομιλία μας, θέλουμε να τονίσουμε τρεις μεταρρυθμίσεις που θεωρούμε ιδιαίτερα σημαντικές: Απελευθέρωση των αγορών και ενίσχυση των εποπτικών αρχών Αναμόρφωση του δικαστικού συστήματος Μέτρηση και κίνητρα παραγωγικότητας στον δημόσιο τομέα Η πλήρης νομοθέτηση και εφαρμογή των παραπάνω μεταρρυθμίσεων θα απαιτήσει χρόνια. Το ίδιο ισχύει επομένως και για την συμβολή τους στην αύξηση της παραγωγικότητας. Κάποιος θα μπορούσε να ισχυρισθεί ότι τώρα δεν διαθέτουμε τέτοια πολυτέλεια, και πρέπει να εστιαστούμε στην βραχυπρόθεσμη διαχείριση του χρέους (π.χ. πως θα λάβουμε την επόμενη δόση του δανείου). Αυτό όμως είναι λάθος: ακόμα και μόνο μια βάσιμη προσδοκία ότι η παραγωγικότητα θα αυξηθεί στο μέλλον μπορεί να αναστρέψει το οικονομικό κλίμα άμεσα, να κάνει την Ελληνική οικονομία πιο ελκυστική για επενδύσεις, και να διευκολύνει την βραχυπρόθεσμη διαχείριση του χρέους. Με άλλα λόγια, η επίλυση της βραχυπρόθεσμης κρίσης της Ελληνικής οικονομίας έγκειται στην εφαρμογή ενός οργανωμένου σχεδίου μακροπρόθεσμων μεταρρυθμίσεων. Απελευθέρωση αγορών και εποπτικές αρχές Η απελευθέρωση των αγορών έχει συζητηθεί πολύ τον τελευταίο καιρό, και σε σχέση με την αγορά εργασίας, και σε σχέση με τις αγορές προϊόντων και υπηρεσιών. Οι αγορές στην Ελλάδα λειτουργούν υπό μεγάλο ρυθμιστικό βάρος: το 2008, για παράδειγμα, η Ελλάδα είχε τις βαρύτερες ρυθμίσεις μεταξύ όλων των χωρών του ΟΟΣΑ στην αγορά προϊόντων και υπηρεσιών, και τις πέμπτες βαρύτερες στην αγορά εργασίας. Ο ΟΟΣΑ έχει υπολογίσει ότι μια μείωση του ρυθμιστικού βάρους με κατάργηση των πολλών αντιπαραγωγικών ρυθμίσεων και αυστηρότερη εφαρμογή των λίγων που είναι χρήσιμες θα αυξήσει το ΑΕΠ πάνω από 15%. Aνάλογες εκτιμήσεις έχει 1

παρουσιάσει και το ΙΟΒΕ. Αυτές οι εκτιμήσεις δείχνουν ξεκάθαρα ότι η Ελληνική οικονομία έχει τεράστια περιθώρια ανάπτυξης επειδή ακριβώς λειτουργεί τόσο αναποτελεσματικά. Φυσικά η απελευθέρωση των αγορών χρειάζεται τόλμη από την κυβέρνηση και την αντιπολίτευση ώστε να μην περιοριστούμε σε μικροαλλαγές (όπως στην πρόσφατη «δήθεν» απελευθέρωση κάποιων επαγγελμάτων, όπως των φαρμακοποιών) αλλά σε βαθιές μεταρρυθμίσεις. Οι βασικές αλλαγές που απαιτούνται στην αγορά εργασίας είναι η διευκόλυνση των απολύσεων και των επιχειρησιακών συμβάσεων σε βαθμό μεγαλύτερο από αυτόν που νομοθετήθηκε πρόσφατα. Αυτές οι αλλαγές είναι προς όφελος όχι μόνο των επιχειρήσεων αλλά και των εργαζομένων, διότι (α) διευκολύνουν την επιβίωση των επιχειρήσεων σε περίοδο κρίσης περιορίζοντας έτσι τις απώλειες θέσεων εργασίας, (β) προσελκύουν επενδύσεις άρα και νέες θέσεις εργασίας, και (γ) μειώνουν τα κίνητρα που οδηγούν τις επιχειρήσεις στην παραοικονομία όπου καμία προστασία δεν παρέχεται στους εργαζομένους. Η απελευθέρωση της αγοράς εργασίας πρέπει να συνοδευτεί από καλύτερη ασφάλιση και εκπαίδευση των ανέργων, τομείς όπου η χώρα μας υστερεί πολύ σε σχέση με την ΕΕ. Η βασική αλλαγή που απαιτείται στις αγορές προϊόντων και υπηρεσιών είναι η πλήρης κατάργηση των περιορισμών που δυσκολεύουν τον ανταγωνισμό, όπως για παράδειγμα ελάχιστες αμοιβές και περιθώρια κέρδους, γεωγραφικοί περιορισμοί άσκησης επαγγέλματος, περιορισμοί εισόδου, κλπ. Αυτή η αλλαγή θα μειώσει το κόστος παραγωγής προϊόντων και υπηρεσιών διότι (α) θα τονώσει τον ανταγωνισμό και (β) θα διευκολύνει την είσοδο αποτελεσματικότερων επιχειρήσεων με χαμηλότερο κόστος. Η μείωση του κόστους θα επιφέρει αύξηση της παραγωγικότητας της οικονομίας και αντίστοιχη αύξηση των εισοδημάτων. Η τόνωση του ανταγωνισμού στις αγορές προϊόντων και υπηρεσιών προϋποθέτει όχι μόνο την κατάργηση των περιορισμών που αναφέραμε παραπάνω, αλλά και την ύπαρξη ισχυρών και ανεξάρτητων εποπτικών αρχών που θα αποτρέπουν τυχόν μονοπωλιακές πρακτικές. Οι Ελληνικές εποπτικές αρχές (Επιτροπή Ανταγωνισμού, Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας, Επιτροπή Τηλεπικοινωνιών) έχουν αναβαθμιστεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Πρέπει όμως η ανεξαρτησία τους από το κράτος να ισχυροποιηθεί ακόμα περισσότερο, ώστε να μπορούν να λειτουργούν ανεξάρτητα από τυχόν πολιτικές πιέσεις. Για παράδειγμα, η θητεία των υψηλοβάθμων στελεχών των εποπτικών αρχών θα πρέπει να λήγει σε διαφορετικά χρόνια έτσι ώστε οι εκάστοτε κυβερνήσεις να μπορούν ν αλλάξουν μόνο μέρος αυτών. Και θα πρέπει τα νέα στελέχη που προτείνει η κυβέρνηση να εγκρίνονται από τη Βουλή με ενισχυμένη πλειοψηφία, όπως συμβαίνει σε πολλές άλλες χώρες. Πρέπει επίσης οι εποπτικές αρχές να λειτουργούν με διαφάνεια και συνέπεια, και να λογοδοτούν για τις αποφάσεις τους. Η ύπαρξη ισχυρών και ανεξάρτητων εποπτικών αρχών είναι ιδιαίτερα σημαντική εν όψει των επερχόμενων αποκρατικοποιήσεων (ΔΕΗ, κλπ), καθώς πρέπει να διασφαλισθεί ότι η μείωση κόστους λόγω της αποτελεσματικότερης διαχείρησης θα περάσει και στις τιμές. Οι απαιτούμενες βελτιώσεις στην λειτουργία των αγορών δεν αφορούν μόνο τις αγορές εργασίας, προϊόντων και υπηρεσιών, αλλά και την αγορά πίστεως, δηλαδή το Ελληνικό χρηματοπιστωτικό σύστημα. Μια από τις βασικές αιτίες της ύφεσης που μαστίζει την Ελληνική οικονομία είναι η δυσκολία που έχουν οι επιχειρήσεις να δανειστούν από τις τράπεζες. Η αδυναμία των τραπεζών οφείλεται μερικώς στην κρίση δημοσίου χρέους, καθώς αυτή έχει προκαλέσει φυγή καταθέσεων στο εξωτερικό και αβεβαιότητα εξαιτίας της πιθανής μείωσης τις αξίας των Ελληνικών ομολόγων 2

που κατέχουν οι τράπεζες. Οφείλεται όμως και σε επιλογές των τραπεζών, όπως (α) η πιστωτική επέκταση σε ασταθές μακροοικονομικό περιβάλλον, η οποία δημιούργησε μια επικίνδυνη εξάρτηση από την διατραπεζική αγορά, και (β) η επένδυση δυσανάλογα μεγάλου μέρους του χαρτοφυλακίου τους σε Ελληνικά ομόλογα και η αντίστοιχη έλλειψη διασποράς σε κυβερνητικά ομόλογα της Ευρωζώνης, πχ Γαλλία και Γερμανία. Το πρόβλημα έγκειται σε σημαντικό βαθμό στην στενή σχέση τραπεζών και κράτους οι εκάστοτε κυβερνήσεις ελέγχουν άμεσα ή έμμεσα σημαντικό ποσοστό του τραπεζικού συστήματος. Η στενή αυτή σχέση δυσχεραίνει την αποτελεσματική εποπτεία των τραπεζών από τις αρμόδιες αρχές, καθώς και την αποτελεσματική λειτουργία του τραπεζικού συστήματος που θα ωφελούσε τις επιχειρήσεις και τους καταναλωτές. Η εξυγίανση του τραπεζικού συστήματος προϋποθέτει και την ουσιαστικότερη ανεξαρτησία του από το πολιτικό σύστημα. Η είσοδος ξένων στρατηγικών επενδυτών σε κάποιες τράπεζες θα ήταν χρήσιμη, τουλάχιστον για κάποιο χρονικό διάστημα. Επίσης, οι προηγούμενες παρατηρήσεις μας σχετικά με την ισχυροποίηση των εποπτικών αρχών ισχύουν και εδώ. Η άντληση κεφαλαίων από τις Ελληνικές επιχειρήσεις θα μπορούσε να γίνει όχι μόνο μέσω των τραπεζών αλλά και μέσω του Χρηματιστηρίου. Δυστυχώς όμως το Ελληνικό Χρηματιστήριο δεν προσελκύει αρκετό επενδυτικό ενδιαφέρον. Η αναβάθμισή του προϋποθέτει αποτελεσματική προστασία των επενδυτών. Η Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς, που εποπτεύει το Χρηματιστήριο, κάνει σημαντικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση. Τα βήματα αυτά όμως πρέπει να συνδυαστούν με ριζική αναβάθμιση του συστήματος απονομής δικαιοσύνης. Για παράδειγμα, η έλλειψη ενδιαφέροντος από τους επενδυτές προς το Χρηματιστήριο δεν οφείλεται σε άγνοια αλλά αποτελεί σε μεγάλο βαθμό λογική αντίδραση σε περιστατικά εξαπάτησής τους κατά την διάρκεια της χρηματιστηριακής φούσκας του 2000. Έλάχιστα από αυτά τα περιστατικά έχουν εξιχνιαστεί και δικαστεί. Αυτό οφείλεται στην ανεπάρκεια του νομικού πλαισίου, και πιο συγκεκριμένα στην σύντομη παραγραφή αδικημάτων, καθώς και στον αργό ρυθμό με τον οποίο απονέμεται η δικαιοσύνη στην Ελλάδα. Δικαιοσύνη Η αναμόρφωση του δικαστικού συστήματος δεν έχει λάβει ιδιαίτερη προσοχή στον δημόσιο διάλογο, αλλά είναι μια από τις σημαντικότερες αναπτυξιακές μέταρρυθμίσεις που θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν τα επόμενα χρόνια στην Ελλάδα. Η αποτελεσματική απονομή δικαιοσύνης είναι πολλαπλά ευεργετική για την οικονομία. Οι επιχειρήσεις θα μπορούν να αντλήσουν κεφάλαια πιο εύκολα γιατί οι επενδυτές θα έχουν εμπιστοσύνη ότι δεν θα πέσουν θύματα απάτης. Ο επιχειρήσεις θα είναι επίσης πιο διατεθειμένες να επενδύσουν γιατί θα ξέρουν ότι τυχόν διαφορές που θα προκύψουν στο μέλλον με άλλες επιχειρήσεις ή με το κράτος θα λυθούν γρήγορα και προβλέψιμα. Θα περιοριστούν επίσης τα κρούσματα διαφθοράς, που αποθαρρύνουν την επιχειρηματική δραστηριότητα, εμποδίζουν την σωστή λειτουργία του κράτους, και δηλητηριάζουν την εμπιστοσύνη των πολιτών προς αυτό. Η λειτουργία του δικαστικού συστήματος στην Ελλάδα έχει μεγάλα περιθώρια βελτίωσης. Για παράδειγμα, σύμφωνα με την μελέτη Doing Business 2011 της Παγκόσμιας Τράπεζας, η Ελλάδα αξιολογείται 151 η μεταξύ 183 χωρών ως προς τον χρόνο που απαιτείται για την εκδίκαση μια αστικής υπόθεσης μάλιστα ο χρόνος αυτός υπερβαίνει τον μέσο όρο των χωρών της Υποσαχάριας 3

Αφρικής. Η Ελλάδα αξιολογείται επίσης 154 η μεταξύ 183 χωρών ως προς την ποιότητα και εφαρμογή των νόμων που αφορούν την προστασία των επενδυτών. Υπό τις συνθήκες αυτές, δύσκολα θα μπορέσει η Ελλάδα να προσελκύσει επενδύσεις, ακόμη και με μεθόδους τύπου Fast Track. Και δύσκολα θα μπορέσει να καταπολεμήσει την διαφθορά, η οποία σύμφωνα με την οργάνωση Transparency International είναι η μεγαλύτερη μεταξύ των 27 χωρών της ΕΕ. Η αναμόρφωση του δικαστικού συστήματος απαιτεί πολλές επιμέρους μεταρρυθμίσεις. 1 Για παράδειγμα, η ευχέρεια των δικαστών να παραχωρούν αναβολές πρέπει να περιοριστεί: οι δικαστές πρέπει να αιτιολογούν τον λόγο της αναβολής και να ξαναδικάζουν οι ίδιοι υποθέσεις που αναβάλλουν. (Υπό το παρόν σύστημα, η αναβολή δεν έχει κόστος για τον δικαστή, και οι δικαστές συχνά αναβάλλουν περίπλοκες υποθέσεις για να τις δικάσει άλλος συνάδελφός τους.) Το Ελληνικό κράτος, το οποίο συχνά καθυστερεί την εξόφληση των οικονομικών του υποχρεώσεων σε ιδιώτες μέσω αναβολών αλλά και ακόμη όταν μια υπόθεση τελεσδικήσει πρέπει να συμμορφώνεται άμεσα με τις αποφάσεις των δικαστηρίων. Η λειτουργία των δικαστηρίων πρέπει να μηχανοργανωθεί αυτό έγινε, για παράδειγμα, πρόσφατα στην Αλγερία, Μποτσουάνα και ΠΓΔΜ, αλλά καθυστερεί στην Ελλάδα. Η απόδοση του κάθε δικαστηρίου πρέπει να μετρείται, και να συγκρίνεται με αυτή των άλλων δικαστηρίων. Το πρόβλημα μέτρησης της παραγωγικότητας και αποτελεσματικότητας, όμως, αφορά ευρύτερα τον Δημόσιο Τομέα. Παραγωγικότητα στον Δημόσιο Τομέα Ο δημόσιος τομέας πρέπει να μεταβληθεί από κομματικό μηχανισμό διορισμών χωρίς κίνητρα αποτελεσματικότητας με σκοπό την εξασφάλιση ψήφων, σε μοχλό ανάπτυξης και αποδοτικό πάροχο υπηρεσιών προς την οικονομία και κοινωνία. Θεωρούμε ότι αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο με δημιουργία κινήτρων που προάγουν και ανταμείβουν την παραγωγικότητα. Η μεγάλη πρόκληση είναι να προσφερθούν κίνητρα σε μια περίοδο που απαιτεί μείωση των συνολικών δαπανών. Γίνεται πολύς λόγος σήμερα για την ανάγκη μείωσης δαπανών στο Δημόσιο. Αυτό που ξεχνούμε, όμως, είναι ότι αλλεπάλληλες ομοιόμορφες μειώσεις μισθών χωρίς αναφορά σε παραγωγικότητα, αποθαρρύνουν και τελικά θα απομακρύνουν τα πιο δυναμικά στελέχη του Δημοσίου και νέους ανθρώπους που θα μπορούσαν να αποτελέσουν μοχλούς της αναμόρφωσης. Αν πρόκειται να πετύχουμε επανεκκίνηση της οικονομίας, πρέπει να συνδυάσουμε το αποθαρρυντικό μήνυμα της μείωσης μισθών με μια θετική προοπτική. Μια τέτοια προοπτική είναι η κρίση για προαγωγή με βάση την παραγωγικότητα. Επίσης, σε τομείς που αυτό ενδείκνυται, η μείωση μισθών μπορεί να συνδυασθεί με δυνατότητα αύξησης συνδεόμενη με την παραγωγικότητα. Για παράδειγμα, στα Πανεπιστήμια της Γερμανίας, ένα ποσοστό του μισθού δεν είναι κατοχυρωμένο αλλά εξαρτάται από την παραγωγικότητα που εξετάζεται ανά πενταετία. Με προσφορά προαγωγών και αυξήσεων ως αντάλλαγμα για υψηλή παραγωγικότητα, δεν χάνονται οι 1 Μια πολύ καλή ανάλυση του Ηλία Παπαϊωάννου έχει δημοσιευθεί στο blog http://www.greekeconomistsforreform.com, όπου βρίσκονται και άλλες ανάλογες αναλύσεις των θεμάτων τις σημερινής μας ομιλίας από άλλους Έλληνες ακαδημαϊκούς οικονομολόγους. 4

καλύτεροι. Αν αποθαρρύνεται κάποιος, τότε είναι αυτός που δεν μπορεί ή δεν θέλει να προσφέρει στην αναβάθμιση του δημόσιου τομέα. Η συνάρτηση της χρηματοδότησης με αποτελεσματικότητα δεν πρέπει να περιορίζεται στο ατομικό επίπεδο, αλλά να επεκτείνεται και στους φορείς. Η χρηματοδότηση δημοσίων φορέων πρέπει να συναρτάται με μετρήσιμα αποτελέσματα ποσότητας αλλά κυρίως ποιότητας του παρεχομένου έργου σε σύγκριση με διεθνείς δείκτες και πρακτική. η αξιολόγηση σχολείων μπορεί να περιλαμβάνει τα αποτελέσματα PISA ή πανελληνίων εξετάσεων η αξιολόγηση πανεπιστημίων την αναγνώριση των δημοσιεύσεων από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα, τα ποσοστά αποφοίτησης, καθώς και της προσέλευσης ξένων φοιτητών αξιολόγηση νοσοκομείων μπορεί να γίνεται με βάση δείκτες απόδοσης όπως περιστατικά, διάρκεια νοσηλείας, ποσοστό επιτυχιών, ικανοποίηση ασθενών αξιολόγηση δικαστηρίων μπορεί να βασίζεται σε δείκτες όπως χρόνος εκδίκασης και κόστος εκδίκασης, των ΔΕΚΟ στο κόστος και την ποιότητα των υπηρεσιών, κλπ. Μη αποτελεσματικοί φορείς πρέπει να αλλάζουν διοίκηση, ή να συγχωνεύονται, ή να καταργούνται, ή να μετατάσσονται στον ιδιωτικό τομέα (π.χ. ΔΕΚΟ) με διαδικασίες που προωθούν τον ανταγωνισμό.. Στη σημερινή Ελλάδα, με τη δικαιολογημένη έλλειψη εμπιστοσύνης σε θεσμούς που τη διακρίνει, το κρίσιμο ερώτημα είναι ποιος θα κρίνει την παραγωγικότητα πέραν πάσης αμφιβολίας, ώστε να ανταμείψει τους πλέον αποδοτικούς εργαζομένους και να εντοπίσει τους προβληματικούς φορείς. Πώς γίνεται αυτό όταν υπάρχουν θύλακες διαφθοράς και πρακτικές προώθησης ημετέρων, είτε αυτοί είναι άτομα είτε ομάδες πίεσης; Εδώ μπορούμε να βασιστούμε σε δύο άξονες. Ο ένας μπορεί μεταφορικά να περιγραφεί ώς μπόλιασμα με διεθνείς αξιοκρατικές και αξιόπιστες πρακτικές. Ο δεύτερος βασίζεται στην ευθυγράμμιση συμφερόντων κρινομένων και κρινόντων στο να προάγουν την παραγωγικότητα. Για την αξιολόγηση δημοσίων φορέων και οργανισμών και τον καθορισμό δεικτών απόδοσης του φορέα, μπορούμε σε κάποιες περιπτώσεις να βασιστούμε σε υπάρχοντες διεθνείς φορείς αξιολόγησης, των οποίων η φήμη και επιτυχία εξαρτώνται από την αμεροληψία και την τήρηση υψηλών προδιαγραφών (π.χ. οργανισμούς πιστοποίησης εκπαιδευτικών ιδρυμάτων ή προγραμμάτων). Η Ελλάδα μπορεί επίσης να αξιοποιήσει Έλληνες που μετανάστευσαν σε χώρες με αποδοτικότερα συστήματα και απέκτησαν κορυφαίες θέσεις σε αυτά. Τέλος, υπάρχουν ξένοι επιστήμονες και επιχειρηματίες που δείχνουν ειλικρινές ενδιαφέρον να μεταφέρουν άριστες πρακτικές και εμπειρίες. Η επανάσταση στην επικοινωνία και πληροφορία που διευκολύνει τη μετανάστευση σήμερα διευκολύνει ταυτόχρονα και την αναζήτηση και συνεργασία με έμπειρα άτομα εκτός συστήματος. 5

Τα ατομικά κριτήρια αξιολόγησης που θα προκύψουν μπορούν να εφαρμόζονται από ανώτερα στελέχη των φορέων για αξιολόγηση του προσωπικού, με απαραίτητη προϋπόθεση το να κρίνονται και αυτά τα στελέχη με βάση τη συνολική αποδοτικότητα του φορέα και τη σύγκρισή του με τη άριστη διεθνή πρακτική. Η αποτελεσματικότητα των συμβουλίων κρίσης, που πρέπει να είναι όσο το δυνατό λιγότερα και ευέλικτα, κρίνεται περιοδικά από την Κυβέρνηση, με βάση την παρατηρούμενη συμβολή τους στην παραγωγικότητα, ανάπτυξη και ανταγωνιστικότητα. Έτσι, ευθυγραμμίζονται τα κίνητρα εργαζομένων, διοικήσεων και συμβουλευτικών οργάνων στο μέγιστο βαθμό και επικεντρώνονται στην αποτελεσματικότητα των δημοσίων φορέων. Η πρόταση εμπλοκής εμπειρογνωμόνων εκτός συστήματος δεν περιορίζεται στις διαδικασίες αξιολόγησης, αλλά επεκτείνεται και στον καταλυτικό ρόλο του Δημόσιου τομέα. Υψηλού επιπέδου επιτροπές μπορούν να οργανώσουν, με τη βοήθεια των δημοσίων λειτουργών, προκηρύξεις ερευνητικών ή τεχνολογικών προγραμμάτων, προγραμμάτων συνεργασίας μεταξύ επιχειρήσεων υψηλής τεχνολογίας ή μεταξύ ερευνητών επιχειρηματιών χρηματοδοτών ή διαγωνισμούς επιλογής πρωτοποριακών επιχειρηματικών σχεδίων που υποβάλλονται από τον ιδιωτικό τομέα. Γιατί το λέμε μπόλιασμα ; Διότι, αν πετύχει, θα δημιουργηθεί μια ευρεία κατηγορία δημοσίων λειτουργών που θα αντλούν ηθική καταξίωση αλλά και επαγγελματική αναγνώριση από την αξιοκρατική εφαρμογή κριτηρίων, ώστε στο μέλλον να μη χρειάζεται τόσο μεγάλη εμπλοκή εμπειρογνωμόνων από το εξωτερικό. Το σημαντικό είναι η δημιουργία κουλτούρας αξιοκρατίας και αποτελεσματικότητας στο δημόσιο τομέα. Ανταποκρίνονται οι Έλληνες σε κίνητρα; Μπορούν να πετύχουν όλα αυτά; Ανταποκρίνονται οι Έλληνες σε κίνητρα ή είναι καταδικασμένοι από τα γονίδιά τους σε σπατάλη, χαμηλή παραγωγικότητα, ασυδοσία και διαφθορά; Γενικότερα, μήπως η Ευρώπη χωρίζεται σε χώρες δύο ταχυτήτων, ώστε σε κάποιες να μπορούν να λειτουργήσουν οι αξιοκρατικές διαδικασίες και θεσμοί που διασφαλίζουν παραγωγικότητα ενώ άλλες είναι οι ουραγοί της Ευρώπης, μόνιμα καταδικασμένες στη μιζέρια και τη διαφθορά; Πολλές φορές, ο διάλογος στην Ευρωζώνη παίρνει αυτή την περίεργη μορφή και είναι σημαντικό να την εξετάσουμε. Θεωρούμε τη γονιδιακή θεωρία της Ευρώπης εξαιρετικά προβληματική. Πρώτον, αν οι Έλληνες όντως είχαν πρόβλημα γονιδίων, δεν θα μπορούσαν να λειτουργήσουν και να διακριθούν σε χώρες με ανεπτυγμένους θεσμούς και έλεγχο ποιότητας. Οι Έλληνες μετανάστες στο εξωτερικό, όμως, δεν είναι στην πλειοψηφία τους απομονωμένοι, αποτυχημένοι και περιθωριακοί, αλλά ανάμεσα στα δυναμικά και επιτυχημένα στοιχεία της νέας τους κοινωνίας. Αυτό υποδηλώνει ότι ο Έλληνας μπορεί να αποδώσει όταν βρεθεί στο κατάλληλο περιβάλλον και όταν του δημιουργηθεί η εμπιστοσύνη ότι όλοι κρίνονται με βάση την απόδοσή τους. Δεύτερον, αν οι Έλληνες είχαν πρόβλημα γονιδίων, δεν θα μπορούσαν να αποδώσουν ούτε σε ξένες εταιρείες και οργανωτικά σχήματα με ξένη παρουσία, όπως π.χ. το αεροδρόμιο Αθηνών, για να μην αναφέρουμε την Εθνική Ελλάδος! 6

Τρίτον, υπάρχει στο εξωτερικό διάχυτη η εντύπωση ότι, επειδή ο δημόσιος τομέας στην Ελλάδα είναι υπερχρεωμένος, το ίδιο ισχύει και για τα Ελληνικά νοικοκυριά, που χαρακτηρίζονται από σπατάλη και αλόγιστη ανάληψη κινδύνου. Αυτό όμως δεν ισχύει, όπως έχουμε δείξει σε μια πρόσφατη μελέτη με τους Δημήτρη Γεωργαράκο και Δημήτρη Χριστέλη. 2 Αν εξετάσει κανείς τα συνολικά καθαρά περιουσιακά στοιχεία (αφαιρώντας, δηλαδή, τα δάνεια πάσης μορφής ακόμη και από συγγενείς και φίλους) με τα οποία τα Ελληνικά νοικοκυριά πλησιάζουν ή διάγουν τις μεγαλύτερες ηλικίες, βλέπει ότι το επίπεδό τους στο κατώτερο 25% της κατανομής το 2004 ήταν μεγαλύτερο από αυτό των ΗΠΑ, διπλάσιο του μέσου όρου των ανεπτυγμένων Ευρωπαϊκών χωρών, πενταπλάσιο της Γερμανίας, και κοντά σε αυτό της Γαλλίας. Ο τυπικός καθαρός πλούτος των νοικοκυριών (στο μέσον της κατανομής) ήταν συγκρίσιμος με αυτόν της Αυστρίας και μεγαλύτερος της Γερμανίας και Δανίας, αν και κατώτερος από το μέσο όρο των Ευρωπαϊκών χωρών. Την εποχή που οι κάτοικοι των ΗΠΑ αύξαναν τις υποθήκες τους οδηγώντας στη μετέπειτα κρίση, οι κάτοικοι της σπάταλης και υπερχρεωμένης Ελλάδας είχαν το μικρότερο ποσοστό συμμετοχής σε δάνεια κύριας κατοικίας σε αυτές τις ηλικίες (5.5%) παρά το δεύτερο μεγαλύτερο ποσοστό ιδιοκατοίκησης μετά την Ισπανία. Τα θετικά αυτά στοιχεία έχουν πολλά να κάνουν με την προτεραιότητα που αποδίδουν οι Έλληνες στο να αποκτήσουν, διατηρήσουν και κληροδοτήσουν ιδιόκτητη κατοικία και άλλη πραγματική περιουσία. Τέλος, μετά τη φούσκα του Χρηματιστηρίου, οι Έλληνες αποφεύγουν το χρηματιστηριακό κίνδυνο, παρουσιάζοντας σήμερα ένα από τα μικρότερα ποσοστά συμμετοχής σε αυτό. Αυτό που είναι εντυπωσιακό είναι ότι οι Έλληνες κατάφεραν να συνδυάσουν συνέπεια στη διαχείριση των περιουσιών τους με περιφρόνηση των οικονομικών του κράτους, που ανέμεναν να συμπεριφερθεί ανεύθυνα, με βάση κομματικές προτεραιότητες. Μια αξιόπιστη και δραστική αλλαγή του σκηνικού, με θεσμικές μεταβολές σύμφωνες με την άριστη διεθνή πρακτική, μπορεί να αποκαταστήσει τη χαμένη εμπιστοσύνη και να ενεργοποιήσει ένα λαό που ανταποκρίνεται σε κίνητρα. Σύμμαχοι σε αυτή την προσπάθεια αλλαγής σκηνικού πρέπει να είναι άτομα και οργανισμοί εκτός του παθογόνου Ελληνικού συστήματος, που όμως πιστεύουν στις δυνατότητες των Ελλήνων να μπουν σε τροχιά ανάπτυξης και υψηλής παραγωγικότητας. Η προσπάθεια μπορεί να πετύχει αν και οι οικονομικά ισχυρές χώρες της Ευρώπης τη στηρίξουν, όχι μόνο με χρήματα, περιοριστικούς όρους και ποινές παράβασης, αλλά και με μεταφορά διεθνώς καταξιωμένων συστημάτων και εμπειριών και πάνω από όλα με εμπιστοσύνη στις δυνατότητες των εταίρων τους να αποδώσουν όταν βρεθούν μέσα σε ένα υγιές θεσμικό πλαίσιο και οικονομικό περιβάλλον. Γενικά, η θεσμική μεταβολή είναι στόχος με τον οποίο μπορούν να συστρατευθούν πολλοί: από αυτούς που νοιάζονται για την πρόοδο των Ελλήνων μέχρι αυτούς που ενδιαφέρονται να πάρουν πίσω τα χρήματά τους. Αυτό, όμως, που χρειάζεται περισσότερο είναι οι ίδιοι οι Έλληνες να πιστέψουν στο μέλλον. Εδώ παίζουν καθοριστικό ρόλο τα μέσα ενημέρωσης και ο πολιτικός διάλογος. Οι αναγκαίες μεταρρυθμίσεις έχουν συνδεθεί αποκλειστικά με διαμαρτυρίες όσων χάνουν προνόμια αποκλειστικότητας και με μειώσεις μισθών, αντί να τονίζεται η προοπτική πρόσβασης σε αυξημένες 2 Christelis, Dimitris, Georgarakos, Dimitris, Haliassos, Michael Differences in Portfolios Across Countries: Economic Environment versus Household Characteristics, http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1089802. 7

ευκαιρίες και φθηνότερα προϊόντα και υπηρεσίες για όλους. Είναι αποφασιστικής σημασίας για το επενδυτικό και κοινωνικό κλίμα να μεταφερθεί η προσοχή στους πολλούς που έχουν να κερδίσουν από μια ανταγωνιστικότερη οικονομία, όπου η παραγωγικότητα αμείβεται. Μόνο τότε μπορούμε να ελπίσουμε ότι οι Έλληνες θα διοχετεύσουν την πλούσια ευρηματικότητά τους όχι στην διεκδίκηση, που είναι αναποτελεσματική σε καιρούς λιτότητας, αλλά στην ανεύρεση νέων δρόμων προς την ανάπτυξη και ευημερία. 8