Μελέτη στρατηγικής για τον κλάδο της Φαρμακοβιομηχανίας

ΙΔΡΥΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ & ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ FOUNDATION FOR ECONOMIC & INDUSTRIAL RESEARCH Τ. Καρατάσου 11, 117 42 Αθήνα, Tηλ.: 210 92 11 200-10, Fax: 210 92 33 977, www.iobe.gr 11 T. Karatassou Str., 117 42 Athens, Greece, Tel.: (+30) 210 92 11 200-10, Fax: (+30) 210 92 33 977 12 Μαΐου Αθήνα 2014 Μελέτη στρατηγικής για τον κλάδο της Φαρμακοβιομηχανίας Άγγελος Τσακανίκας Θάνος Αθανασιάδης Γιάννης Γιωτόπουλος Έφη Κόρρα

Το νέο αναπτυξιακό πρότυπο Η ελληνική οικονομία σήμερα βρίσκεται: Σε καθεστώς σκληρής δημοσιονομικής προσαρμογής... αλλά πλέον με παρεμβάσεις συντήρησης και ίσως σταδιακής χαλάρωσης εκτός αγορών από το 2010, αλλά με δυναμική επάνοδο υπό συνθήκες πιστωτικής ασφυξίας αλλά με κεφαλαιοποιημένο (θωρακισμένο) τραπεζικό σύστημα μετά από έξι χρόνια ύφεσης, με σωρευτική απώλεια ~25% του προϊόντος της οικονομίας αλλά με ενδείξεις άμβλυνσης της ύφεσης πια Με μακροχρόνια ανεργία 60% της συνολικής (~27%), αλλά Ανάγκη για γρήγορη αλλαγή του αναπτυξιακού μας υποδείγματος, ταυτόχρονα με δημοσιονομική ισορροπία, ώστε να αποφύγουμε μια συνολική αποδιάρθρωση του παραγωγικού μας συστήματος 2

Συστηµικές αδυναµίες που δεν αµβλύνθηκαν την περίοδο της «ευµάρειας» Ελλείμματα διεθνοποίησης έλλειψη κρίσιμης μάζας μεγάλων ανταγωνιστικών επιχειρήσεων με διεθνή παρουσία, με λίγες εξαιρέσεις Εμπόδια εισόδου και στρεβλώσεις στις αγορές. Μεγάλο κράτος, «παντού εμπλεκόμενο», αλλά αναπτυξιακά αδύναμο και «μη ευφυές». Περιορισμένη αξιοποίηση έρευνας. «Ρηχή» και ποιοτικά στενή επιχειρηματικότητα. 3

Το νέο αναπτυξιακό πρότυπο Το ελληνικό «παραγωγικό- επιχειρηματικό σύστημα» σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και εντεινόμενου ανταγωνισμού πιέζεται αμφίπλευρα από: παραγωγούς χωρών χαμηλού κόστους εργασίας- που δεν είναι πια μόνον ανειδίκευτη, αλλά διαρκώς αναβαθμίζεται αλλά και «ποιοτικά υπέρτερους παραγωγούς» που δραστηριοποιούνται σε χώρες υψηλού βιοτικού επιπέδου και σημαντικών τεχνολογικών & παραγωγικών ικανοτήτων Η καινοτομία έχει αποδειχθεί ότι διαφοροποιεί τις οικονομίες σε παγκόσμιο επίπεδο, σε όρους ανταγωνιστικότητας σε βαθμό πολύ πιο ξεκάθαρο σε σχέση με τη στενή εστίαση στο κόστος εργασίας Ζητούμενο : Ποιοτική ανάπτυξη με επίκεντρο τη γνώση, την τεχνολογία, την καινοτομία, με μοχλό την επιχειρηματικότητα έντασης γνώσης και με την υποστήριξη ενός ευφυούς και αποτελεσματικού αναπτυξιακού κράτους 4

Η Ελλάδα 19 η στην ΕΕ-27 (βάσει δείκτη καινοτομίας SII, 2013). Όμως: χαμηλή η θέση της Ελλάδας στις κατατάξεις καινοτομίας Ανήκει στους moderate innovators: Στο 63% του μέσου ευρωπαϊκού επιπέδου και στο 44% περίπου της βαθμολογίας του ηγέτη της καινοτομίας (Σουηδία). Η Ελλάδα αργεί στο να μετασχηματιστεί σε «Οικονομία της Γνώσης» Πηγή: European Innovation Scoreboard 2013 5

Καλές επιδόσεις σε δείκτες εισροών (απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, δημόσια χρηματοδότηση επιχειρήσεων για καινοτομία) Ικανοποιητικό επίπεδο εκπαίδευσης του ανθρώπινου δυναμικού Μεγάλο πλήθος και ποιότητα ερευνητικών δημοσιεύσεων Πηγή: Innovation Union Scoreboard, 2013 6

Καλές επιδόσεις σε δείκτες εκροών (% ΜΜΕ που «καινοτομούν» σε οργανωτικού τύπου καινοτομίες) Αδύναμη συνεργασία μεταξύ επιχειρήσεων και μεταξύ πανεπιστήμιων/ερευνητικών κέντρων Εντατικές συνεργασίες μεταξύ των καινοτομικών επιχειρήσεων Υψηλές καινοτομικές επιδόσεις ελληνικών επιχειρήσεων, αλλά εύκολης καινοτομίας (αντιγραφής) Πηγή: Innovation Union Scoreboard, 2013 7

Αλλά χαμηλές θέσεις στους περισσότερους δείκτες (πνευματική ιδιοκτησία, δια βίου μάθηση, ιδιωτικές δαπάνες για Ε&Α) Χαμηλές δαπάνες R&D όλων των φορέων έρευνας (επιχειρήσεων, πανεπιστημίων, δημοσίου κλπ) Ισχνές επιδόσεις στην κατοχύρωση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας Μικρή εμπορική αξιοποίηση αποτελεσμάτων έρευνας Πηγή: Innovation Union Scoreboard, 2013 8

Χαμηλές δαπάνες Ε&Α στο φάρμακο αλλά σχετικά υψηλό μερίδιο στο σύνολο των ερευνητικών δαπανών Το 2012 84 εκατ. για φαρμακευτική έρευνα και ανάπτυξη στην Ελλάδα Στην Ελλάδα το 18% των συνολικών δαπανών Ε&Α αφορά στο τομέα φαρμάκων 50.000 45.000 40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 10% 16% 33% 12% 14% 9% 3% 6% 33% 3% 10% 0% 7% 0% 18% 12% 30% 40% 20% 0% DE FR UK IT ES NL AU FI BE DK IE CZ PT HU Δαπάνες R& D της φαρμακευτικής βιομηχανίας το 2012 ( million) EL SL RO Πηγή: Eurostat EFPIA Συνολικές Ιδιωτικές δαπάνες R& D το 2012 Λόγος Υψηλή συνεισφορά πατεντών στον τομέα του φαρμάκου στην Ελλάδα σε σχέση με την Ευρώπη Πηγή: European Patent Office 9

Υψηλή δέσμευση ανθρώπινων πόρων και κεφαλαίων σε ερευνητικές δραστηριότητες 6.0 5.0 4.0 3.0 2.0 1.0 R&D expenditure share to Value Added Το μερίδιο των δαπανών του κλάδου για δραστηριότητες Ε&Α στην προστιθέμενη αξία του είναι διαχρονικά πολλαπλάσιο από ότι στο σύνολο της Μεταποίησης 0.0 2003 2004 2005 2006 2007 Manufacturing Manufacture of Pharmaceuticals 1.8 Πηγή: SBS, Eurostat Αρκετά υψηλότερη είναι και η αναλογία του προσωπικού Ε&Α στο σύνολο της απασχόλησης σε σύγκριση με τη Μεταποίηση 1.6 1.4 1.2 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0 Πηγή: SBS, Eurostat R&D employment share to Persons Employed 2003 2004 2005 2006 2007 Manufacturing Manufacture of Pharmaceuticals, medicinal chemicals and botanical products

Συνεπώς... Σε μια χώρα με υστερήσεις σε θέματα Ε&Α και καινοτομίας, ο κλάδος του φαρμάκου συνιστά βασικό πυλώνα της -έστω περιορισμένης- Ε&Α που διεξάγεται στη χώρα Όμως στο σημερινό περιβάλλον Μπορεί να ενισχύσει την παρουσία του; Υπό ποιους όρους; Τι άλλα πλεονεκτήματα διαθέτει που πλαισιώνουν και μπορούν να υποστηρίξουν δυναμικότερη ανάπτυξη; Γιατί αυτός ο κλάδος είναι τελικά σημαντικός για τη χώρα; 11

Στο 3,4% του ΑΕΠ η συμβολή του τομέα στο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν 3,85 δισεκ. Προκαλούμενη επίδραση 7,55 δισεκ. 1,52 δισεκ. Άμεση επίδραση Η επίδραση από την παραγωγή και την εμπορία φαρμακευτικών προϊόντων στην εγχώρια οικονομική δραστηριότητα 2,18 δισεκ. Έμμεση επίδραση Η επίδραση στους κλάδους προμηθευτές ως αποτέλεσμα της δραστηριότητας του φαρμακευτικού κλάδου στην Ελλάδα (Παραγωγή & Εμπορία) Η επίδραση από την αύξηση της κατανάλωσης ως αποτέλεσμα των μισθών κατά μήκος της αλυσίδας της αξίας παραγωγής Συνολική επίδραση Το άθροισμα της άμεσης, έμμεσης, προκαλούμενης επίδρασης από την δραστηριότητα του Φαρμακευτικού κλάδου Πηγή: ΙΟΒΕ 2013, Οικονομικό αποτύπωμα της παραγωγής και διάθεσης φαρμακευτικών προϊόντων στην ελληνική οικονομία Κάθε 1 προστιθέμενης αξίας στην παραγωγή και διάθεση φαρμακευτικών προϊόντων οδηγεί σε: 2,6 προστιθέμενης αξίας μέσω των έμμεσων επιδράσεων και 5,3 προστιθέμενης αξίας αν συμπεριληφθούν και οι προκαλούμενες επιδράσεις Σε όρους ΑΕΠ, οι πολλαπλασιαστές ισούνται με 2,4 και 5 αντίστοιχα 12

Η συνολική επίδραση υπερβαίνει τις 132 χιλ. θέσεις εργασίας 75.770 132.780 Προκαλούμενη επίδραση 23.000 34.010 Έμμεση επίδραση Οι θέσεις εργασίας που υποστηρίζονται στην οικονομία λόγω της δραστηριότητας του φαρμακευτικού κλάδου στην Ελλάδα (Παραγωγή & Εμπορία) Οι θέσεις εργασίας που σχετίζονται με την αύξηση της κατανάλωσης Συνολική επίδραση Οι συνολικές θέσεις εργασίας που υποστηρίζονται από την ανάπτυξη του Φαρμακευτικού κλάδου στην Ελλάδα Άμεση επίδραση Η απασχόληση που αφορά στην παραγωγή και εμπορία φαρμακευτικών προϊόντων στη χώρα Πηγή: ΙΟΒΕ 2013, Οικονομικό αποτύπωμα της παραγωγής και διάθεσης φαρμακευτικών προϊόντων στην ελληνική οικονομία Κάθε θέση εργασίας στον κλάδο υποστηρίζει 2,5 θέσεις εργασίας μέσω των έμμεσων επιδράσεων και σχεδόν 6 θέσεις εργασίας συνολικά 13

Η παραγωγή φαρμάκου (αξία) σημείωσε ανοδική πορεία, με μικρή εξασθένιση μετά το 2010 Αξία παραγωγής του κλάδου Φαρµακευτικών Προϊόντων στην Ελλάδα, 2000-2012 εκατ. 1000 900 800 700 677 711 802 866 890 918 907 858 600 500 431 450 515 400 337 372 300 200 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Πηγή: Eurostat (PRODCOM) Επεξεργασία στοιχείων: ΙΟΒΕ Σε όρους Προστιθέµενης Αξίας ο κλάδος τριπλασίασε τη συνεισφορά του στο σύνολο της εγχώριας Μεταποίησης την προηγούµενη δεκαετία (περίπου 9% το 2010) Παρά την πτώση παραµένει ο 7 ος υψηλότερος στο σύνολο της εγχώριας Μεταποίησης (19 βασικούς κλάδους). 14

Σε αντίθεση με την πλειοψηφία των Μεταποιητικών κλάδων, η ΑΠΑ στην Παραγωγή φαρμάκου κινήθηκε ανοδικά την περίοδο 2009-2011 Μέσος ετήσιος ρυθµός µεταβολής της Ακαθάριστης Προστιθέµενης Αξίας (ΑΠΑ) στην εγχώρια Μεταποίηση, 2000-2011* 2000-2008 2009-2011 Εκτυπώσεις Βασικά Μέταλα Μηχανήµατα Παραγωγή Φαρµακου Επισκευή Μηχανηµάτων Παραγωγή Οπτάνθρακα Μεταλλικά Προϊόντα Ηλεκτρολογικός Εξοπλισµός Βιοµηχανία Ξύλου Μη µεταλλικά προϊόντα 4% 10% 10% 10% 10% 8% 8% 8% 14% 15% Παραγωγή Οπτάνθρακα Βασικά Μέταλα Ηλεκτρολογικός Εξοπλισµός Παραγωγή Φαρµακου Επισκευή Μηχανηµάτων Εκτυπώσεις Βιοµηχανία Ξύλου Tρόφιµα, Ποτά, Καπνός Χηµικά προϊόντα Χαρτοποιία -2% -3% -3% -5% -8% -10% 7% 13% 25% 28% Πλαστικά 3% Μεταλλικά Προϊόντα -11% Tρόφιµα, Ποτά, Καπνός 2% Κλωστ/ργία - Είδη ένδυσης -15% Χηµικά προϊόντα 0% Μη µεταλλικά προϊόντα -17% Κατασκευή Επίπλων 0% Μηχανήµατα -19% Χαρτοποιία -3% Πλαστικά -22% Κλωστ/ργία - Είδη ένδυσης -4% Κατασκευή Επίπλων -31% -7% -2% 3% 8% 13% 18% -40% -30% -20% -10% 0% 10% 20% 30% 40% Πηγή: Eurostat Επεξεργασία στοιχείων: ΙΟΒΕ (*) Σηµείωση: Η ανάλυση των στοιχείων αφορά στις τρέχουσες τιµές ΑΠΑ 15

Σηµαντικό µερίδιο των εξαγωγών της εγχώριας Μεταποίησης τα Φαρµακευτικά προϊόντα Κλάδοι της Μεταποίησης µε τις υψηλότερες εξαγωγές (Μέσος όρος: 2000-2010) είκτης Κύκλου εργασιών Ελλάδας (2010=100) στον κλάδο Παραγωγής Φαρµάκου ιύλιση Πετρελαίου 1.440 180 Πολύτιµα µέταλλα Ενδύµατα 1.087 1.007 160 Φαρµακευτικά προϊόντα 712 140 Φρούτα-Λαχανικά Χηµικά Προϊόντα 457 678 120 Πλαστικά 368 100 Έλαια και Λίπη Χάλυβας Απορρυπαντικά 344 313 263 80 60 Είδη ιατροφής 246 40 Γουναρικά Σωλήνες 244 204 20 Γαλακτοµικά Καλώδια 200 197 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 εκατ. 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 είκτης Κύκλου Εργασιών_Χώρες Ευρωζώνης είκτης Κύκλου Εργασιών_Χώρες εκτός Ευρωζώνης Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Επεξεργασία στοιχείων: ΙΟΒΕ Ο δείκτης Κύκλου εργασιών από εξαγωγές προς τις χώρες της Ευρωζώνης ενισχύεται τη διετία 2012-2013, ενώ ο αντίστοιχος δείκτης για τις χώρες εκτός ευρωζώνης καταγράφει σηµαντική άνοδο από το 2008

Συνεισφέρει σημαντικά στη διεύρυνση των εξαγωγών της ΕΕ-27, σε σχέση με την επίδοση άλλων σημαντικών εξαγωγικών μεταποιητικών κλάδων στην Ελλάδα Ταξινόμηση ανάλογα με μέγεθος του μεριδίου αγοράς των εξαγωγών των μεταποιητικών κλάδων στο σύνολο των ελληνικών μεταποιητικών εξαγωγών ΜΕΡΜ* Κλάδων / ΜΕΡΜ Τοµέα (2000-2010, ΕΕ-27) *ΜΕΡΜ: Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής Το μέγεθος της σφαίρας αντιπροσωπεύει το μερίδιο των εξαγωγών του κλάδου στο σύνολο των εξαγωγών της μεταποίησης στην Ελλάδα Πηγή: Eurostat 17

Πλεονεκτήματα & Ευκαιρίες Υψηλής κατάρτισης & εκπαίδευσης ανθρώπινο δυναμικό με καλές επιδόσεις σε επίπεδο δημοσιεύσεων Σημαντικός αριθμός ερευνητικών κέντρων & εκπαιδευτικών ιδρυμάτων Επενδυτική δυναμική, κερδοφορία και αναπτυξιακή πορεία επιχειρήσεων του κλάδου (την τελευταία 10ετία) Περαιτέρω ανάπτυξη και αύξηση του αριθμού των κλινικών ερευνών Εγχώρια παραγωγή γενόσημων φαρμάκων Παραγωγή νέου φαρμάκου (νέα μόρια ή επανατοποθέτηση/επανστόχευση φαρμάκων) Επέκταση της παραγωγικής δραστηριότητας φυτικά και θεραπευτικά φάρμακα και καλλυντικά προϊόντα (αιθέρια έλαια, φυτά) Ανάπτυξη του ιατρικού τουρισμού Ανάπτυξη της εξωνοσοκομειακής φροντίδας για ηλικιωμένους και χρόνια πάσχοντες Μεγαλύτερη ενσωμάτωση της πληροφορικής της ηλεκτρονικής υγείας και της ιατρικής τεχνολογίας. 18

Αδυναμίες / Υστερήσεις Επιδείνωση εγχώριας κατάστασης (οικονομική κρίση, ανεργία, μείωση εισοδημάτων) Απουσία διασύνδεσης ερευνητικών κέντρων και πανεπιστημίων με τη βιομηχανία αλλά και επιχειρήσεων μεταξύ τους (εσωστρέφεια) Κατακερματισμός χώρου έρευνας (μικρές ερευνητικές ομάδες και φτωχή μεταξύ τους συνεργασία) Χαμηλή απορρόφηση ευρωπαϊκών κονδυλίων για έρευνα Μετακίνηση ανθρώπινου δυναμικού υψηλής επιστημονικής κατάρτισης εκτός των εθνικών συνόρων (brain drain) Συχνές-Αιφνίδιες αλλαγές στο ρυθμιστικό/νομοθετικό πλαίσιο Γραφειοκρατία (κόστος- εμπόδια) στην δημιουργία καινοτομικών επιχειρήσεων Απουσία στρατηγικής για την προώθηση της καινοτόμου επιχειρηματικότητας και ελλιπής κουλτούρα για προστασία βιομηχανικής-πνευματικής ιδιοκτησίας Έλλειψη ευνοϊκού επιχειρηματικού περιβάλλοντος Έλλειψη κατάλληλων μηχανισμών χρηματοδότησης καινοτομίας στις επιχειρήσεις 19

Συνεπώς... Σημαντικός κλάδος για την οικονομία της χώρας και σε οικονομικούς όρους, πέρα από τη συμβολή του στο Εθνικό Σύστημα Έρευνας και Καινοτομίας Με πλεονεκτήματα και ευκαιρίες, αλλά και με αδυναμίες που πρέπει να αμβλυνθούν Ζητήματα Δημόσιων πολιτικών, αλλά και επιχειρηματικών πολιτικών 20