Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία. Τα χειρόγραφα της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στις Βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους. Μαρία Φραντζή (Α.Μ.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σύγχρονες προσεγγίσεις στη γλώσσα και τα κείμενα» Ειδίκευση Βυζαντινής Φιλολογίας Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία Τα χειρόγραφα της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στις Βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους Μαρία Φραντζή (Α.Μ. 1057476) Πάτρα 2019

1

Επιβλέπουσα Καθηγήτρια Φεβρωνία Νούσια Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Πατρών Μέλη Εξεταστικής Επιτροπής Αλέξανδρος Αλεξάκης Καθηγητής Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ελένη Καλτσογιάννη Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Δηλώνεται ρητά ότι η υποψήφια είναι η συγγραφέας αυτής της πρωτότυπης μεταπτυχιακής εργασίας και ότι έχει αναφέρει όλες τις πηγές από τις οποίες έκανε χρήση δεδομένων, ιδεών ή λέξεων είτε αυτές αναφέρονται ακριβώς είτε παραφρασμένες. 2

Περίληψη Στην παρούσα εργασία προσπαθήσαμε να καταγράψουμε τα έργα και τους συγγραφείς της κλασικής και ύστερης αρχαιότητας όπως σώζονται σε καταλόγους ελληνικών χειρογράφων των Μονών του Αγίου Όρους. Παρουσιάζουμε στοιχεία για τις συλλογές και διατυπώνουμε σκέψεις αναφορικά με τις προτιμήσεις και το ενδιαφέρον των Μονών σε συγκεκριμένα έργα και συγγραφείς αλλά και ανά είδος γραμματείας. Τέλος, εξετάζουμε το ενδεχόμενο της συνέχειας αυτών των προτιμήσεων σε κείμενα από την εποχή της Βυζαντινής σε αυτή της Μεταβυζαντινής περιόδου, όπως αυτές διαμορφώθηκαν σε ένα καθαρά μοναστικό περιβάλλον με περιστασιακού χαρακτήρα λόγια χαρακτηριστικά. Λέξεις-κλειδιά: Βιβλιοθήκες Αγίου Όρους, ελληνικά χειρόγραφα, έργα κλασικής και ύστερης αρχαιότητας. Abstract In the present project, we produced a list with the works and their authors of the classical and late antiquity period recorded in the catalogues of Greek manuscripts preserved in Athonite monasteries. We presented figures and information regarding the collections and we assessed the preference and interest by the monasteries not only in terms of specific authors and works but also of subjects, and the degree to which these continued in texts from the Post-Byzantine period as formed in a clearly monastic environment with occasional scholar characteristics. Keywords: Libraries of Mount Athos, Greek manuscripts, works of classical and late antiquity. 3

ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΕΥΣΕΩΝ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΩΝ Άτσαλος, Ελληνικά χειρόγραφα Άτσαλος, Β. (1997). Τα ελληνικά χειρόγραφα του Αγίου Όρους. Στο Θησαυροί του Αγίου Όρους, 2 η έκδ., σελ. 583 613. Θεσσαλονίκη: Υπουργείο Πολιτισμού, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Καδάς, Εικονογραφημένα χειρόγραφα Καδάς, Σ. Ν. (2006). Εικονογραφημένα χειρόγραφα. Στο Άγιον Όρος και προχριστιανική αρχαιότητα, σελ. 213 232. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Διαφύλαξης Αγιορείτικης Κληρονομιάς. Κωνσταντινίδης, Βιβλιοθήκη Μονής Διονυσίου Κωνσταντινίδης, Κ. Ν. (2008-2013). Η Βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής Διονυσίου Αγίου Όρους. Δωδώνη. Ιστορία και αρχαιολογία, 38-42, σελ. 69-104. Μελισσάκης, Βιβλιοθήκες Μελισσάκης, Ζ. (2013). Βιβλιοθήκες των ιερών Μονών. Τεκμήρια λατρείας και λογιοσύνης. Ζωντανοί οργανισμοί και χώροι φύλαξης κειμηλίων. Στο Λόγιοι & Λογιοσύνη στο Άγιον Όρος, σελ. 73 83. Θεσσαλονίκη: Αγιορείτικη Εστία. Πολίτης και Πολίτη, Βιβλιογράφοι 17 ου - 18 ου αιώνα Οικονομίδης, Ιστορία Αγίου Όρους Σβορώνος, Σημασία Αγίου Όρους Σκαρβέλη-Νικολοπούλου, Μαθηματάρια Σκλαβενίτης, Βιβλιοθήκη Μεγίστης Λαύρας Πολίτης, Λ. και Μ. Πολίτη (1994). Βιβλιογράφοι 17ου-18 ου αιώνα: συνοπτική καταγραφή. Δελτίο του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου, 6, σελ. 313-645. Οικονομίδης, Ν. (1997). Η ιστορία του Αγίου Όρους κατά τη Βυζαντινή περίοδο. Στο Θησαυροί του Αγίου Όρους, 2 η έκδ., σελ. 4 9. Θεσσαλονίκη: Υπουργείο Πολιτισμού, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Σβορώνος, Ν. (1987). Η σημασία της ίδρυσης του Αγίου Όρους για την ανάπτυξη του ελλαδικού χώρου, 1 η έκδ. Καρυές: Πανσέληνος. Σκαρβέλη-Νικολοπούλου, Α. (1993). Τα μαθηματάρια των ελληνικών σχολείων κατά την Τουρκοκρατία. Αθήνα: Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων. Σκλαβενίτης, Τ. Ε. (2003). Η Βιβλιοθήκη των εντύπων της Μονής Μεγίστης Λαύρας του Άθω. Μνήμων, 11, σελ. 83 122. Ανάκτηση από: http://dx.doi.org/10.12681/mnimon.129. Ημερομηνία ανάκτησης: 27/08/2018. 4

Τσάμης, Φιλοθέου Κοκκίνου αγιολογικά έργα Χατζηαντωνίου, Βιβλιοθήκες Μονών Χατζηαντωνίου, Λόγιοι και λογιοσύνη Χρυσοχοΐδης, Λόγιοι Άγιου Όρους Allison, Libraries of Mt Athos Constantinides, Byzantine Textbook Iveron 161 Constantinides, Higher Education Greenfield and Talbot (Eds.), Holy men Τσάμης, Δ. (1985), Φιλοθέου Κωνσταντινουπόλεως του Κοκκίνου αγιολογικά έργα, τ. Αʹ, Θεσσαλονικείς άγιοι (Θεσσαλονικείς Βυζαντινοί Συγγραφείς, 4), σελ. 427-591. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών. Χατζηαντωνίου, Φ. (2013). Βιβλιοθήκες των Ιερών Μονών. Στο Λόγιοι & λογιοσύνη στο Άγιον Όρος, σελ. 84-125. Θεσσαλονίκη: Αγιορείτικη Εστία. Χατζηαντωνίου, Φ. (2013). Λόγιοι και λογιοσύνη στο Άγιον Όρος. Στο Λόγιοι & Λογιοσύνη στο Άγιον Όρος, σελ. 22 27. Θεσσαλονίκη: Αγιορείτικη Εστία. Χρυσοχοΐδης, Κ. (2013). Λόγιοι του Αγίου Όρους. Στο Λόγιοι & Λογιοσύνη στο Άγιον Όρος, σελ. 31 43. Θεσσαλονίκη: Αγιορείτικη Εστία. Allison, R. W. (1996). The Libraries of Mt Athos. In Mount Athos and Byzantine Monasticism: Papers from the Twentyeighth Spring Symposium of Byzantine Studies, Birmingham, March 1994 (Society for the Promotion of Byzantine studies, no 4), ed. by A. Bryer and M. Cunningham, pp. 135-154. Aldershot: Variorum. Constantinides, C. N. (2018). A Famous Byzantine Textbook for Poetry: Athos Iveron 161. Στο Τιμητικός τόμος για τον Καθηγητή Δημήτριο Ράϊο, σελ. 505-538. Ιωάννινα. Constantinides, C. N. (1982). Higher Education in Byzantium in the Thirteenth and Early Fourteenth Centuries (1204- ca.1310). Nicosia: Cyprus Research Centre. Greenfield, R.P.H. and M.A. Talbot (Eds.). (2016). Holy men of Mount Athos (Dumbaron Oaks medieval library, 40). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. Lamberz, Katalog der Handschriften Lamberz, E. (2006). Katalog der griechischen Handschriften des Athosklosters Vatopedi (Κατάλογοι Ελληνικών Χειρογράφων Αγίου Όρους, 2), b. 1, Codices 1-102. Θεσσαλονίκη: Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών. 5

Nousia, Byzantine Textbooks Papachryssanthou, Actes du Protaton Rudberg, Les manuscrits Vogel and Gardthausen, Griechischen Schreiber Nousia, F. (2016). Byzantine Textbooks of the Palaeologan Period (Studi e testi, 505). Città del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana. Papachryssanthou, D. (1975). Actes du Protaton (Archives de l Athos, 7). Paris: P. Lethielleux. Rudberg, S. Y. (1956). Les manuscrits à contenu profane du Mont-Athos. Eranos, 54, pp. 174 185. Vogel, M. and V. Gardthausen (1966). Die griechischen Schreiber des Mittelalters und der Reinaissance (Zentralblatt für Bibliothekswesen, Beiheft 33). Hildesheim: G. Olms. 6

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Περίληψη 3 Πίνακας συντομεύσεων βραχυγραφιών 4 Πίνακας περιεχομένων 7 1. Εισαγωγή 8 2. Μεθοδολογία και δομή εργασίας 9 3. Ίδρυση Μονών και σύσταση Βιβλιοθηκών του Αγίου Όρους 11 3.1 Ίδρυση Μονών 11 3.2 Σύσταση Βιβλιοθηκών 14 4. Βιβλιοθήκες και κώδικες 20 5. Κώδικες και έργα 36 5.1 Μοναδικά έργα 39 5.2 Παλαιότερα χειρόγραφα 41 5.3 Έργα και συγγραφείς 45 6. Πνευματικές αναζητήσεις, λόγιοι και παιδεία 55 6.1 Θεματικές τάσεις και χρήση 55 6.2 Λόγιοι στο Άγιο Όρος και παιδεία 58 6.3 Εκδόσεις έργων 63 7. Συμπεράσματα 65 8. Βιβλιογραφία 68 7

1. Εισαγωγή Οι Βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους θεωρούνται σημαντικές για τον Ελληνισμό και για τον παγκόσμιο πνευματικό πολιτισμό ως κέντρα διάσωσης, διατήρησης και συνέχειας όχι μόνο εκκλησιαστικών και θεολογικών έργων αλλά και έργων της κλασικής και της ύστερης αρχαιότητας. Ο ρόλος τους στην ιστορία διατήρησης αυτών των τεκμηρίων κρίνεται μοναδικός και θεμελιώδους σημασίας. Από την άποψη της ιστορίας και του πολιτισμού, λοιπόν, είναι ενδιαφέρον να προσδιοριστούν τα ονόματα και τα έργα των συγγραφέων της κλασικής και ύστερης αρχαιότητας με τους οποίους συνδέθηκαν οι μοναχοί μέσα στους αιώνες και τα έργα των οποίων αντέγραψαν. Έχει διαπιστωθεί ότι τα χειρόγραφα του Αγίου Όρους έχουν χρησιμοποιηθεί σε μικρή κλίμακα από τους εκδότες ως αποτέλεσμα της δυσκολίας εντοπισμού, πρόσβασης σε αυτά αλλά και των πρακτικών ζητημάτων μελέτης τους 1. Ενώ πιστεύεται ότι οι συλλογές των Βιβλιοθηκών ενδιαφέρουν μελετητές και ερευνητές εκκλησιαστικών και θεολογικών κειμένων και του χριστιανισμού γενικότερα, εντούτοις υπάρχουν αρκετοί κώδικες με έργα της κλασικής γραμματείας και ύστερης αρχαιότητας που αξίζουν το ενδιαφέρον και μια πιο προσεκτική μελέτη από τους ερευνητές 2. Η ποικιλία των συλλογών των Βιβλιοθηκών του Αγίου Όρους ως προς τα είδη και τα θέματα αντικατοπτρίζει το φάσμα ενδιαφερόντων, αναζητήσεων και δυνατοτήτων των αυτοδίδακτων ή μορφωμένων μοναχών. Περαιτέρω μας δίνουν μια εικόνα της εξέλιξης, των σταθερών αλλά και των διαφοροποιήσεων που διαμορφώθηκαν στο πέρασμα των αιώνων 3 όσον αφορά τις αναγνωστικές τους τάσεις και προτιμήσεις στη μελέτη, σχολιασμό και εν τέλει, στη διαφύλαξη συγκεκριμένων έργων και κειμένων. Μελετώντας τα χειρόγραφα με έργα της κλασικής και ύστερης αρχαιότητας όχι αποκλειστικά ως φορείς κειμένων αλλά ως συλλογές με δική τους οντότητα και πορεία στο χρόνο, μπορούμε να συμπεράνουμε κάποια στοιχεία για τις Μονές, τους μοναχούς που εγκαταβίωσαν σε αυτές λιγότερο ή περισσότερο και ευρύτερα για την πνευματική ζωή και κουλτούρα που αναπτύχθηκε στους αιώνες μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης μέχρι τον 18 ο αι. 1 Rudberg, S. Y. (1956). Les manuscrits à contenu profane du Mont-Athos. Eranos, 54, p. 184. 2 Rudberg, Les manuscrits, p. 184. 3 Σκλαβενίτης, Τ. Ε. (2003). Η Βιβλιοθήκη των εντύπων της Μονής Μεγίστης Λαύρας του Άθω. Μνήμων, 11, σελ. 120. 8

Διευρύνοντας την οπτική αυτή μπορούμε να ανιχνεύσουμε ως ένα σημείο σε ποιο μέγεθος και με ποια «ένταση» οι αγιορείτες μοναχοί κοινωνούν και μετέχουν αυτών των κειμένων της γραμματείας της κλασικής και της ύστερης αρχαιότητας. Είναι ενδιαφέρουσα η «εικόνα» αυτή ενός μοναχού με ορθόδοξο χριστιανικό υπόβαθρο, σκέψη, κουλτούρα και τρόπο ζωής να συγκεντρώνει, να διαφυλάττει και να μελετά έργα κλασικών συγγραφέων και συγγραφέων της ύστερης αρχαιότητας για μια περίοδο αρκετών αιώνων 4. 2. Μεθοδολογία και δομή εργασίας Σκοπός της εργασίας είναι να αποτυπωθούν τα έργα της κλασικής και ύστερης αρχαιότητας καθώς και παράγωγα έργα αυτών κατά τη Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή περίοδο, όπως εντοπίστηκαν σε ελληνικά χειρόγραφα των Μονών του Αγίου Όρους. Το σκεπτικό για αυτή την αποτύπωση έγκειται στο γεγονός ότι μπορούμε να διαπιστώσουμε το ενδιαφέρον, τις προτιμήσεις και τις τάσεις μελέτης και χρήσης όχι μόνο της κοινότητας των μοναχών του Αγίου Όρους αλλά και του υπόλοιπου ελληνικού κόσμου για συγκεκριμένα έργα της κλασικής και ύστερης αρχαιότητας. Επίσης, διαφαίνεται ο τρόπος που τα έργα αυτά επηρέασαν την εξέλιξη συγκεκριμένων ειδών, όπως τη ρητορική, αλλά και τη συνολική πνευματική παραγωγή του ελληνικού κόσμου τους αιώνες που ακολούθησαν μέχρι και τον 18αι. Ως πρωτογενές υλικό για τον εντοπισμό και την καταγραφή των έργων χρησιμοποιήθηκαν οι σχετικοί κατάλογοι χειρογράφων των Μονών του Αγίου Όρους, τουλάχιστον αυτών που ήταν δυνατή η εύρεσή τους. Αναλυτικότερα, χρησιμοποιήσαμε το δίτομο έργο «Κατάλογος ἐν ταῖς Βιβλιοθήκαις τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἑλληνικῶν κωδίκων» του Σπ. Λάμπρου, το οποίο περιλαμβάνει τις περισσότερες Βιβλιοθήκες Μονών του Αγίου Όρους. Στη συνέχεια για τη Μονή της Μεγίστης Λαύρας αντλήσαμε υλικό από το έργο «Κατάλογος τῶν κωδίκων τῆς Μεγίστης Λαύρας (τῆς ἐν Ἁγίῳ Ὄρει)» του Σπ. Λαυριώτη και για τη Μονή Βατοπεδίου από το έργο «Κατάλογος τῶν ἐν τῇ Ἱερᾷ Μονῇ Βατοπεδίου ἀποκειμένων κωδίκων» του Σ. Ευστρατιάδη 5. Επίσης, ανατρέξαμε στα έργα «Συμπληρωματικοὶ κατάλογοι χειρογράφων Ἁγίου Ὄρους» των Πολίτη-Μανούσακα, «Ἱερὰ Μονὴ Ἰβήρων. Κατάλογος ἑλληνικῶν χειρογράφων» τ. Α και ΙΑ του Π. 4 Σκλαβενίτης, Βιβλιοθήκη Μεγίστης Λαύρας, σελ. 121. 5 Γράφουμε Βατοπεδίου με ε σύμφωνα με τον τίτλο του καταλόγου αν και στην επίσημη ιστοσελίδα της Μονής αναγράφεται με αι, δηλαδή Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου. 9

Σωτηρούδη 6, «Συμπληρωματικός κατάλογος χειρόγραφων κωδίκων Ἱερᾶς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας» του Π. Λαυριώτη, «Συμπληρωματικός Κατάλογος ἑλληνικῶν χειρογράφων Ἱερᾶς Μονῆς Διονυσίου Ἁγίου Ὄρους» του Ε. Διονυσιάτη, «Συμπληρωματικός κατάλογος χειρογράφων Μονῆς Διονυσίου Ἁγίου Ὄρους» του Γ. Παπάζογλου, «Κατάλογος Αγιορειτικῶν χειρογράφων Α - Ε» του Ε. Κουρίλα, «Κατάλογος χειρόγραφων κωδίκων της Βιβλιοθήκης τοῦ Κυριακοῦ τῆς κατὰ τὸ Ἁγιώνυμον Ὄρος τοῦ Ἄθω Ἱερᾶς καὶ Μεγαλωνύμου Σκήτης τῆς Ἁγίας Θεομήτορος Ἄννης» του Γ. Μικραγιαννανίτη και «Katalog der griechischen Handschriften des Athosklosters Vatopedi» του E. Lamberz 7. Στο σημείο αυτό θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι τα έργα και οι συγγραφείς καταγράφηκαν όπως εντοπίστηκαν στους αντίστοιχους καταλόγους και καταβλήθηκε προσπάθεια διασταύρωσης έργου και συγγραφέα, όπου ήταν δυνατό. Όλα, λοιπόν, τα δεδομένα είτε πρόκειται για έργα είτε για συγγραφείς είτε για αριθμούς βασίζονται αποκλειστικά και μόνο στους τίτλους των κειμένων έτσι όπως αποδόθηκαν από τους συντάκτες των αντίστοιχων καταλόγων. Επίσης, να σημειώσουμε ότι τίτλους έργων που δεν μπορέσαμε να εντοπίσουμε στην «επίσημη» εργογραφία των συγγραφέων, δεν τους αναφέρουμε, π.χ. Αετίου Αμιδηνού Περί σημασιών αστέρων στον κώδικα Ω 56 της Μονής Μεγίστης Λαύρας. Η ανάπτυξη της εργασίας βασίστηκε στα στοιχεία που προέκυψαν από την καταγραφή των έργων που βρίσκονται στα ελληνικά χειρόγραφα των Μονών του Αγίου Όρους και στις συνοδευτικές πληροφορίες ή περιγραφές τους στους καταλόγους. Ξεκινάμε με τα δύο πρώτα εισαγωγικά κεφάλαια, στο πρώτο προλογίζοντας την εργασία και στο δεύτερο αναλύοντας τη μεθοδολογία και τη δομή της. Στο τρίτο κεφάλαιο καταγράφεται μια σύντομη ιστορική αναδρομή για την ίδρυση των Μονών και του Αγίου Όρους και μια επισκόπηση της σύστασης των Βιβλιοθηκών. Το τέταρτο κεφάλαιο εστιάζει στις Βιβλιοθήκες και τους κώδικές τους. Συντάξαμε έναν πίνακα με τις Βιβλιοθήκες και τον αριθμό των κωδίκων σε καθεμιά. Τον πίνακα ακολουθεί μια σύντομη περιγραφή της Βιβλιοθήκης κάθε Μονής και του περιεχομένου της συλλογής της σε ελληνικά χειρόγραφα με έργα της κλασικής και ύστερης αρχαιότητας, εάν έχει. Στο πέμπτο κεφάλαιο καταπιανόμαστε με τους κώδικες και τα έργα τους. Υπάρχουν δύο πίνακες. Ο πρώτος περιλαμβάνει όλους τους συγγραφείς και σημειώνονται αυτοί 6 Αποκλειστικά για τη Μονή Ιβήρων. 7 Περιλαμβάνει τους 100 πρώτους κώδικες της Μονής Βατοπεδίου και χρησιμοποιήσαμε τα στοιχεία από την περιγραφή του εν λόγω καταλόγου γι αυτούς τους κώδικες. 10

των οποίων τα έργα εντοπίστηκαν μόνο μία φορά στις αγιορείτικες συλλογές. Οι συγγραφείς αυτοί και τα έργα τους «δημιούργησαν» τον δεύτερο πίνακα, ο οποίος περιέχει τους τίτλους των έργων, τους συγγραφείς τους, τον κώδικα που βρίσκονται, τον αιώνα και τη Μονή, στην οποία ανήκουν. Αναφέρουμε τα παλαιότερα χειρόγραφα, τα οποία περιορίζουμε χρονολογικά στους αιώνες 10 ο 13 ο αι. και περιγράφουμε το περιεχόμενό τους. Ακολουθεί μια συνοπτική παρουσίαση των έργων ανά είδος γραμματείας και θεματικής κατηγορίας. Το έκτο κεφάλαιο επικεντρώνεται στις πνευματικές αναζητήσεις, τους λόγιους και την παιδεία γενικότερα. Αναφέρονται οι θεματικές κατηγορίες, στις οποίες εντάχθηκαν τα έργα, και η χρήση των έργων από τους μοναχούς και μη που πέρασαν από τις Μονές του Αγίου Όρους. Συνεχίζουμε με μια σύντομη αναφορά στους λόγιους του Αγίου Όρους και της παιδείας γενικότερα, όπως διαμορφώθηκε στη χερσόνησο του Άθω. Το κεφάλαιο κλείνει με κάποιες αναφορές σε σύγχρονες κριτικές εκδόσεις των έργων της κλασικής και ύστερης αρχαιότητες, στις οποίες χρησιμοποιήθηκαν αγιορείτικα χειρόγραφα. Το έβδομο και τελευταίο κεφάλαιο συνοψίζει τα κυριότερα σημεία της εργασίας καταλήγοντας σε κάποια συμπεράσματα. 3. Ίδρυση Μονών και σύσταση Βιβλιοθηκών του Αγίου Όρους 3.1 Ίδρυση Μονών Κατά τους πρώτους αιώνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και μέχρι και τον 8 ο αι. η περιοχή του Άγιου Όρους φαίνεται ότι ήταν έρημη, χωρίς Μονές και κατοίκους. Υποστηρίζεται ότι γύρω στο 800 έκαναν την εμφάνιση τους στη χερσόνησο του Άθω οι πρώτοι ερημίτες 8. Δοξασίες που κάνουν λόγο για ίδρυση Μονών σε παλαιότερους αιώνες, σήμερα θεωρείται ότι στερούνται ιστορικού υπόβαθρου. Μέχρι την ίδρυση της Μεγίστης Λαύρας, της πρώτης Μονής στο Άγιο Όρος, τον 10 ο αι., στη χερσόνησο του Άθω υπήρχαν μόνο κάποιοι ασκητές σε καλύβες ή σπήλαια. Το πιο πιθανό είναι ότι την περίοδο της εικονομαχίας ορισμένοι εικονολάτρες μοναχοί για να γλιτώσουν από τους διωγμούς των εικονομάχων κυβερνώντων, κατέφυγαν στην περιοχή του Άθω κατά τον 8 ο αι 9. Η παρουσία ασκητών στη χερσόνησο μπορεί να θεωρηθεί πιθανή αν λάβουμε υπόψη μας τη μαρτυρία του ιστορικού Γενέσιου, που 8 Οικονομίδης, Ν. (1997). Η ιστορία του Αγίου Όρους κατά τη Βυζαντινή περίοδο. Στο Θησαυροί του Αγίου Όρους, 2 η έκδ. Θεσσαλονίκη: Υπουργείο Πολιτισμού, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, σελ. 4. 9 Σβορώνος, Ν. (1987). Η σημασία της ίδρυσης του Αγίου Όρους για την ανάπτυξη του ελλαδικού χώρου, 1 η έκδ. Καρυές: Πανσέληνος, σελ. 8-9. 11

αναφέρει ότι στη Σύνοδο του 843 με την οποία αποκαταστάθηκε η εικονολατρεία παρευρίσκονταν μοναχοί του Αγίου Όρους 10. Εντούτοις, πιο σαφή στοιχεία σχετικά με την εγκαταβίωση μοναχών στην περιοχή υπάρχουν για τον 9 ο αι 11. Επιπλέον, γνωρίζουμε ότι τον 9 ο αι. έζησαν οι πιο παλιοί αθωνίτες άγιοι, όπως ο ασκητής Πέτρος ο Αθωνίτης 12 και ο Άγιος Ευθύμιος ο Νέος 13. Οι μοναχοί και τα μικρά ασκητήρια αυξήθηκαν κατά τον 9 ο αι. με αποτέλεσμα η ανάγκη για κάποια στοιχειώδη οργάνωση να οδηγήσει στη σύσταση της Σύναξης των Καρέων. Τα πρώτα γνωστά αυτοκρατορικά προνόμια που παραχωρούνται στο Άγιο Όρος είναι του Βασιλείου Α το 883. Με αυτά ανακηρύσσεται η περιοχή ανεξάρτητη από κάθε κρατική αρχή, καθορίζονται τα όρια της και απαγορεύεται η είσοδος κατοίκων από γειτονικές περιοχές 14. Τα επόμενα χρόνια η μορφή και η οργάνωση του μοναχισμού μεταβάλλεται και κάνουν την εμφάνισή τους κάποια μοναστικά συγκροτήματα, τα οποία δεν αποτελούν ακόμα οργανωμένα κοινόβια λόγω της σθεναρής αντίδρασης των ασκητών 15. Η ίδρυση του πρώτου μοναστικού κοινοβίου τοποθετείται στο β μισό του 10ου αι. και πρόκειται για τη Μονή της Μεγίστης Λαύρας με χρηματοδότηση του Νικηφόρου Φωκά προς τον Όσιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη 16. Γνωρίζουμε ότι το 972 η Μεγίστη Λαύρα αποτελούσε το μόνο μεγάλο κοινόβιο στο Άγιο Όρος 17. Πρέπει να αναφερθεί ότι πρόκειται για αυτοκρατορικό κοινοβιακό μοναστήρι και υπό την καθοδήγηση και οργάνωση του Αθανασίου σύντομα εξελίχθηκε σε μεγάλο πνευματικό και οικονομικό κέντρο κοσμικού χαρακτήρα με γεωργικές και βιοτεχνικές δραστηριότητες καθώς και εμπορικές συναλλαγές 18. Η ίδρυση της Μεγίστης Λαύρας αποτέλεσε ορόσημο στην εξέλιξη του Αγίου Όρους και σε συνδυασμό με τη δράση του Αθανασίου σηματοδότησε πολύ σύντομα την εμφάνισή μεγάλων κοινοβίων. Υπό την καθοδήγηση 10 Γενέσιος, Ι. (1978). Iosephi Genesii requm libri quattuor (Corpus Fontium Historiae Byzantinae, 14, Series Berolinensis), ed. by A. Lesmueller-Werner and I. Thurn. Berlin: De Gruyter, p. 58. 11 Σβορώνος, Σημασία Αγίου Όρους, σελ. 8-9. 12 Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τον Βίο του Πέτρου του Αθωνίτη, δες Lake, K. (1909). The early days of monasticism on Mount Athos. Oxford: Clarendon Press, pp. 8-39. 13 Οικονομίδης, Ιστορία Αγίου Όρους, σελ. 4. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τον Βίο του Αγίου Ευθυμίου, δες την έκδοση του Α. Αλεξάκη καθώς και την αγγλική μετάφραση της Α.-Μ. Τalbot στο Greenfield, R.P.H. and Α.-Μ Talbot (Eds.). (2016). Holy men of Mount Athos (Dumbaron Oaks medieval library, 40). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, pp. 2-125. 14 Σβορώνος, Σημασία Αγίου Όρους, σελ. 10. 15 Σβορώνος, Σημασία Αγίου Όρους, σελ. 13-18. 16 Σβορώνος, Σημασία Αγίου Όρους, σελ. 32. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τους δύο Βίους του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη, δες Noret, J. (1982). Vitae duae antiquae sancti Athanasii Athonitae (Corpus Christianorum, Series Graeca 9). Turnhout: Brepols, pp. 3-124 καθώς και την αγγλική μετάφραση του Βίου Β από την Α.-Μ. Τalbot στο Greenfield, R.P.H. and Α.-Μ. Talbot (Eds.), Holy men, pp. 128-367. 17 Οικονομίδης, Ιστορία Αγίου Όρους, σελ. 5. 18 Σβορώνος, Σημασία Αγίου Όρους, σελ. 46. 12

και με τη σύμφωνη γνώμη του Αθανάσιου ιδρύεται η γεωργιανή Μονή των Ιβήρων το 979-980 με αυτοκρατορική δωρεά και ακολουθεί η Μονή Βατοπεδίου στα τέλη του 10ου αι 19. Προς το τέλος του 10ου αι. εμφανίζεται η Μονή Αμαλφηνών και στη συνέχεια άλλα μικρότερα κοινόβια. Τα κοινοβιακά μοναστήρια αυξάνονται με γρήγορο ρυθμό και μέχρι το τέλος του 10ου αι. παραμένουν ελάχιστοι ερημίτες στο Άγιο Όρος 20. Περίπου το 972 συντάσσεται το Τυπικό του Τσιμισκή 21 με το οποίο κατοχυρώνονται οι κύριες μορφές μοναστικής ζωής στον Άθω, δηλαδή τα κοινόβια μοναστήρια, οι μικρές αναχωρητικές ομάδες και οι ησυχαστές 22. Το 1045 ακολουθεί το δεύτερο Τυπικό του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου 23, με το οποίο καθιερώνεται πλέον επίσημα το όνομα «Άγιο Όρος» και χρησιμοποιείται τους αιώνες που ακολουθούν. Το όνομα είχε υιοθετηθεί ανεπίσημα και χρησιμοποιούνταν από το 985 24. Οι Μονές της Μεγίστης Λαύρας, των Ιβήρων και του Βατοπεδίου εξελίσσονται σε μεγάλα μοναστικά κέντρα με ιδιαίτερη οικονομική ανάπτυξη, τα οποία απορρόφησαν και μικρότερες μονές κατά περιόδους 25. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι σχεδόν όλες οι μεγάλες Μονές στο Άγιο Όρος μετατρέπονται σε αυτοκρατορικά ιδρύματα απολαμβάνοντας ιδιαίτερα προνόμια και απορροφώντας μεγάλα οικονομικά ποσά 26. Η οικονομική ευρωστία των Μονών συντέλεσε και στη μεγάλη πνευματική τους ανάπτυξη καθιστώντας τη χερσόνησο του Άθω μεγάλο πνευματικό κέντρο από τον 9 ο αι. κιόλας στην ευρύτερη περιοχή των σημερινών Βαλκανίων. Θα παραμείνει ενεργό πνευματικό κέντρο και τους μετέπειτα αιώνες ενώ η πνευματική ζωή θα κορυφωθεί μετά τον 11 ο αι 27. Η ευνοϊκή φυσική του θέση, αφού προστατεύεται από τη ξηρά και είναι εύκολα προσβάσιμο από τη θάλασσα, συντέλεσε στη δημιουργία κατάλληλων συνθηκών 19 Σβορώνος, Σημασία Αγίου Όρους, σελ. 49-50. 20 Σβορώνος, Σημασία Αγίου Όρους, σελ. 54. 21 Για το κείμενο του Τυπικού, δες Papachryssanthou, D. (1975). Actes du Protaton (Archives de l Athos, 7). Paris: P. Lethielleux, pp. 202-215. 22 Παπαχρυσάνθου, Δ. (1992). Ο αθωνικός μοναχισμός: αρχές και οργάνωση. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, σελ. 264-265. 23 Για το κείμενο του Τυπικού, δες Papachryssanthou, Actes du Protaton, pp. 216-232. Για το έγγραφο, δες Dölger, F. (1995). Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches: von 565-1453, Teil 2. Regesten von 1025-1204 (Corpus der griechischen Urkunden des Mittelalters und der neueren Zeit: Reihe A, Regesten, Abt. 1). München: Beck, p. 19, 874 [928]. 24 Οικονομίδης, Ιστορία Αγίου Όρους, σελ. 6. 25 Σβορώνος, Σημασία Αγίου Όρους, σελ. 57-58. 26 Σβορώνος, Σημασία Αγίου Όρους, σελ. 68. 27 Σβορώνος, Σημασία Αγίου Όρους, σελ. 72-73. 13

ανάπτυξης στο Άγιο Όρος. Πολύ σύντομα, λοιπόν, κατέφυγαν μοναχοί διαφορετικών εθνοτήτων και προελεύσεων. Τον 10 ο αι. συναντάμε τις Μονές των Ιβήρων, των Αμαλφηνών (από το Amalfi Ιταλίας), του Χάλδου (από τον Πόντο), του Παφλαγόνος, του Σικελού. Το 1016 υπάρχει ένα μοναστήρι του Ρώσου και το 1033 αναφέρεται του Ζελιάνου. Οι μεγάλες Μονές, στις οποίες εγκαταβίωσαν επίσημα μη βυζαντινοί μοναχοί, κάνουν την εμφάνισή τους αργότερα. Η Μονή Χιλανδαρίου βρέθηκε υπό σερβική κυριαρχία το 1198 και η Μονή Ζωγράφου βρέθηκε στα χέρια των Βουλγάρων τον 13 ο αι 28. Κατά την Τέταρτη Σταυροφορία, οι Λατίνοι κατέλαβαν το Άγιο Όρος για σύντομο διάστημα και από τότε οι σχέσεις των αγιορειτών μοναχών με τους Λατίνους ήταν εχθρικές. Η κατάσταση στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία συνέχισε να είναι ταραγμένη και το 1345 οι Σέρβοι ανέλαβαν την διοίκηση του Άγιου Όρους, την οποία διατήρησαν μέχρι το 1371. Μετά τη σύντομη επάνοδο των Βυζαντινών, το Άγιο Όρος κατελήφθη από τους Οθωμανούς το 1383 περίπου. Η οθωμανική κυριαρχία διατηρήθηκε μέχρι το 1402 και η δεύτερη περίοδος τουρκοκρατίας του Άγιου Όρους ξεκίνησε το 1424 29. Στο παραπάνω διάστημα πολλές νέες Μονές δημιουργήθηκαν και το Άγιο Όρος χαρακτηρίζεται από έναν ορθόδοξο και κοσμοπολίτικο αέρα. Πιο συγκεκριμένα, κατά το δεύτερο μισό του 14 ου αι. ή τις αρχές του 15 ου αι. οι Μονές Παντοκράτορος, Κωνσταμονίτου, Γρηγορίου, Σίμωνος Πέτρας, Διονυσίου, Αγίου Παύλου και Κουτλουμουσίου ιδρύθηκαν ή επανιδρύθηκαν με χορηγίες τοπικών αρχόντων ή/και ξένων ηγεμόνων και όχι με δωρεές Βυζαντινών αυτοκρατόρων. Μετά την εξάπλωση των Οθωμανών αυξάνονται οι μη ελληνόφωνοι μοναχοί στα μοναστήρια του Αγίου Όρους, στα οποία αναθεωρούνται οι αυστηροί κανόνες του 10 ου και 11 ου αι 30. 3.2 Σύσταση Βιβλιοθηκών Οι Βιβλιοθήκες των Μονών, τουλάχιστον αρχικά, δεν δημιουργήθηκαν λόγω των ενδιαφερόντων και των ανησυχιών κάποιων λογίων. Αντιθέτως, ο αρχικός και κύριος σκοπός σύστασής τους ήταν να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες της καθημερινής λατρείας των μοναχών και σε δεύτερο επίπεδο τις πνευματικές ανησυχίες τους αφού επρόκειτο 28 Οικονομίδης, Ιστορία Αγίου Όρους, σελ. 7. 29 Οικονομίδης, Ιστορία Αγίου Όρους, σελ. 8-9. 30 Οικονομίδης, Ιστορία Αγίου Όρους, σελ. 8. 14

για μοναστικές Βιβλιοθήκες 31. Οι ακολουθίες στις Μονές προϋποθέτουν την ύπαρξη ικανού αριθμού λειτουργικών βιβλίων καθώς και αρκετών εκκλησιαστικών και θεολογικών έργων προκειμένου να τα μελετούν οι μοναχοί. Η αρχική αυτή συλλογή εμπλουτιζόταν με βιβλία που έφερναν μαζί τους λόγιοι μοναχοί σε περιόδους που εγκαταβίωναν σε κάποια Μονή. Με αυτό τον τρόπο διαμορφώθηκαν οι συλλογές και το περιεχόμενό των Βιβλιοθηκών του Αγίου Όρους 32. Η ύπαρξη κωδίκων στο Άγιο Όρος μαρτυρείται από τα πρώτα χρόνια «ζωής» των Μονών. Σε κάθε Μονή μία από τις πρώτες φροντίδες των μοναχών ήταν η προμήθεια των απαραίτητων βιβλίων και αναγνωσμάτων για την τέλεση των διάφορων ακολουθιών και την προσωπική τους καλλιέργεια 33. Όταν οι απαιτήσεις σε λειτουργικά κείμενα ικανοποιούνταν, τότε δεν σταματούσαν την αντιγραφή κωδίκων στα διάφορα βιβλιογραφικά εργαστήρια των Μονών αλλά ανανέωναν τα έργα που είχαν φθορές λόγω της εκτεταμένης χρήσης τους 34. Γενικά κατά τον 14 ο αι. παρατηρήθηκε πνευματική άνθηση στο Άγιο Όρος αφού εγκαταστάθηκαν πολλοί λόγιοι στις Μονές, όπου μελετούσαν και εργάστηκαν στα πλαίσια της Αναγέννησης των Παλαιολόγων και της διαμάχης των Ησυχαστών 35. Πέρα από την αντιγραφή κωδίκων οι Βιβλιοθήκες των Μονών εμπλουτίζονταν αρκετές φορές και με δωρεές και κληρονομιές επιφανών ατόμων της βυζαντινής άρχουσας τάξης, απλών ατόμων, λογίων και μοναχών. Σε αυτές τις περιπτώσεις, συχνά το περιεχόμενο της δωρεάς ή του κληροδοτήματος δεν ήταν απαραίτητα θεολογικό ή λειτουργικό αλλά συναφές με τις πνευματικές αναζητήσεις και ενασχολήσεις του πρώην ιδιοκτήτη τους. Γνωρίζουμε για τις δωρεές λαϊκών και κληρικών από τα σημειώματα σε κώδικες ή από έγγραφα 36. Αξίζει να αναφέρουμε ότι η πιο γνωστή δωρεά είναι αυτή του αυτοκράτορα Ιωάννη Καντακουζηνού προς τη Μονή Βατοπεδίου, στην οποία δώρισε 26 χειρόγραφα από την προσωπική του βιβλιοθήκη κατά την περίοδο 1347-1354 37. 31 Μελισσάκης, Ζ. (2013). Βιβλιοθήκες των ιερών Μονών. Τεκμήρια λατρείας και λογιοσύνης. Ζωντανοί οργανισμοί και χώροι φύλαξης κειμηλίων. Στο Λόγιοι & Λογιοσύνη στο Άγιον Όρος. Θεσσαλονίκη: Αγιορείτικη Εστία, σελ. 74. 32 Μελισσάκης, Βιβλιοθήκες, σελ. 74. 33 Μελισσάκης, Βιβλιοθήκες, σελ. 74-75. 34 Μελισσάκης, Βιβλιοθήκες, σελ. 75. 35 Μελισσάκης, Βιβλιοθήκες, σελ. 75. 36 Μελισσάκης, Βιβλιοθήκες, σελ. 75. 37 Lamberz, E. (2008). Johannes Kantakuzenos und die Produktion von Luxushandschriften in Konstantinopel in der frühen Palaiologenzeit. In Actes du VIe Colloque International de Paléographie Grecque, Drama, 21-27 Septembre 2003 (Vivlioamphiastis Annexe 1), ed. by B. Atsalos and N. Tsironi, t. 1. Athènes: Société Hellénique de Reliure, pp. 134-140. 15

Με το πέρασμα του χρόνου οι συλλογές των Βιβλιοθηκών εμπλουτίσθηκαν σε τέτοιο σημείο που δημιουργήθηκε η ανάγκη οργάνωσής τους, η οποία αφορούσε την τοποθέτησή τους σε ένα συγκεκριμένο χώρο και τη φροντίδα για αποφυγή πιθανόν απωλειών. Γνωρίζουμε ότι πραγματοποιήθηκε καταμέτρηση των βιβλίων στην ανύπαρκτη σήμερα Μονή Ξυλουργού μέσω απογραφής το 1142, με την οποία αντιλαμβανόμαστε ότι η συλλογή θεωρείται και αντιμετωπίζεται ως περιουσιακό στοιχείο της Μονής. Παρόμοιες καταγραφές συναντάμε και κατά τη μεταβίβαση ή πώληση Κελλίων, όπου μνημονεύονται πάντα τα βιβλία, ενώ δεν πρέπει να ξεχνάμε τον κατάλογο της Βιβλιοθήκης του Πρωτάτου στα τέλη του 14 ου αι. σε στοιχειώδη μορφή αφού δεν διαφαίνεται προσπάθεια οργάνωσης της συλλογής. Αντιθέτως, μπορούμε να μιλάμε για προσπάθειες οργάνωσης και ταξιθέτησης του υλικού στις περιπτώσεις της Μεγίστης Λαύρας και του Βατοπεδίου. Στη μεν πρώτη βρέθηκαν σημειώματα του 13 ου αι. με ταξινομικούς αριθμούς σε πολλούς κώδικες, στη δε δεύτερη σημειώματα του 14 ου και 15 ου αι. σε τόμους 38. Φαίνεται ότι η πρακτική της ταξινόμησης των βιβλίων υιοθετήθηκε από τις μεγαλύτερες Βιβλιοθήκες των Μονών ενώ όλες οι Μονές μεριμνούσαν για την ασφαλή διαφύλαξή τους 39. Με την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, το Άγιο Όρος βιώνει μια δύσκολη περίοδο. Οι πληροφορίες για αντιγραφή κωδίκων είναι λίγες και αφορούν στο πρώτο μισό του 15 ου αι. Παράλληλα η Δύση αρχίζει να ενδιαφέρεται για τις συλλογές των Μονών λόγω της Αναγέννησης, εξαιτίας της οποίας αναζητούνται χειρόγραφα με έργα κλασικών συγγραφέων και λόγω της διαμάχης μεταξύ ανατολικής και δυτικής εκκλησίας αναζητούνται θεολογικά κείμενα. Αποτέλεσμα αυτών των αναζητήσεων ήταν η αποστολή ατόμων στο Άγιο Όρος με σκοπό την προμήθεια της Δύσης με χειρόγραφα, η οποία είχε ως αποτέλεσμα τις «γνωστές» απώλειες στις αγιορείτικες Βιβλιοθήκες. Εκτός από την απόπειρα απόκτησης χειρογράφων, κάποιοι από τους δυτικούς απεσταλμένους κατέγραφαν ό,τι συναντούσαν και χάρη σε αυτές τις μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι οι Βιβλιοθήκες της Μεγίστης Λαύρας και του Βατοπεδίου ήταν οργανωμένες και ότι στις Μονές Παντοκράτορος και Φιλοθέου φαίνεται ότι υπήρχαν σημαντικές προσωπικές συλλογές μοναχών 40. Ο 16 ος αι. είναι ένας αιώνας αναγέννησης για τις Βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους. Αναδιοργανώνουν τις συλλογές τους, συντηρούν και αντιγράφουν χειρόγραφα. 38 Μελισσάκης, Βιβλιοθήκες, σελ. 76. 39 Μελισσάκης, Βιβλιοθήκες, σελ. 76. 40 Μελισσάκης, Βιβλιοθήκες, σελ. 76-77. 16

Γνωρίζουμε ότι παλαιοί τόμοι υποβλήθηκαν σε ανακαίνιση στις Μονές Ιβήρων, Παντοκράτορος, Κωνσταμονίτου, Δοχειαρίου και Πρωτάτου, η οποία περιλάμβανε εργασίες βιβλιοδέτησης, αναπλήρωσης μερών του κειμένου, προσθήκης πινάκων περιεχομένων και αποκατάστασης των φθορών σε φύλλα τους. Παρατηρείται έντονη αντιγραφική δραστηριότητα στις περισσότερες Μονές, όπου εργάστηκαν πολλοί φημισμένοι γραφείς. Επιγραμματικά αναφέρουμε τους Όσιο Θεόφιλο 41, προηγούμενο Διονύσιο 42, λόγιο Παχώμιο Ρουσάνο από τη Μονή Ιβήρων 43, τους μοναχούς Ιωήλ 44 και Κύριλλο 45 από τη Σίμωνος Πέτρας, τον ηγούμενο Θεωνά της Μονής Διονυσίου 46 κ.α. Παράλληλα, οι συλλογές εμπλουτίζονται από δωρεές και κληρονομιές. Αυτή η ανανέωση περιλαμβάνει κυρίως λειτουργικά έργα, αφού υφίστανται τις περισσότερες φθορές, αλλά και σε μικρότερο ποσοστό κοσμικά κείμενα καθώς σε αρκετές περιπτώσεις οι δωρητές και κληροδότες ήταν λόγιοι 47. Επίσης, θα πρέπει να σημειωθεί ότι συχνά οι συλλογές εμπλουτίζονταν με τις βιβλιοθήκες εξόριστων πατριαρχών ή μητροπολιτών, οι οποίοι αποσύρονταν σε Μονές του Αγίου Όρους κατόπιν απόφασης της κοσμικής ή εκκλησιαστικής αρχής. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Μονής Μεγίστης Λαύρας όπου κατέφυγαν και πέθαναν στη Μονή 23 πατριάρχες και 137 μητροπολίτες ή επίσκοποι, όπως ο Οικουμενικός Πατριάρχης Άνθιμος Β Αδριανουπόλεως, ο Μητροπολίτης Άρτας και Ναυπάκτου Νεόφυτος Μαυρομμάτης κ.α 48. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι Βιβλιοθήκες άρχισαν να εμπλουτίζονται την περίοδο αυτή και με έντυπες εκδόσεις. Ωστόσο δεν υπήρξε διάκριση μεταξύ εντύπων και χειρογράφων. Περιλαμβάνονται στις ίδιες συλλογές και ορισμένες φορές κατά την καταγραφή δηλώνονται ως έντυπα βιβλία ή χειρόγραφα. Ο διαχωρισμός των δύο τύπων θα υιοθετηθεί τον 19 ο αι 49. 41 Vogel, M. and V. Gardthausen (1966). Die griechischen Schreiber des Mittelalters und der Reinaissance (Zentralblatt für Bibliothekswesen, Beiheft 33). Hildesheim: G. Olms, pp. 146-147. 42 Vogel and Gardthausen, Griechischen Schreiber, pp. 109-112 και Πολίτης, Λ. και Μ. Πολίτη (1994). Βιβλιογράφοι 17ου-18ου αιώνα: συνοπτική καταγραφή. Δελτίο του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου, 6, σελ. 424-429. 43 Vogel and Gardthausen, Griechischen Schreiber, p. 380. 44 Vogel and Gardthausen, Griechischen Schreiber, pp. 218-219 και Πολίτης και Πολίτη, Βιβλιογράφοι 17 ου -18 ου αιώνα, σελ. 495-496. 45 Vogel and Gardthausen, Griechischen Schreiber, p. 240 και Πολίτης και Πολίτη, Βιβλιογράφοι 17 ου - 18 ου αιώνα, σελ. 518. 46 Vogel and Gardthausen, Griechischen Schreiber, p. 149 και Πολίτης και Πολίτη, Βιβλιογράφοι 17 ου - 18 ου αιώνα, σελ. 452. 47 Μελισσάκης, Βιβλιοθήκες, σελ. 77. 48 Σκλαβενίτης, Βιβλιοθήκη Μεγίστης Λαύρας, σελ. 104. 49 Μελισσάκης, Βιβλιοθήκες, σελ. 77. 17

Η περίοδος αναγέννησης συνεχίστηκε και τον 17 ο αι. για τις Βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους. Η αντιγραφή χειρογράφων συνεχίστηκε αμείωτη στις Μονές Διονυσίου, Ιβήρων, και Σίμωνος Πέτρας ενώ στη Μονή Παντοκράτορος έλαβαν χώρα εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης παλαιότερων τόμων 50. Οι συλλογές των Μονών θα υποστούν απώλειες όχι μόνο από τους Δυτικούς αλλά και από Ρώσους περιηγητές κατά τον 19 ο αι. ενώ καταστροφές προκλήθηκαν και από πυρκαγιές που ταλαιπώρησαν τις Μονές όλους αυτούς τους αιώνες 51. Ο αριθμός των τόμων στις συλλογές των Μονών δεν ήταν πάντα σταθερός αφού κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας το βιβλίο θεωρούνταν ιδιοκτησία του μοναχού, ο οποίος το έφερε μαζί του κατά τις μετακινήσεις του για υποθέσεις της Μονής ή όταν άλλαζε Μονή 52. Δυστυχώς, το πρόβλημα του ακριβή αριθμού των χειρογράφων παραμένει ακόμα και σήμερα. Οι μοναχοί και οι λόγιοι δεν αγνοούσαν την αξία των συλλογών των Μονών και αποπειράθηκαν να συντάξουν καταλόγους κατά τον 19 ο αι., όταν άρχισαν συστηματικά να διαχωρίζουν τα έντυπα από τα χειρόγραφα. Στις αρχές του 18 ου αι. ο λόγιος Πατριάρχης Ιεροσολύμων Χρύσανθος Νοταράς θα συντάξει τον πρώτο συλλογικό κατάλογο κάποιων Μονών. Το 1722 ο λόγιος πρώην Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτης Νεόφυτος Μαυρομμάτης θα οργανώσει τις Βιβλιοθήκες των Μονών Μεγίστης Λαύρας και Ιβήρων. Τον 19 ο αι. διαφαίνεται πλέον η ανάγκη για συστηματική και αναλυτική καταλογογράφηση των χειρογράφων. Ως συνέπεια αυτής της ανάγκης προκύπτει ο δίτομος κατάλογος του Σπ. Λάμπρου των ετών 1895 και 1900 για τις περισσότερες Μονές και στη συνέχεια οι κατάλογοι Βατοπεδίου και Μεγίστης Λαύρας με την επιμέλεια του Σωφρόνιου Ευστρατιάδη. Ακολούθησαν συμπληρωματικοί κατάλογοι τον 20 ο αι. καθώς οι συλλογές εμπλουτίζονταν λόγω της μεταφοράς τόμων από διάφορα μέρη των Μονών στη Βιβλιοθήκη κάθε Μονής 53. Είναι γνωστό ότι συστάθηκαν και λειτούργησαν εργαστήρια παραγωγής χειρογράφων στο Άγιο Όρος αν και με διαφορετικούς κανόνες λειτουργίας και με πιο απλή μορφή οργάνωσης σε σχέση με τα δυτικά scriptoria. Μέσα στις πρώτες δεκαετίες από την ίδρυση των περισσότερων Μονών, εμφανίστηκαν τα βιβλιογραφικά εργαστήρια, όπως συνέβη στις Μονές Μεγίστης Λαύρας, Ιβήρων, Βατοπεδίου, Παντοκράτορος, Καρακάλλου κ.α. Στα βιβλιογραφικά εργαστήρια του Αγίου Όρους 50 Μελισσάκης, Βιβλιοθήκες, σελ. 78. 51 Μελισσάκης, Βιβλιοθήκες, σελ. 79. 52 Μελισσάκης, Βιβλιοθήκες, σελ. 77-78. 53 Μελισσάκης, Βιβλιοθήκες, σελ. 78-79. 18

αντιγράφονται χειρόγραφα προκειμένου να εμπλουτιστούν οι αρχικοί πυρήνες των συλλογών αλλά και για να αντικαθιστούν αυτά που είχαν υποστεί φθορές από τη χρήση. Παλιότερα πίστευαν ότι μόνο οι μεγάλες Μονές της Μεγίστης Λαύρας, των Ιβήρων και του Βατοπεδίου είχαν οργανωμένα εργαστήρια παραγωγής χειρογράφων και ότι οι Βιβλιοθήκες των περισσότερων Μονών αποτελούσαν μια απλή συγκέντρωση χειρογράφων που είχαν δημιουργηθεί κάπου αλλού. Πλέον γνωρίζουμε ότι υπήρχε μια αξιοσημείωτη κινητικότητα όσον αφορά την παραγωγή χειρογράφων και τις σχετικές διαδικασίες, αν και ο αριθμός των χειρογράφων που παρήχθησαν στο Άγιο Όρος παραμένει μικρός σε σχέση με το σύνολο των υπαρχόντων χειρογράφων 54. Έχει διαπιστωθεί ότι σε ένα αρχικό στάδιο συνύπαρξης χειρογράφων και εντύπων δεν υπήρχε διάκριση στις προτιμήσεις των χρηστών και αναγνωστών των βιβλίων μεταξύ του καινούριου και ευδιάκριτου εντύπου και του πρωτότυπου και συχνά δύσκολου στην ανάγνωση χειρογράφου 55. Οι μοναχοί άρχισαν να υποπτεύονται την αξία και την ξεχωριστή σημασία που είχαν τα χειρόγραφα σε σχέση με τα έντυπα όταν άρχισαν να πληθαίνουν οι επισκέψεις και οι αποστολές ξένων και Ελλήνων από Ανατολή και Δύση προκειμένου να αγοράσουν ή και να αρπάξουν με οποιοδήποτε τρόπο χειρόγραφα από τις αγιορείτικες Μονές. Με αφορμή αυτές τις «επιδρομές» οι μοναχοί άρχισαν να διαχωρίζουν στις συλλογές των Βιβλιοθηκών τα μοναδικά και ανεκτίμητα χειρόγραφα από τα «ασήμαντα» έντυπα. Επομένως, η αρχική άγνοια της μοναδικότητας των χειρογράφων εκ μέρους των μοναχών αλλά και η ένδειά τους, λειτούργησαν καταλυτικά στην απώλεια χειρογράφων με οιονδήποτε τρόπο και μέσο από τις Βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους 56. Τα χειρόγραφα που παρήγαγαν δεν περιορίζονταν σε λειτουργικά και θεολογικά αλλά υπήρχαν και κάποια εκπαιδευτικής φύσεως με σκοπό την πνευματική καλλιέργεια των μοναχών. Όπως αναφέραμε ήδη, κάποιοι από τους μοναχούς μετακινούνταν ενώ άλλοι ταξίδευαν για διάφορες υποθέσεις των Μονών. Η επαφή τους, λοιπόν, με τον κόσμο είχε ως αποτέλεσμα να αυξηθεί η περιέργεια τους και οι πνευματικές τους αναζητήσεις να στραφούν προς διάφορες κατευθύνσεις πέραν των θεολογικών 57. Αυτό εξηγεί και τη μεγάλη ποικιλία ως προς τα είδη και τα θέματα που καλύπτουν, 54 Allison, R. W. (1996). The Libraries of Mt Athos. In Mount Athos and Byzantine Monasticism: Papers from the Twenty-eighth Spring Symposium of Byzantine Studies, Birmingham, March 1994 (Society for the Promotion of Byzantine studies, no 4), ed. by A. Bryer and M. Cunningham. Aldershot: Variorum, pp. 143-144. 55 Σκλαβενίτης, Βιβλιοθήκη Μεγίστης Λαύρας, σελ. 95. 56 Σκλαβενίτης, Βιβλιοθήκη Μεγίστης Λαύρας, σελ. 96. 57 Σκλαβενίτης, Βιβλιοθήκη Μεγίστης Λαύρας, σελ. 110. 19

τουλάχιστον, οι μεγάλες Βιβλιοθήκες του Άγιου Όρους, αφού συναντάμε έργα κλασικών συγγραφέων, επιστημονικά, φιλοσοφικά, λεξικά. Οι αγιορείτικες Βιβλιοθήκες υπήρξαν σημαντικές δεξαμενές κειμένων της κοσμικής γραμματείας για αιώνες και παρά τις απώλειες χειρογράφων, τα οποία βρέθηκαν σε συλλογές μεγάλων βιβλιοθηκών της Δύσης και της Ρωσίας, παραμένουν αξιόλογες περιλαμβάνοντας μερικά από τα πιο σημαντικά ελληνικά χειρόγραφα σε όλο τον κόσμο 58. 4. Βιβλιοθήκες και κώδικες Σύμφωνα με τους καταλόγους χειρογράφων που έχουν εκδοθεί μέχρι σήμερα και μπορέσαμε να εντοπίσουμε, διαπιστώνουμε ότι ο αριθμός των αγιορείτικων Βιβλιοθηκών με συλλογές χειρογράφων ανέρχεται στις 25, όπως μπορεί να διαπιστώσει κάποιος μελετώντας τον ακόλουθο πίνακα 59. Θα πρέπει να διασαφηνιστεί ότι οι συλλογές των Βιβλιοθηκών του Αγίου Όρους δεν αποτελούνται μόνο από ελληνικά χειρόγραφα, αν και αποτελούν τα περισσότερα. Υπάρχουν χειρόγραφα σε άλλες γλώσσες, όπως σλαβικά, γεωργιανά, ρουμάνικα, αραβικά ακόμα και λατινικά, καθώς και έντυπες εκδόσεις, όπως βιβλία, περιοδικά, εφημερίδες και ενίοτε το αρχείο της κάθε Μονής 60. Ο ακριβής και συνολικός αριθμός των ελληνικών χειρογράφων που βρίσκονται στις Μονές του Αγίου Όρους και σε διάφορες συλλογές ανά τον κόσμο, είναι εξαιρετικά δύσκολο να εκτιμηθεί και να καθοριστεί 61. Σύμφωνα με τον Άτσαλο, ο συνολικός αριθμός των ελληνικών χειρογράφων που βρίσκονται στις Μονές του Αγίου Όρους, ανέρχεται στα 15.000 περίπου σύμφωνα με τα δεδομένα που υπήρχαν τον Σεπτέμβριο του 1996. Προκύπτει, λοιπόν, ότι πρόκειται για τη μεγαλύτερη συλλογή ελληνικών χειρογράφων στον κόσμο, αφού είναι περισσότερα από τα 10.000 που συγκεντρώνουν οι δύο μεγαλύτερες συλλογές της Ευρώπης, δηλαδή του Βατικανού και της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Παρισιού 62. Ωστόσο, στην παρούσα εργασία λαμβάνοντας υπόψη την 58 Χατζηαντωνίου, Φ. (2013). Λόγιοι και λογιοσύνη στο Άγιον Όρος. Στο Λόγιοι & Λογιοσύνη στο Άγιον Όρος. Θεσσαλονίκη: Αγιορείτικη Εστία, σελ. 24. 59 Για την αρίθμηση και ονομασία των Βιβλιοθηκών ακολουθούμε αυτή που υιοθέτησε ο Σπ. Λάμπρος στο δίτομο έργο του Κατάλογος τῶν ἐν ταῖς Βιβλιοθήκαις τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἑλληνικῶν κωδίκων. 60 Χατζηαντωνίου, Λόγιοι και λογιοσύνη, σελ. 24-25. 61 Άτσαλος, Β. (1997). Τα ελληνικά χειρόγραφα του Αγίου Όρους. Στο Θησαυροί του Αγίου Όρους, 2 η έκδ. Θεσσαλονίκη: Υπουργείο Πολιτισμού, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, σελ. 583. 62 Άτσαλος, Ελληνικά χειρόγραφα, σελ. 583. 20

καταμέτρηση που έγινε σύμφωνα με τους υπάρχοντες καταλόγους, μπορούμε να μιλάμε για περίπου 11.600 κώδικες. Από αυτούς τους κώδικες, σε περίπου 340 εντοπίστηκαν έργα συγγραφέων της κλασικής και ύστερης αρχαιότητας. Πρόκειται, δηλαδή, για περίπου το 3% του συνολικού όγκου των καταγεγραμμένων στους καταλόγους κωδίκων. Τα αγιορείτικα χειρόγραφα ενώ είναι σημαντικά για την ιστορία της παράδοσης και της κριτικής κειμένων για κάποιους συγγραφείς, συνολικά υστερούν ποιοτικά σε σχέση με τις συλλογές των ελληνικών χειρογράφων του εξωτερικού παρόλο που οι τελευταίες είναι μικρότερες αριθμητικά 63. Τα περισσότερα έργα βρίσκονται σε κώδικες του 17 ο και 18 ου αι. ενώ αρκετά είναι και του 19 ου αι. Το γεγονός αυτό του μεγάλου αριθμού χειρογράφων της Μεταβυζαντινής περιόδου και των Νεώτερων χρόνων δεν θα πρέπει να μας παραξενεύει. Η παραγωγή ελληνικών χειρογράφων ήταν αδιάκοπη και αμείωτη στο Άγιο Όρος όλους αυτούς τους αιώνες ακόμα και μετά την εμφάνιση και εξάπλωση της τυπογραφίας 64. Τέλος, σύμφωνα με μελέτες που έχουν γίνει, προέκυψε ότι στις συλλογές των Μονών Μεγίστης Λαύρας, Βατοπεδίου, Παντοκράτορος, Φιλοθέου και μερικώς της Εσφιγμένου, αντιστοιχεί μεγάλο ποσοστό χειρογράφων που παρήχθησαν μέσα στο Άγιο Όρος κατά την περίοδο των Παλαιολόγων 65. Βιβλιοθήκες Αρίθμηση Κώδικες Αριθμός κωδίκων 81 και 36 1-81, 82- (Πολίτη- 117 Πολίτη- Μανούσακα) = Βιβλιοθήκη του Πρωτάτου Α Μανούσακα 117 Βιβλιοθήκη της Σκήτης της Αγίας Άννης Β 82-127 46 Βιβλιοθήκη της Μονής Αγίου Παύλου Γ 128-221 94 Βιβλιοθήκη της Μονής Χιλανδαρίου ή Χιλιανταρίου Δ 222-326 105 Σημειώσεις 63 Άτσαλος, Ελληνικά χειρόγραφα, σελ. 583-587. 64 Άτσαλος, Ελληνικά χειρόγραφα, σελ. 587. 65 Άτσαλος, Ελληνικά χειρόγραφα, σελ. 601. 21

Βιβλιοθήκη της Μονής Ζωγράφου Ε 327-436 110 Βιβλιοθήκη της Μονής Κωνσταμονίτου ΣΤ 437-547 111 Βιβλιοθήκη της Μονής Γρηγορίου Ζ 548-702 155 Βιβλιοθήκη της Μονής Ξενοφώντος Η 703-865, 196-258 Πολίτη- Μανούσακα 163 και 63 (Πολίτη- Μανούσακα) = 226 Ο Πολίτης αριθμεί 196-258 αντί για 164-204 του Μανούσακα αποκλείοντας τα μουσικά του Στάθη. Βιβλιοθήκη της Μονής Σταυρονικήτα Θ 866-1034, 170-206 Πολίτη- Μανούσακα 169 και 37 (Πολίτη- Μανούσακα) = 206 1035-234 και 111 Ο Πολίτης 1268, 235- (Πολίτηαναφέρει 112 Βιβλιοθήκη της Μονής 435 Πολίτη- Μανούσακα) = χειρόγραφα. Παντοκράτορος Ι Μανούσακα 345 Βιβλιοθήκη της Μονής Σίμωνος Πέτρας ή Σιμόπετρας ΙΑ 1269-1513 245 Βιβλιοθήκη της Μονής Καρακάλλου ΙΒ 1514-1763 250 Βιβλιοθήκη της Μονής Φιλοθέου ΙΓ 1764-2013 250 Βιβλιοθήκη της Μονής Εσφιγμένου ΙΔ 2014-2333 320 Βιβλιοθήκη της Μονής Ξηροποτάμου ΙΕ 2334-2674 341 Βιβλιοθήκη της Μονής Δοχειαρίου ΙΣΤ 2675-3069 395 Βιβλιοθήκη της Μονής ΙΖ 3070-3534 465 και 308 Ο Πολίτης 22

Κουτλουμουσίου (Πολίτη- Μανούσακα) = 773 αναφέρει ότι ο Λάμπρος είδε 461 χειρόγραφα και ξεκινάει την αρίθμηση των κωδίκων από το 462. 3535- Βιβλιοθήκη της Μονής Διονυσίου ΙΗ 4120, 587-804 Διονυσιάτη και 805-1064 Παπάζογλου 586 και 478 (Διονυσιάτη και Παπάζογλου) = 1.064 Βιβλιοθήκη της Μονής Ιβήρων ΙΘ 4121-5506, 1387-1568 Σωτηρούδης 1.386 και 182 (Σωτηρούδης) = 1.568 Βιβλιοθήκη της Μονής Αγίου Παντελεήμονος Κ 5507-6534 1.027 Βιβλιοθήκες της Σκήτης Καυσοκαλυβίων, α. Αγίας Τριάδος, β. Αδελφότητας των Ιωσαφαίων ΚΑ α) 6535-6557, β) 6558-6582 α) 22, β) 24 Βιβλιοθήκη της Σκήτης Προφήτου Ηλίου ΚΒ 6583 1 Παράρτημα συμπληρωματικό των κωδίκων της Βιβλιοθήκης της Μονής Γρηγορίου ΚΓ 6584-6589 6 Παράρτημα συμπληρωματικό των κωδίκων της Βιβλιοθήκης της Μονής Καρακάλλου ΚΔ 6590-6618 29 Μονή Μεγίστης Λαύρας /// 1-2046, 2.047 και Ο αρχικός 23

2047-2172 και 523-567 Π. Λαυριώτη 172 (Π. Λαυριώτη) = 2.219 κατάλογος των Σπ. Λαυριώτη- Ευστρατιάδη. Μονή Βατοπεδίου /// /// 1.536 Ευστρατιάδη Σκήτη Τιμίου Προδρόμου (Μονής Ιβήρων) /// 1-19 19 Πολίτη- Μανούσακα 4.1 Βιβλιοθήκη του Πρωτάτου Σήμερα η Βιβλιοθήκη του Πρωτάτου στεγάζεται σε ανακαινισμένο κτίριο του 1890 66. Σύμφωνα με τον πίνακα, η βιβλιοθήκη φιλοξενεί 117 χειρόγραφα, τα οποία είναι αποκλειστικά θεολογικού και λειτουργικού περιεχομένου, όπως διαπιστώσαμε από τη μελέτη των καταλόγων. Δεν υπάρχει, δηλαδή, χειρόγραφο με έργα της κλασικής και ύστερης αρχαιότητας αλλά ούτε παράγωγα έργα αυτών με σχόλια, επεξηγήσεις και υπομνήματα. Εντούτοις, από αφιερώσεις και σφραγίδες σε έντυπα βιβλία προκύπτει ότι η Βιβλιοθήκη του Πρωτάτου διατηρούσε σχέσεις με τη Βιβλιοθήκη της Αθωνιάδας Σχολής αφού υπάρχει μεγάλος αριθμός εκπαιδευτικών έργων, έργων κλασικών συγγραφέων και επιστημών, όπως του Ηροδότου, Ξενοφώντος, Πλουτάρχου κ. α 67. Πιο συγκεκριμένα φυλάσσονταν βιβλία σε περιόδους που η Σχολή δεν λειτουργούσε 68. 4.2 Βιβλιοθήκη της Μονής Αγίου Παύλου Η Βιβλιοθήκη σήμερα στεγάζεται σε όροφο της νοτιοδυτικής πτέρυγας της Μονής και θεωρείται πολύ καλά οργανωμένη 69. Ανατρέχοντας στον πίνακα, διαπιστώνουμε ότι η συλλογή της βιβλιοθήκης είναι σχετικά μικρή με 94 χειρόγραφα, μεταξύ των οποίων δεν υπάρχει έργο ή κείμενο κλασικών συγγραφέων και συγγραφέων της ύστερης αρχαιότητας. 4.3 Βιβλιοθήκη της Μονής Χιλανδαρίου Στη Μονή Χιλανδαρίου είχε αναπτυχθεί έντονη βιβλιογραφική δραστηριότητα αφού έχει διαπιστωθεί ότι από τον 12 ο αι. ακόμα οι μοναχοί άρχισαν να παράγουν ένα μεγάλο 66 Χατζηαντωνίου, Φ. (2013). Βιβλιοθήκες των Ιερών Μονών. Στο Λόγιοι & λογιοσύνη στο Άγιον Όρος. Θεσσαλονίκη: Αγιορείτικη Εστία, σελ. 84. 67 Χατζηαντωνίου, Βιβλιοθήκες Μονών, σελ. 84. 68 Μελισσάκης, Βιβλιοθήκες, σελ. 79. 69 Χατζηαντωνίου, Βιβλιοθήκες Μονών, σελ. 112. 24

αριθμό χειρογράφων. Αυτή η δραστηριότητα συνεχίστηκε μέχρι τον 20 ο αι. και ένας ικανός αριθμός αυτών των χειρογράφων βρίσκεται σε συλλογές ανά τον κόσμο, όπως στην Οξφόρδη και στο Νοβοσιμπίρσκ 70. Η αρχική συλλογή συγκροτήθηκε από βιβλία λειτουργικού περιεχομένου του 12 ου αι. με σκοπό να ικανοποιηθούν οι ανάγκες της Μονής 71. Η θεματολογία του αρχικού πυρήνα των χειρογράφων, μάλλον, δεν μεταβλήθηκε ιδιαίτερα στο πέρασμα των αιώνων αφού στη συλλογή της βιβλιοθήκης εντοπίστηκε μόνο στον κώδικα 11 (18 ος αι.) το έργο Πώς δει ιστορίαν συγγράφειν του Λουκιανού. Μάλιστα, το έργο αυτό είναι μοναδικό στις συλλογές των Μονών του Αγίου Όρους. Η Βιβλιοθήκη της Μονής στεγάζεται σήμερα σε ανεξάρτητο κτίριο στην ανατολική πτέρυγα της Μονής 72. 4.4 Βιβλιοθήκη της Μονής Ζωγράφου Και αυτή η Βιβλιοθήκη είναι σχετικά μικρή με 110 χειρόγραφα εκκλησιαστικού και θεολογικού περιεχομένου. Μόνο στον κώδικα 5 του 18 ου αι. σώζονται δύο έργα της περιόδου που μας ενδιαφέρει. Πρόκειται για τις Επιστολές του Συνέσιου και για τέσσερις ραψωδίες από την Οδύσσεια του Ομήρου. Και τα δύο έργα είναι γραμμένα με διάστιχη εξήγηση στην καθομιλούμενη. Τέλος, ο κώδικας 6 του 18 ου αι. περιλαμβάνει τέσσερα έργα που αφορούν στην εξήγηση έργων του Συνέσιου, από τα οποία τα δύο ανήκουν στον Δανιήλ Καραμέως, και ένα που επεξηγεί τον λόγο του Δημοσθένη Περί του Στεφάνου. Το σημερινό κτίριο της Βιβλιοθήκης βρίσκεται στον πύργο της εισόδου της Μονής 73. 4.5 Βιβλιοθήκη της Μονής Κωνσταμονίτου Πρόκειται για άλλη μία Βιβλιοθήκη Μονής, που η συλλογή της καλύπτει κυρίως εκκλησιαστικά και θεολογικά ενδιαφέροντα. Από τους 111 κώδικες, μόνο ο κώδικας 73 του 18 ου αι. θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχει και κλασικό περιεχόμενο. Περιλαμβάνει Λόγους του Ισοκράτη και ένα νουθετικό ποίημα του Φωκυλίδη και τα δύο με διάστιχη εξήγηση στην καθομιλούμενη. Επίσης, υπάρχει μια επεξήγηση του έργου Πατρίδος εγκώμιον του Λουκιανού. Σήμερα η Βιβλιοθήκη βρίσκεται στο Καθολικό της Μονής, πάνω από τη Λιτή 74. 70 Χατζηαντωνίου, Βιβλιοθήκες Μονών, σελ. 92. 71 Χατζηαντωνίου, Βιβλιοθήκες Μονών, σελ. 92. 72 Χατζηαντωνίου, Βιβλιοθήκες Μονών, σελ. 92. 73 Χατζηαντωνίου, Βιβλιοθήκες Μονών, σελ. 102. 74 Χατζηαντωνίου, Βιβλιοθήκες Μονών, σελ. 124. 25

4.6 Βιβλιοθήκη της Μονής Γρηγορίου Η σημερινή Βιβλιοθήκη της Μονής βρίσκεται στον δεύτερο όροφο της δυτικής πτέρυγας και θεωρείται πολύ καλά οργανωμένη. Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι η Βιβλιοθήκη έχει υποστεί αρκετές απώλειες λαμβάνοντας υπόψη την πυρκαγιά του 1761 στη Μονή και τις λεηλασίες από Τούρκους που εγκαταστάθηκαν στη Μονή κατά τη διάρκεια της Επανάστασης το 1821 75. Η συλλογή αποτελείται από 155 κώδικες μεταξύ των οποίων υπάρχουν και έντεκα κώδικες των 17 ου - 19 ου αι., που φέρουν έργα συγγραφέων της κλασικής και ύστερης αρχαιότητας. Τα περισσότερα είναι με διάστιχη εξήγηση και ενδεικτικά αναφέρουμε τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντος, τους Μύθους του Αισώπου, τις Επιστολές του Συνέσιου, το Έργα και Ημέραι του Ησιόδου κ.α. 4.7 Βιβλιοθήκη της Μονής Ξενοφώντος Η συλλογή της Βιβλιοθήκης στεγάζεται σήμερα σε κτίριο της νοτιοδυτικής πτέρυγας καταλαμβάνοντας δύο ορόφους πλήρως διαμορφωμένους σύμφωνα με τις σύγχρονες απαιτήσεις 76. Από τους 226 κώδικες της Βιβλιοθήκης οι εννέα περιέχουν έργα της κλασικής γραμματείας. Οι κώδικες χρονολογούνται τον 18 ο και 19 ο αι. και τα πιο πολλά έργα συνοδεύονται από διάστιχη εξήγηση. Στον κώδικα 74 υπάρχει Μαθηματάριο με έργα των Δημοσθένη, Λιβανίου και Ισοκράτη και τις μεταφράσεις αυτών στη νεοελληνική. Επίσης, σε έξι κώδικες υπάρχουν κείμενα με τη μορφή σχολίων και εξηγήσεων σε έργα όπως οι τραγωδίες του Ευριπίδη, ο Πανηγυρικός του Ισοκράτη, ο Ολυνθιακός Α του Δημοσθένη, οι Διάλογοι του Λουκιανού κ.α. Τέλος, η συλλογή της Μονής περιέχει ένα έργο με τα θεωρήματα του Αρχιμήδη, το οποίο είναι μοναδικό σε όλο το Άγιο Όρος. 4.8. Βιβλιοθήκη της Μονής Σταυρονικήτα Σήμερα η Βιβλιοθήκη της Μονής βρίσκεται στο ισόγειο της νοτιοδυτικής πτέρυγας και φιλοξενεί εκτός από τα χειρόγραφα και αρκετά αρχέτυπα και παλαίτυπα 77. Η συλλογή της Βιβλιοθήκης περιλαμβάνει 206 χειρόγραφα, μεταξύ των οποίων υπάρχουν 34 εικονογραφημένα. Σε πέντε κώδικες της Βιβλιοθήκης σώζονται έργα της κλασικής και 75 Χατζηαντωνίου, Βιβλιοθήκες Μονών, σελ. 118. 76 Χατζηαντωνίου, Βιβλιοθήκες Μονών, σελ. 116. 77 Χατζηαντωνίου, Βιβλιοθήκες Μονών, σελ. 114. 26

ύστερης αρχαιότητας, όπως ραψωδίες της Ιλιάδας, οι Μύθοι του Αισώπου, Διάλογοι του Λουκιανού και το έργο Περί του ενυπνίου, οι Επιστολές του Συνέσιου και το έργο του Περί ενυπνίων. Έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι η ίδρυση της Μονής ανάγεται στο δεύτερο μισό του 10 ου αι. αν και από το τέλος του 12 ου αι. και για τους επόμενους τρεις αιώνες η Μονή φθάνει σε τέτοιο σημείο παρακμής που σχεδόν ερημώνεται. Εντούτοις, η ύπαρξη σημαντικών χειρογράφων του 13 ου, 14 ου και 15 ου αι. συνδέει την αρχική Μονή με τη σημερινή, που επανιδρύθηκε στα μέσα του 16 ου αι., δηλώνοντας την επιβίωσή της στο χρόνο 78. 4.9 Βιβλιοθήκη της Μονής Παντοκράτορος Η συλλογή της Βιβλιοθήκης στεγάζεται στον μεγάλο πύργο της Μονής, ο οποίος ανακαινίσθηκε και διαμορφώθηκε σύμφωνα με τις σύγχρονες προδιαγραφές και απαιτήσεις φύλαξης και συντήρησης του περιεχομένου της Βιβλιοθήκης 79. Στη Μονή λειτουργούσε βιβλιογραφικό εργαστήριο από την ίδρυσή της στα μέσα του 14 ου αι. Από τους γραφείς του εργαστηρίου προέκυψε μεγάλος αριθμός χειρογράφων εξαιρετικής ποιότητας, εκ των οποίων τα περισσότερα είχαν λειτουργικό περιεχόμενο. Γνωρίζουμε ότι το εργαστήριο λειτουργούσε και τον 16 ο αι. λόγω της δραστηριότητας του γνωστού αντιγραφέα χειρογράφων, Όσιου Θεόφιλου του Μυροβλύτη 80. Σύμφωνα με μελέτες που έχουν γίνει, προκύπτει ότι πολλά από τα χειρόγραφα της Βιβλιοθήκης της Μονής Παντοκράτορος γράφτηκαν είτε στην ίδια τη Μονή είτε ευρύτερα στο Άγιο Όρος 81. Από τους 345 κώδικες, που καταμετρήσαμε ότι αντιστοιχούν στη συλλογή της Μονής Παντοκράτορος, μόνο σε τρεις εντοπίσαμε έργα της κλασικής και ύστερης αρχαιότητας. Εν συντομία αναφέρουμε τα αποσπάσματα του Ηροδότου και Θουκυδίδη, ραψωδίες από την Ιλιάδα, τις Επιστολές και το Περί βασιλείας του Συνέσιου, δύο λόγους του Δημοσθένη, συνταγές του Γαληνού, τέσσερις λόγους του Ισοκράτη, τα Χρυσά έπη του Πυθαγόρα, το Ποίημα του Φωκυλίδη και τις Γνώμες του Κάτωνα. 78 Χατζηαντωνίου, Βιβλιοθήκες Μονών, σελ. 114. 79 Χατζηαντωνίου, Βιβλιοθήκες Μονών, σελ. 98. 80 Χατζηαντωνίου, Βιβλιοθήκες Μονών, σελ. 98. Σχετικά με την ιδιότητά του ως γραφέας, μπορείτε να ανατρέξετε στο Vogel and Gardthausen, Griechischen Schreiber, pp. 146-147. 81 Άτσαλος, Ελληνικά χειρόγραφα, σελ. 601. 27