iguess Μαθήµατα διδακτέα ύλη

iguess Μαθήµατα διδακτέα ύλη Αυτό το πρόγραµµα χρηµατοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Αυτή η δηµοσίευση αντανακλά τις απόψεις του συγγραφέα µόνο, και η Επιτροπή δεν µπορεί να είναι υπεύθυνη για οποιαδήποτε χρήση αυτής της πληροφορίας

Ενότητα 2 ArcGIS v10.1 ασκήσεις Περιεχόµενα Εύκολες ασκήσεις... 3 Ευρωπαϊκές γλώσσες στην Αφρική... 3 Συγκρούσεις και φυσικοί πόροι στην Αφρική... 8 Ηφαίστεια στην Ελλάδα... 15 Μέτριας δυσκολίας ασκήσεις... 23 Μαύροι πελαργοί... 23 Βιοµηχανικές ζώνες... 27 Η σκληρότητα του νερού της βρύσης... 30 Σεισµοί στην Ελλάδα... 33 Ανάλυση του νερού... 42 υσκολότερες ασκήσεις... 54 Γενετικά τροποποιηµένο καλαµπόκι... 54 Βιώσιµη µετακίνηση προς το σχολείο... 62 Παγκόσµια κατά κεφαλή κατανάλωση ενέργειας το 2010... 71 ίκτυα Natura 2000 στην ΕΕ... 79 Άσκηση µε GPS γεωαναφέροντας τον κήπο του Κάστρου... 85 2

Εύκολες ασκήσεις Ευρωπαϊκές γλώσσες στην Αφρική Εισαγωγή: ιαφορετικά χωρικά φαινόµενα, όπως η κατανοµή των γλωσσών, µπορούν εύκολα να οπτικοποιηθούν και να µελετηθούν µε τη χρήση των GIS. Αυτό το µάθηµα εισάγει το µαθητή στις επίσηµες γλώσσες που µιλιούνται στις χώρες της Αφρικής. Από µια ευρωπαϊκή προοπτική, είναι ενδιαφέρον να µάθουµε που µιλιόνται στη Αφρική γλώσσες όπως τα γαλλικά, αγγλικά και άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Οι επίσηµες γλώσσες συχνά αντανακλούν της ιστορία της αποικιοκρατίας σε κάθε έθνος, δείχνει τις γλώσσες που οµιλούνται από την πλειοψηφία των πολιτών ή από την άρχουσα τάξη, και εν µέρει δείχνει την ευρύτερη πολιτιστική και γεωπολιτική σφαίρα που ανήκει η χώρα. Αυτό το µάθηµα στοχεύει στους εκπαιδευτικούς φιλολόγους και ιστορικούς, αλλά µπορεί επίσης να χρησιµοποιηθεί και από τους καθηγητές γεωγραφίας και κοινωνικών επιστηµών. Η άσκηση εισάγει τον µαθητή σε µερικά από τα βασικά εργαλεία των ArcGIS και τις λειτουργίες που είναι χρήσιµες για την οπτικοποίηση διαφορετικών αντικειµένων σε πολύγωνα (χώρες). Εµείς θα χρησιµοποιήσουµε µόνο εκείνες τις γλώσσες που µιλιούνται ευρέως στην Ευρώπη. Έτσι εµείς δεν θα µάθουµε µόνο να οπτικοποιούµε βάσεις δεδοµένων σε ένα χάρτη αλλά να µάθουµε επίσης να επιλέγουµε µε βάσει κάποια χαρακτηριστικά των δεδοµένων. Περιγραφή της άσκησης: Σε αυτή την άσκηση, πρώτα θα οπτικοποιήσουµε διαφορετικές επίσηµες γλώσσες στο χάρτη της Αφρικής. Από την πρώτη οπτικοποίηση µπορεί να είναι δύσκολο να εστιάσεις σε κάποιες γλώσσες και να παρατηρήσεις τα χωρικά µοντέλα. Γι αυτό στη συνέχεια θα µάθεις να επιλέγεις µε βάσει κάποια χαρακτηριστικά, τα οποία σε αυτή την περίπτωση είναι οι επίσηµες γλώσσες. Πρώτα θα επιλέξουµε τις χώρες που µιλούν αγγλικά ως επίσηµη γλώσσα. Οι χώρες µε το συγκεκριµένο χαρακτηριστικό θα εµφανιστούν µε ένα κοινό χρώµα και τώρα η χωρική τους κατανοµή είναι ευκολότερο να παρατηρηθεί και να συζητηθεί. Η έρευνα συνεχίζεται µε τις χώρες που µιλούν τα γαλλικά ως επίσηµη γλώσσα. α/α Οδηγίες inotes ραστηριότητα Εκπαιδευτικών και Εκπαιδευτών ραστηριότητα µαθητών 1 Ανοίξτε το ArcMap από το αρχικό µενού των windows 2 Επιλέξτε να αποθηκεύσετε ονόµατα διαδροµών σε σχέση µε τις πηγές δεδοµένων. Αυτό είναι πολύ σηµαντικό, αν θέλετε να ανοίξετε εργασίες που δηµιουργήσατε σε άλλον υπολογιστή αργότερα. 50 3

3 Πρόσθεσε το θεµατικό επίπεδο Africa_combined_region.shp στο ArcMap: 1 Επίσης µπορείτε να προσθέσετε τον τοπογραφικό χάρτη από την online βιβλιοθήκη βασικών χαρτών. Αν κάνετε τώρα το επίπεδο δεδοµένων Africa_combined_region.shp ηµι-διαφανές (e.g. 30%), τα ονόµατα των χωρών εµφανίζονται µέσα από το σχήµα της Αφρικής: 1 43 Τώρα είναι η ώρα να συζητήσετε µε τους µαθητές σας για τη προηγούµενη γνώση τους για το ποιες γλώσσες µιλιούνται στην Αφρική. Ο εκπαιδευτικός µπορεί να συνδυάσει ένα κατάλογο γλωσσών που θα έχει φέρει και θα ενθαρρύνει τους µαθητές να εξηγήσουν που νοµίζουν ότι οι γλώσσες που αναφέρουν ότι µπορεί να µιλιούνται και έπειτα να δείξουν τις χώρες στο χάρτη. 4

Μετά από τη συζήτηση, θα οπτικοποιήσουν τις διαφορετικές επίσηµες γλώσσες στο χάρτη της Αφρικής χρησιµοποιώντας τις ιδιότητες του θεµατικού επιπέδου (Layer Properties) και επιλέγοντας ένα µοναδικό χρώµα για κάθε γλώσσα για να γεµίσει κάθε χώρα.. 4 Ανοίξτε το παράθυρο Layer Properties µε διπλό κλικ στον τίτλο του πεδίου Africa_combined_region.shp στο πίνακα περιεχοµένων. Στην inote βήµα 2 όταν θα έχετε ορίσει την τιµή του πεδίου (Value Field), επιλέξτε LANGUAGE από την λίστα που θα εµφανιστεί. 17 Μετά ακολουθήστε τις οδηγίες της inote. 5 Παρατηρήστε το θεµατικό χάρτη των επίσηµων γλωσσών στην Αφρική. Το αποτέλεσµα ανταποκρίνεται στην προηγούµενη γνώση των µαθητών; Συζητήστε αν παρατηρούν κάποιο χωρικό πρότυπο που ακολουθείται στο χάρτη. Πριν πάτε στο επόµενο βήµα της άσκησης, µπορείτε επίσης να εξηγήσετε λίγο για τους ιστορικούς λόγους που επηρεάζουν τη χωρική κατανοµή των γλωσσών στην Αφρική. 5

6 Τα δεδοµένα στον πίνακα χαρακτηριστικών επίσης περιέχουν πληροφορίες για τη δεύτερη επίσηµη γλώσσα (LANGUAGE0) που µιλιέται στις χώρες της Αφρικής. Μερικές φορές είναι η αραβική ή µια αφρικανική γλώσσα, αλλά η δεύτερη γλώσσα είναι µια Ευρωπαϊκή γλώσσα, όπως τα αγγλικά ή τα γαλλικά. Για να τελειώσετε τη διερεύνηση σας, θα µάθετε να επιλέγετε αντικείµενα του χάρτη σύµφωνα µε τα χαρακτηριστικά σε δυο διαφορετικά πεδία του πίνακα δεδοµένων. 32 Στο βήµα 2 των inotes, θα οικοδοµήσετε πρώτα µια έκφραση ερωτήµατος "LANGUAGE" = 'English' OR "LANGUAGE0" = 'English'. Η έκφραση θα δηµιουργηθεί µε διπλό -κλικ στο τίτλο του πεδίου ( LANGUAGE, LANGUAGE0 ) και µοναδικές τιµές ( English ). Τα µαθηµατικά σύµβολα της ισότητας, όπως (=) θα τοποθετηθεί στην έκφραση κάνοντας κλικ στο σύµβολο µόνο µια φορά µε το ποντίκι. Στο τέλος, κάντε κλικ για να διαπιστώσετε αν η έκφραση που δηµιουργήσατε είναι σωστή. 6

Έπειτα κάντε κλικ στο κουµπί Apply. Τώρα είναι καιρός να παρατηρήσετε σε ποιες χώρες τα αγγλικά είτε είναι η επίσηµη γλώσσα ή η δεύτερη οµιλούµενη γλώσσα. Συζητήστε µε τους µαθητές σχετικά µε τους λόγους για τους οποίους αυτό το είδος της χωρικής κατανοµής της αγγλικής γλώσσας στην Αφρική συµβαίνει. Παρατηρήστε αν υπάρχουν εκπλήξεις στην επιλογή των χωρών. ΕΠΙΠΛΕΟΝ: Οι µαθητές επίσης µπορούν να χρησιµοποιήσουν το εργαλείο Identity για να µελετήσουν τα ονόµατα των χωρών και άλλα που καταγράφονται στον πίνακα των χαρακτηριστικών (βλέπε inote 33). 7 Τώρα, καθαρίστε τα επιλεγµένα χαρακτηριστικά και επαναλάβατε το βήµα 5 αυτής της άσκησης αλλά αλλάξτε τη γλώσσα στην έκφραση µε τα γαλλικά ή κάποια άλλη Ευρωπαϊκή γλώσσα για να ανακαλύψετε σε ποιες χώρες αυτές µιλιούνται. Πρώτα, καθάρισε τα επιλεγµένα χαρακτηριστικά κάνοντας κλικ στο Selection στη γκρίζα µπάρα των εντολών στην κορυφή του παραθύρου του ArcMap. 8 Στο τέλος, µπορείς να τυπώσεις τους χάρτες που δείχνουν την κατανοµή των διαφορετικών ευρωπαϊκών γλωσσών στη Αφρική, αλλά πριν τυπώσετε, σκεφτείτε το περιβάλλον. 9 ηµοσιοποιήστε και µοιράστε τον χάρτη σας µέσα από το ArcGIS Online. 19 46 Αναφορές: Αφρικανικές γλώσσες ανά χώρα: http://www.nationsonline.org/oneworld/african_languages.htm Βασικός χάρτης της Αφρικής: http://www.maplibrary.org/stacks/africa/inde.php 7

Συγκρούσεις και φυσικοί πόροι στην Αφρική Εισαγωγή: Τα GIS είναι ένα χρήσιµο εργαλείο στη µελέτη και συσχέτιση διαφορετικών χωρικών φαινοµένων. Αυτό το µάθηµα εισάγει τον σπουδαστή στον εντοπισµό των φυσικών πόρων, όπως το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο και τα διαµάντια στις χώρες της Αφρική. Ταυτόχρονα, ο σπουδαστής θα αστικοποιήσει τις θέσεις ένοπλων συγκρούσεων που έλαβαν χώρα στην αφρικανική ήπειρο από το 1946 µέχρι το 2005. τα διαθέσιµα δεδοµένα επιτρέπουν στο χρήστη να µελετήσει τις πιθανές σχέσεις µεταξύ φυσικών πόρων και συγκρούσεων. Αυτό το µάθηµα απευθύνεται σε καθηγητές Γεωγραφίας και Ιστορίας. Η άσκηση εισάγει τον χρήστη σε κάποιες από τις ιδιότητες των θεµατικών επιπέδων και στη επιλογή εργαλείων τα οποία είναι χρήσιµα για την µελέτη σηµείων ενδιαφέροντος και χαρακτηριστικών των περιοχών. Περιγραφή της άσκησης: Σε αυτή τη άσκηση θα οπτικοποιήσουµε πρώτα ένα σύνολο δεδοµένων για τους πόρους όπως το πετρέλαιο, φυσικό αέριο στο χάρτη της Αφρικής. Από την πρώτη οπτικοποίηση οι σπουδαστές θα είναι ικανοί να παρατηρήσουν που βρίσκεται (θέσεις) η πλειοψηφία αυτών των πόρων και να προσδιορίσουν και να ονοµάσουν κάποιες χώρες οι οποίες έχουν µεγάλα κοιτάσµατα πετρελαίου και φυσικού αερίου. Στη συνέχεια θα ανοίξουν τα δεδοµένα, τα οποία περιέχουν πληροφορίες για τα αποθέµατα διαµαντιών, συγκρίνουν τα δυο αυτά σύνολα δεδοµένων και συζητούν τα ευρήµατά τους. Στο επόµενο βήµα, θα ανοίξουµε τα δεδοµένα που αφορούν τις συγκρούσεις στην ήπειρο και µπορεί µέσα από την οπτικοποίηση τους να παρατηρήσετε την εγγύτητα των θέσεων των συγκρούσεων µε τις θέσεις των φυσικών πόρων. Θα πραγµατοποιήσουµε µια διερεύνηση η οποία θα βασίζεται στη προσωρινή διάσταση των αντικειµένων του χάρτη. Σκοπός µας είναι να ψάξουµε για τα στοιχεία εκείνα που θα µπορούµε να χρησιµοποιήσουµε για να επαληθεύσουµε τη σχέση µεταξύ των συγκρούσεων και των φυσικών πόρων στην Αφρική. α/α Οδηγίες inotes ραστηριότητα Εκπαιδευτικών και Εκπαιδευτών ραστηριότητα µαθητών 1 Άνοιξε το ArcMap από το αρχικό µενού των windows 2 Επιλέξτε να αποθηκεύσετε ονόµατα διαδροµών σε σχέση µε τις πηγές δεδοµένων. Αυτό είναι πολύ σηµαντικό, αν θέλετε να ανοίξετε εργασίες που δηµιουργήσατε σε άλλον υπολογιστή αργότερα. 3 Πρόσθεσε το θεµατικό επίπεδο των δεδοµένων Africa_combined_region.shp στο ArcMap. 50 1 8

Επίσης µπορείτε να προσθέσετε τον τοπογραφικό χάρτη από την online βιβλιοθήκη βασικών χαρτών. Αν κάνετε τώρα το επίπεδο δεδοµένων Africa_combined_region.shp ηµι-διαφανές (e.g. 30%), τα ονόµατα των χωρών εµφανίζονται µέσα από το σχήµα της Αφρικής: 1 43 Τώρα είναι η ώρα για να συζητήσετε µε τους µαθητές σχετικά µε τις τρέχουσες γνώσεις τους για την Αφρική. Ο εκπαιδευτικός µπορεί να ρωτήσει τους µαθητές ποιοι φυσικοί πόροι µπορεί να βρεθούν στην ήπειρο και πού. Αν δεν αναφερθεί το πετρέλαιο ή το φυσικό αέριο, ο εκπαιδευτικός µπορεί να καθοδηγήσει τους µαθητές µε πρόσθετες ερωτήσεις για να πάρει την απάντηση σχετικά µε το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο από αυτούς. Στη συνέχεια, ζητήστε τους να επισηµάνουν που νοµίζουν ότι υπάρχουν αποθέµατα πετρελαίου ή / και φυσικού αερίου και που κυρίως βρίσκονται στην Αφρική. Μετά από τις συζητήσεις, θα οπτικοποιήσουν ένα επίπεδο το οποίο δείχνει τη θέση του πετρελαίου και φυσικού αερίου στο χάρτη της Αφρικής. 4 Προσθέστε το επίπεδο δεδοµένων Africa_oil_gas_region.shp στο ArcMap. 1 9

5 Ανοίξτε τον πίνακα χαρακτηριστικών του επιπέδου Africa_oil_gas_region για να µελετήσετε τι είδους πληροφορίες δίνουν τα δεδοµένα. ώστε προσοχή στη στήλη DISC, η οποία περιέχει πληροφορίες σχετικά µε το χρόνο της ανακάλυψης των αποθέσεων. 28 Στη συνέχεια, κλείστε τον πίνακα δεδοµένων χαρακτηριστικών. 6 Προσθέστε στο ArcMap το επίπεδο δεδοµένων "diamonds_africa_point.shp". Παρατηρήστε την χωρική κατανοµή των κοιτασµάτων διαµαντιών στην Αφρική και συγκρίνετε τη µε τη κατανοµή του πετρελαίου και φυσικού αερίου. Τα αποτελέσµατα αντιστοιχούν σε προηγούµενη γνώση των µαθητών για τους φυσικούς πόρους; Συζητήστε για τυχόν χωρικά πρότυπα που µπορεί να παρατηρηθούν από το χάρτη. 1 Μπορείτε να αλλάξετε τα σύµβολα ώστε να τα οπτικοποιήσετε σαφέστερα. 13 10

7 Προσθέστε στο ArcMap το επίπεδο δεδοµένων Conflict_Site_Africa_point.shp για να δείτε την κατανοµή των ένοπλων συγκρούσεων στην Αφρική. Τώρα υπάρχουν διαφορετικά σηµειακά αντικείµενα πάνω στο χάρτη και να δεις σαφέστερα την θέση τους µπορείτε να αφαιρέσετε κάθε φορά επίπεδα (ξετσεκάρωντάς τα) και να παρατηρήσετε µόνο τις θέσεις ενός επιπέδου. 1 Για να γίνει αυτό ευκολότερα και για να ερευνήσετε στις σχέσεις µέσα από το οπτικοποιηµένο υλικό, µπορείτε να χρησιµοποιήσετε τα εργαλεία από την εργαλειοθήκη Effects toolbar, όπως π.χ. το εργαλείο Swiper tool. Με αυτό το εργαλείο µπορείτε να εξαλείψετε ένα επίπεδο να το κάνετε διάφανο ή να αναβοσβήνει. 43 Σε αυτό το βήµα, πρώτα θα µελετήσετε τις θέσεις ένοπλων συγκρούσεων µεταξύ των ετών 1960 και 1969 δηµιουργώντας µια ερώτηση "YEAR" >= 1960 AND "YEAR" <= 1969 6 11

Αυτή την ερώτηση µπορείτε να την δηµιουργήσετε µε διπλό κλικ στο πεδίο µε τίτλο ( YEAR ) and µοναδικές τιµές ( 1960, 1969 ). Τα µαθηµατικά σύµβολα, όπως >=, AND, <= θα τοποθετηθούν στην έκφραση κάνοντας κλικ στο σύµβολο µόνο µια φορά µε το ποντίκι. Στο τέλος, κλικ στο Verify για να διαπιστώσετε αν η έκφρασή σας είναι σωστή. Έπειτα κλικ στο κουµπί Apply για να δείτε το χάρτη που δηµιουργήθηκε. Τώρα µπορείτε να αποµακρύνετε το επίπεδο diamond_africa_point και να µελετήσετε ποια κοιτάσµατα πετρελαίου και φυσικού αερίου είναι κοντά στις περιοχές συγκρούσεων που έλαβαν χώρα µεταξύ των ετών 1960-1969. Όµως θα παρατηρήσετε ότι υπάρχουν και κοιτάσµατα τα οποία ανακαλύφθηκαν µετά το 1969 και εποµένως δεν µπορούµε να συσχετίσουµε αυτά τα δυο φαινόµενα. 8 Τώρα επαναλάβατε, το βήµα 5 για το Africa_oil_gas_region δηµιουργώντας µια έκφραση ερωτήµατος "DISC" >= 1960 AND "DISC" <= 1969 6 X Στο τέλος, κλικ Apply στο επίπεδο Properties-window. Τώρα παρατηρήστε το χάρτη και δείτε αν υπάρχει κάποια χωρική σχέση µεταξύ των θέσεων και των αποτελεσµάτων των 12

διερευνητικών ερωτήσεων. Μπορείτε να χρησιµοποιήσετε το εργαλείο Swiper tool εδώ επίσης. 43 Προσέξτε ότι οι ένοπλες συγκρούσεις σπάνια είναι τοπικής έκτασης έτσι κάποιος πρέπει να σκεφθεί το χωρικό εύρος της κάθε σύγκρουσης, επίσης. Το θεµατικό πεδίο Conflict_Site_Africa_point.shp περιέχει πληροφορίες για την ακτίνα (RADIUS) των συγκρούσεων σε χιλιόµετρα που εκτείνονται σε γειτονικές περιοχές. Έπειτα θα χρησιµοποιήσετε εκείνα τα δεδοµένα για να οπτικοποιήσετε την έκταση κάθε σύγκρουσης να δείτε αν υπάρχουν επικαλύψεις µε τις περιοχές που είναι τα κοιτάσµατα πετρελαίου και φυσικού αερίου. 9 Σε αυτό το βήµα θα κατηγοριοποιήσετε τις θέσεις των συγκρούσεων Conflict_Site_Africa χρησιµοποιώντας σύµβολα από το πεδίο Properties-window και το κουµπί Symbology. 34 Τώρα επιλέξτε Quantities> Proportional symbols από την αριστερή στήλη. Για τα Πεδία (Fields), επιλέξτε RADIUS και για µονάδες (Units), επιλέξτε χιλιόµετρα. Έπειτα διαλέξτε ένα χρώµα για το περίγραµµα (Outline) αλλά επιλέξτε κανένα χρώµα ( No Color) για το σύµβολο (Symbol). Έπειτα κάντε κλικ στο κουµπί Apply. Ο χάρτης σας τώρα δείχνει την χωρική εξάπλωση των συγκρούσεων οι οποίες έλαβαν χώρα µεταξύ του 1960-1969. Μεγεθύνετε για να µελετήσετε ποιες περιοχές ένοπλων συγκρούσεων περιλαµβάνουν και κοιτάσµατα πετρελαίου και φυσικού αερίου. Χρησιµοποιήστε το εργαλείο Identify (inote 33) to για να 13

µάθετε περισσότερα για τους πόρους αυτούς. Στο τέλος, πραγµατοποιήστε το βήµα 5 για το θεµατικό επίπεδο diamond_africa_point όπως επίσης και εντοπίστε τις θέσεις των κοιτασµάτων που ανακαλύφθηκαν µεταξύ του 1960-1969. Έπειτα οπτικοποιήστε το ερώτηµα και δείτε ποια αδαµαντωρυχεία βρίσκονται στις περιοχές των συγκρούσεων που στο προηγούµενο βήµα 7 εντοπίσατε. Μπορείτε επίσης να ζητήσετε από τους µαθητές να δοκιµάσουν τα ίδια πράγµατα από µόνοι τους και για άλλες περιόδους, όπως 1970-1979, εάν έχετε χρόνο στο τέλος του µαθήµατος. Είναι σηµαντικό να γίνει συζήτηση πάνω στα ευρήµατα µετά την πραγµατοποίηση της άσκησης και να βγάλουν συµπεράσµατα γιατί δεν είναι τόσο εύκολο να βρεις τόσος ισχυρές σχέσεις µεταξύ φυσικών πόρων και των ένοπλων συγκρούσεων από τα δεδοµένα τα οποία διατίθενται. Σηµειώστε, ότι η επιλογή της σωστής περιόδου είναι κρίσιµη αλλά δεν καθορίζει από µόνη της τη σχέση. Υπάρχουν επίσης άλλοι ερµηνευτικοί παράγοντες για τις ένοπλες συγκρούσεις. 10 ηµοσιοποιήστε και µοιράστε τον χάρτη σας µέσα από το ArcGIS Online. 46 Αναφορές: Base map of Africa: http://www.maplibrary.org/stacks/africa/inde.php Diamonds: http://www.prio.no/cscw/datasets/geographical-and-resource/diamond- Resources/ Oil and gas: http://www.prio.no/cscw/datasets/geographical-and-resource/petroleum- Dataset/Petroleum-Dataset-v-12/ Armed Conflicts: http://www.prio.no/cscw/datasets/armed-conflict/conflict-site/ 14

Ηφαίστεια στην Ελλάδα Εισαγωγή: Η σύγχρονη - σε γεωολογικούς όρους ηφαιστειακή δραστηριότητα στην Ελληνική Επικράτεια πηγαίνει πίσω περίπου 40 εκατοµµύρια χρόνια και συνεχίζει σχεδόν χωρίς διακοπή. Παλαιότερες εκδηλώσεις ηφαιστειακής δραστηριότητας έχουν καταγραφεί στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη (Ζαγκραντένια, ιπόταµα, Καλότυχο, Κίρκη - Αισύµη και Φέρες ηφαιστειακά πεδία αδιάς και Σαµοθράκη) µεταξύ 35 to 23.6 εκατοµµύρια χρόνια (Ma) πριν και στη Σαµοθράκη φθάνει µέχρι και πριν από 19 εκατοµµύρια χρόνια (Ma). Αργότερα, η ηφαιστειακή δραστηριότητα µετανάστευσε νοτιότερα και εµφάνισε έντονη δραστηριότητα στην περιοχή του βορείου Αιγαίου (Σαµοθράκη, Ίµβρος, Λήµνος, άγιος Ευστράτιος, και Λέσβος) όπως επίσης και στις κοντινές ακτές της Μικράς Ασίας. Στα νησιά του βορείου Αιγαίου (Λήµνος, Άγιος Ευστράτιος, Λέσβος) παρατηρήθηκε βίαιη ηφαιστειακή δραστηριότητα, µεταξύ 23.2 και 16.2 εκατοµµύρια χρόνια (Ma). Σποραδική ηφαιστειότητα, µε µικρή ένταση και έκταση, παρουσιάζεται στην περιοχή του κεντρικού Αιγαίου, µεταξύ 17 and 13 Ma. Προσδιορίζονται µόνο από µικρές εκρήξεις, στη Σκύρο, τα Ψαρά και τη Χίο, ενώ µεγαλύτεροι σχηµατισµοί εντοπίζονται στην κεντρική Εύβοια (Οξύλιθο και Οριό). Μια σειρά από γρανίτες παρουσιάζονται στις Κυκλάδες και το ανατολικό Αιγαίο, η ηλικία τους ποικίλει από 17 έως και 8.5 Ma. Οι παλαιότεροι γρανίτες βρίσκονται στην Ικαρία, Τήνο, Μύκονο, ήλο, Νάξο και Κέρο. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα αργότερα περιορίζεται στο ανατολικό, µεταξύ Σάµου και Κω, πριν από 10.7 έως 5.6 Ma. Μόνο στη Πάτµο η ηφαιστειακή δραστηριότητα συνεχίστηκε µέχρι πριν από 3.5 Ma. ιάσπαρτη ηφαιστειακή δραστηριότητα έχει αναφερθεί στην Ελληνική επικράτεια σε µια περίοδο µεταξύ 6 και 0.5 εκατοµµύρια χρόνια πριν. Παρόµοια δραστηριότητα συγκεντρώθηκε στις δυτικές ακτές του Παγασητικού κόλπου και στο βόρειο Ευβοϊκό κόλπο (Αχίλλειο, Πορφύριο, Μικροθήβες, Λιχάδες, Άγιος Ιωάννης), στο βουνό Βόρας (Αλµωπία), στην περιοχή Στρυµονικού (Στρυµονικό, ίδυµοι Λόφοι, Γάβρα, Άγγιστρο), Αντίπαρος και στη βραχονησίδα Ψαθούρα. Έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα παρουσιάζεται από το Πλειόκαινο µέχρι και τις ηµέρες µας, στη περιοχή του τόξου του νοτιοανατολικού Αιγαίου. Η ηλικία της ηφαιστειακής δραστηριότητας στο Σουσάκι, την Αίγινα και τον Πόρο επεκτείνεται σε διάρκεια 2 εκατοµµυρίων ετών, ενώ τα Μέθανα, η Σαντορίνη και η Νίσυρος είναι ηφαίστεια που δηµιουργήθηκαν το τελευταίο 1 εκατοµµύριο χρόνια. Η Μήλος περιλαµβάνει τόσο νέα όσο και παλιά ηφαίστεια. Τα ενεργά ηφαίστεια στην Ελλάδα αποτελούν µέρος του ελληνικού ηφαιστειακού τόξου, µι καµπύλη - γραµµή ηφαιστείων που εκτείνεται από το Σουσάκι στα δυτικά µέχρι και την Κω στα ανατολικά. Ο σχηµατισµός των ηφαιστείων οφείλεται στην υποβύθιση της αφρικανικής πλάκας που κινείται προς βορρά κάτω από την µικροπλάκα του Αιγαίου (η οποία αποτελεί τµήµα της ευρασιατικής πλάκας). Οι ιστορικές αναφορές για τις ηφαιστειακές εκρήξεις πηγαίνουν πίσω περίπου 2000 χρόνια. Οι πρώτες παρατηρήσεις ήταν από την έκρηξη του ηφαιστείου στα Μέθανα το 258 π.χ. που σχηµάτισε ένα ηφαιστειακό δόµο και πολλές ροές 15

λάβας. Η έκρηξη στη Σαντορίνη το 197 π.χ. ήταν η πρώτη που καταγράφεται για το σχηµατισµό του νέου ηφαιστειακού νησιού. Υπάρχουν πάρα πολλές µαρτυρίες που σώζονται µέχρι τις τελευταίες εκρήξεις για το ηφαίστειο της Σαντορίνης (1925-1928, 1939-1941, 1950). Περιγραφή της άσκησης: Σε αυτή την άσκηση, οι µαθητές θα οπτικοποιήσουν την χωρική κατανοµή των ηφαιστείων που υπάρχουν στον ελλαδικό χώρο. Θα προσδιορίσουν ζώνες µε σηµαντικά σβησµένα και ενεργά ηφαίστεια στην Ελλάδα και θα συσχετίσουν το ηφαιστειακό τόξο µε τα όρια των λιθοσφαιρικών πλακών, µε τα ενεργά ρήγµατα καθώς και µε την σεισµική δραστηριότητα. Επίσης θα µπορέσουν να προσδιορίσουν τα ηφαιστειακά νησιά στην Ελλάδα. α/ α Οδηγίες inotes ραστηριότητα Εκπαιδευτικών και Εκπαιδευτών ραστηριότητα µαθητών 1 Άνοιξε το ArcMap και επιλέξτε A new empty map (Ένα νέο χάρτη) και κλικ ΟΚ. 2 Επιλέξτε να αποθηκεύσετε ονόµατα διαδροµών σε σχέση µε τις πηγές δεδοµένων. Αυτό είναι πολύ σηµαντικό, αν θέλετε να ανοίξετε εργασίες που δηµιουργήσατε σε άλλον υπολογιστή αργότερα. 3 Προσθέστε το επίπεδο δεδοµένων sat_pedagogue.tif από το φάκελο των δεδοµένων. 50 1 Παρατηρήστε προσεκτικά την εικόνα και απάντησε στις παρακάτω ερωτήσεις: 1. Γράψτε κάποιες θέσεις που θεωρείτε ότι µπορεί να εκδηλωθεί ηφαιστειακή δραστηριότητα ή υπάρχουν ηφαίστεια. 2. Πως επιλέξατε αυτές τις θέσεις; 3. Ποιες µεγάλες πόλεις βρίσκονται κοντά σε αυτές τις θέσεις; 16

4 Τώρα συγκρίνετε τις προβλέψεις που κάνατε για τις θέσεις των ηφαιστείων µε τα πραγµατικά δεδοµένα από τη χρήση των ArcGIS. Αφαιρέστε από την οθόνη την δορυφορική εικόνα sat_pedagogue.tif και προσθέστε το επίπεδο µε τα δεδοµένα των ηφαιστείων volcano.shp και της ακτογραµµής akto.shp. 1 Τα σηµεία που βρίσκονται τα ηφαίστεια εµφανίζονται πάνω στο χάρτη σας. Τα σηµεία δείχνουν τις θέσεις όλων των ηφαιστείων στην Ελλάδα (ενεργά, δυνητικά ενεργά και σβησµένα). Ενεργοποιήστε πάλι το επίπεδο sat_pedagogue.tif. Ερ.4: Τα περισσότερα ηφαίστεια βρίσκονται στις θέσεις που είχατε υποθέσει; Σηµειώστε παρακάτω τις περιοχές που προβλέψατε σωστά για την θέση ενός ηφαιστείου.. 17

Ερ.5: Υπάρχει κάποιο πρότυπο που βλέπετε ότι ακολουθείται για τις θέσεις εµφάνισης των ηφαιστείων; και πως αυτό συγκρίνεται µε αυτό των σεισµών; (εµφανίστε και το επίπεδο των σεισµών αν το θεωρείτε αναγκαίο) Μπορείτε να ρίξετε µια προσεκτικότερη µατιά στα δεδοµένα που βρίσκονται πίσω από τα σηµεία στο επίπεδο των ηφαιστείων κοιτάζοντας τα περιγραφικά στοιχεία στον πίνακα Attribute Τable. εξί κλικ στο επίπεδο volcano και κλικ στο Open Attribute Table. Βλέπετε όλο τον πίνακα περιγραφικών χαρακτηριστικών και τα δεδοµένα που συνδέονται µε τα σηµεία για τα ηφαίστεια πάνω στο χάρτη. Κάντε κλικ στο πεδίο (στήλη µε τίτλο) µε την ετικέτα Id για να την επιλέξετε. Η στήλη µε τον τίτλο Id παρουσιάζει, σε κατηγορίες (µε αρ. κατηγορίας 5 τα πιο πρόσφατα και ενεργά ηφαίστεια, ως αρ. κατηγορίας 1 για τα παλαιότερα και σβησµένα ηφαίστεια), την γεωλογική εποχή (από το Ανώτερο Ηώκαινο στο Πλειόκαινο και το Τεταρτογενές) που τα ελληνικά ηφαίστεια σχηµατίστηκαν. Τώρα µπορείς να θέσεις τις κατηγορίες σε µια σειρά από τα παλαιότερα προς τα πιο πρόσφατα ηφαίστεια. Τώρα µπορείς να ταξινοµήσεις τα ηφαίστεια σύµφωνα µε τη γεωλογική εποχή. Μετακινηθείτε προς τα πάνω στην κορυφή του πίνακα. εξί κλικ στο πεδίο µε τίτλο Id και κλικ sort Ascending (ανιούσα ταξινόµηση). Τα δεδοµένα επαναταξινοµούνται από το 1 µέχρι το 5. Τώρα θα κατηγοριοποιήσετε τα ηφαίστεια ανάλογα µε την γεωλογική εποχή (δεξί κλικ στο VOLCANO-properties-symbology έπειτα quantities-graduated colors, στο πεδίο µε τιµή-id και θα δείτε στο χάρτη τις κατηγορίες των ηφαιστείων µε διαφορετικά χρώµατα. Τα δεδοµένα περιλαµβάνουν σβησµένα, κοιµισµένα (δυνητικά ενεργά) και ενεργά ηφαίστεια. Με βάση τις θέσεις των διαφορετικών κατηγοριών ηφαιστείων µπορείς να απαντήσεις στις παρακάτω ερωτήσεις; 18

Ερ.6: Ποια πρότυπα βλέπετε να σχηµατίζουν οι θέσεις των κατηγοριών των ηφαιστείων (σύµφωνα µε το γεωλογικό χρόνο δηµιουργίας τους); Μπορείτε να αιτιολογήσετε την απάντησή σας; Ερ.7: Σε ποια θέση στην Ελλάδα θεωρείτε ότι είναι πιθανό να συµβεί η επόµενη έκρηξη ηφαιστείου; Ψάξτε στο διαδίκτυο στις παρακάτω διευθύνσεις για να βρείτε πληροφορίες για τα ηφαίστεια στην Ελλάδα: http://85.72.53.43:1956/nisyros_en/inde.php?option=com_content&task=view&id=86&itemid= 109 http://vulcan.wr.usgs.gov/volcanoes/greece/framework.html http://www.volcanolive.com/greece.html Εάν θέλετε να σώσετε το χάρτη που έχετε δηµιουργήσει κάντε κλικ στο αρχείο ---save as--- και ψάξτε για το φάκελο που θέλετε να σώσετε την εργασία σας. 5 Επιπλέον µπορείτε να κατηγοριοποιήσετε τα ηφαίστεια σύµφωνα µε τον τύπο (TYPE). Αυτό το πεδίο µας πληροφορεί αν το ηφαίστειο είναι ενεργό, ανενεργό-κοιµισµένο ή σβησµένο (βλ. εικόνα οθόνης Open the Attribute Table του volcano.shp, 28 Επιλέξτε τα ενεργά ηφαίστεια (Active) µόνο. 32 19

Ερ.8: Τι πρότυπα βλέπετε; Ερ.9: Μπορείτε να υποθέσετε γιατί τα συγκεκριµένα ηφαίστεια βρίσκονται στις συγκεκριµένες θέσεις. Μπορείτε να αιτιολογήσετε και να δώσετε κάποια εξήγηση για αυτές τις θέσεις; Με ποιο τρόπο οι εκρήξεις των ηφαιστείων συνδέονται µε την σεισµοτεκτονική της Ελλάδας; Πρόσθεσε τώρα και το επίπεδο µε τα ρήγµατα Fault.shp και κάντε κλικ στο Fault.shp (βλ. εικόνα οθόνης). Χρησιµοποιήστε το εργαλείο identify για να βρείτε τα ονόµατα των ενεργών ηφαιστείων, του ηφαιστειακού τόξου του ΝΑ Αιγαίου. 33 20

6 Προσθέστε τώρα και το επίπεδο town_popdens_more_than_500.shp για να δείξετε τις πόλεις µε πληθυσµιακή πυκνότητα (από τον Attribute table POPDENS) πάνω από 500 κατ./km 2. 1 Μπορείτε να αποθηκεύσετε αυτή την εργασίακατά τη διάρκεια της άσκησης, προκειµένου να αποτρέψετε την απώλεια της εργασίας σας, αν το σύστηµα κολλήσει. 21 7 Προσδιορίστε τις µεγάλες πόλεις µε υψηλή ή χαµηλή επικινδυνότητα σε περίπτωση ηφαιστειακής δράσης. 33 Μετρήστε την απόσταση µεταξύ ηφαιστείων και κοντινών µεγάλων πόλεων. 16 Χρησιµοποιήστε το εργαλείο Measure για να ορίσετε την απόσταση από άλλες πόλεις κοντά σε ενεργά ηφαίστεια. 21

Ερ 10: Ποια είναι η µικρότερη απόσταση που βρήκατε µεταξύ ενός ενεργού ηφαιστείου και µιας πόλης; Αναφέρατε αυτήν την πόλη, το ηφαίστειο, και την µεταξύ τους απόσταση. (Χρησιµοποιήστε το εργαλείο identify όπου χρειάζεται) Ερ. 11: Υπάρχουν πολλά ενεργά ηφαίστεια σε θέσεις κοντά στις πόλεις; 8 ηµιουργήστε ένα γεωγραφικό χάρτη (ενεργά ηφαίστεια στην Ελλάδα όπου θα περιέχει και τις µεγαλύτερες πόλεις), που θα περιλαµβάνει το σύµβολο του προσανατολισµού, το υπόµνηµα και την κλίµακα. 22 Ο χάρτης σας µπορεί να είναι κάπως έτσι. Τώρα µπορείτε να τυπώσετε τον χάρτη σας, αλλά πριν τυπώσετε σκεφθείτε το περιβάλλον. 19 9 ηµοσιοποιήστε και µοιράστε τον χάρτη σας µέσα από το ArcGIS Online. 46 Συγχαρητήρια! This project has been funded with support from the European Commission. This publication reflects the views only of the author, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information 22

Μέτριας δυσκολίας ασκήσεις Μαύροι πελαργοί Εισαγωγή Το Μπαρκς µια µικρή πόλη δέκα χιλιάδων κατοίκων βρίσκεται στα Ούγγρο-Κροατικά σύνορα του ποταµού, Ντράβα (Drava). Ο ποταµός Drava ήταν πίσω από το σιδηρούν παραπέτασµα, έτσι η φυσική οµορφιά και η περιβαλλοντική του αξία της περιοχής παρέµεινε σχεδόν ανέπαφη. Αυτό είχε ως συνέπεια, το 1996 να ανακοινωθεί ότι ο ποταµός Ντράβα και η πεδιάδα του αποτελούσαν τµήµα του Εθνικού Πάρκου ούναβη-ντράβα. Ένα από τα πιο σηµαντικά προστατευόµενα είδη του Εθνικού Πάρκου είναι οι Μαύροι Πελαργοί οι οποίοι χτίζουν τις φωλιές στους ψηλά στα δένδρα. Είναι ένα ντροπαλό και επιφυλακτικό είδος αντίθετα µε τους Λευκούς Πελαργούς. Εξαιτίας στα προστατευτικά µέτρα στο Εθνικό Πάρκο όλο και περισσότεροι Μαύροι Πελαργοί φωλιάζουν στο Μπαρκς. Περιγραφή της άσκησης: Σε αυτή την άσκηση µπορείς να συγκρίνεις τα ενδιαιτήµατα των Λευκών και Μαύρων Πελαργών. Με την οπτικοποίηση των φωλεών αυτών των δύο ειδών θα δεις εάν υπάρχει σηµαντική διαφορά µεταξύ του τρόπου ζωής αυτών των δυο ειδών. Χρειάζεσαι ένα λεπτοµερή χάρτη της περιοχής και τις συντεταγµένες των φωλεών. Έπειτα θα δηµιουργήσεις δυο φακέλους συµβάντων για τα δύο είδη. είχνοντας τις θέσεις των φωλεών. Γι αυτό, χρειάζεσαι να προσθέσεις τις πραγµατικές XY συντεταγµένες στο χάρτη σου. Όταν θα έχεις εισάγει τα δεδοµένα, θα µπορείς να οπτικοποιήσεις και να παρουσιάσεις τις πληροφορίες από το πίνακα της βάσης δεδοµένων πάνω στο χάρτη. Έπειτα µπορείς εύκολα να αναλύεις τα ενδιαιτήµατα αυτών των πουλιών. α/α Οδηγίες inotes ραστηριότητα Εκπαιδευτικών και Εκπαιδευτών ραστηριότητα µαθητών Αρχικά θα πρέπει να ανοίξετε το χάρτη της πόλης Μπάρκς. 1 Ανοίξτε το ArcMap από το αρχικό µενού των MS Windows 2 Επιλέξτε να αποθηκεύσετε ονόµατα διαδροµών σε σχέση µε 50 τις πηγές δεδοµένων. Αυτό είναι πολύ σηµαντικό, αν θέλετε να ανοίξετε εργασίες που δηµιουργήσατε σε άλλον υπολογιστή αργότερα. 3 Προσθέσετε τον παγκόσµιο τοπογραφικό χάρτη από την 1 online βιβλιοθήκη βασικών χαρτών Τώρα θα δηµιουργήσετε πίνακες βάσεων δεδοµένων στους οποίους µπορείτε να εισάγετε 23

πληροφορίες για τις θέσεις των φωλεών. 4 ηµιουργήστε δύο πίνακες βάσης δεδοµένων στο ArcCatalog: 25 Ανοίξτε το ArcCatalog και δηµιουργήστε δύο νέους πίνακες βάσεων δεδοµένων. Σώστε τον ένα πίνακα ως white storks, και τον άλλο ως black storks 5 Πρόσθεσε και τους δυο πίνακες βάσης δεδοµένων στο ArcMap 1 6 Στο ArcMap, δηµιουργήστε τα ακόλουθα πεδία και στους δύο πίνακες βάσης δεδοµένων: εξί-click στο πίνακα των περιεχοµένων για να ανοίξει ο Πίνακας χαρακτηριστικών (attribute table) 7 Προσθέστε πεδία: X (για X συντεταγµένη, επιλέξτε double ως τύπο δεδοµένων) Y (για Y συντεταγµένη επιλέξτε double ως τύπο δεδοµένων) Place (για να δείξετε τη θέση της φωλιάς, όπως δένδρο, ή κολώνα ηλεκτρικού φωτός ή καµινάδα, κλπ. διαλέξτε tet τύπο δεδοµένων) Τώρα που έχουµε δηµιουργήσει τους πίνακες δεδοµένων, είναι καιρός να τους συµπληρώσουµε µε δεδοµένα για τις φωλιές 7 Συµπλήρωσε τις θέσεις των φωλεών στον attribute table των 30 black storks : Field 1 black storks X Y 1 17,444757 45,995320 2 17,434812 45,995407 3 17,461605 45,994381 4 17,451435 45,980886 5 17,414306 45,939725 Συµπλήρωσε τις πληροφορίες για τις θέσεις των φωλεών στον attribute table των white storks : Field 1 white storks X Y 1 17,419845 45,997539 30 2 17,422305 45,992759 3 17,474670 45,962174 4 17,478102 45,960871 5 17,448792 45,954610 24

Τώρα που όλα τα δεδοµένα έχουν εισαχθεί, είµαστε έτοιµη να οπτικοποιήσουµε τις θέσεις των φωλεών στο χάρτη 8 Σχεδίασε τις θέσεις των φωλιών των λευκών πελαργών, και τις θέσεις των µαύρων πελαργών στο χάρτη χρησιµοποιώντας το εργαλείο add XY data. Θα δηµιουργήσεις δυο καινούργια επίπεδα: white stork Event και black stork Event. Εάν οι θέσεις των φωλεών εµφανίζονται σε λάθος τοποθεσία πάνω στο χάρτη, πιθανόν οι συντεταγµένες δεν αντιστοιχούν στο σύστηµα συντεταγµένων που το ArcGIS χρησιµοποιεί ήδη στο πλαίσιο των δεδοµένων. Μετακινήστε το επίπεδο Event, αλλάξτε το σύστηµα συντεταγµένων σε Γεωγραφικό σύστηµα συντεταγµένων (Geographic Coordinate system) > World > WGS 1984 (όχι ένα από τα WGS 1984 projected συστήµατα συντεταγµένων) και προσπαθήστε πάλι. 9 Άλλαξε τα σηµειακά σύµβολα των white and black storks στο επίπεδο : πρέπει να διαφέρουν σηµαντικά. 10 Κάνε Zoom σε κάθε φωλιά στο χάρτη για να αναλύσεις τα ενδιαιτήµατα. Μπορείτε επίσης να προσθέσετε την παγκόσµια συλλογή φωτογραφιών από την ηλεκτρονική βιβλιοθήκη του βασικού χάρτη για την ανάλυση αυτή. Αν είστε τυχεροί, η εικόνα της περιοχής, όπου βρίσκονται οι φωλιές, µπορεί να είναι αρκετά λεπτοµερείς, ώστε να σας επιτρέψει να µελετήσετε προσεκτικά την περιοχή γύρω από τη φωλιά πίσω από τη θέση εργασίας σας. 24 41 13 11 1 Για να διατηρήσετε την θέαση καλύτερη, και για να είστε ικανοί να ξεχωρίσετε τις φωλιές πάνω στο χάρτη, µόλις αρχίσετε να µεγεθύνετε και να µετατοπίζετε, θα τις ονοµάσουµε. 11 είξε τις ετικέτες των σηµείων πάνω στις φωλιές 26 Μπορείτε επίσης να δηµιουργήσετε µια υπερσύνδεση µε φωτογραφίες (photos) στα σηµεία των φωλεών 25