ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΣΤΗ «ΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Ενδοοµιλικές συναλλαγές Transfer Pricing Η εργασία υποβάλλεται για την µερική κάλυψη των απαιτήσεων µε στόχο την απόκτηση µεταπτυχιακού διπλώµατος ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΕΛΕΝΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2011
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Οι ενδοοµιλικές συναλλαγές είναι ένα ζήτηµα που απασχολεί ιδιαίτερα επιχειρήσεις και κυβερνήσεις. Οι επιχειρήσεις από την πλευρά τους προσπαθούν να επιτύχουν την άριστη ενδοοµιλική τιµολόγηση όσον αφορά τα αγαθά και τις υπηρεσίες που ανταλλάσσονται εντός του οµίλου. Η στρατηγική που ακολουθούν εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, οι σηµαντικότεροι εκ των οποίων είναι το είδος της αγοράς και τα στοιχεία κόστους του προϊόντος. Πολύ σηµαντικό ρόλο επίσης παίζουν και οι διαφορές στους φορολογικούς συντελεστές ανά τις χώρες, οι οποίες δίνουν κίνητρο στις επιχειρήσεις να µετατοπίσουν µέρος των φορολογητέων κερδών σε χώρες µε ευνοϊκότερη φορολόγηση, µειώνοντας έτσι την συνολική φορολογική τους επιβάρυνση. Αυτό πετυχαίνεται µέσω των υπερτιµολογήσεων και υποτιµολογήσεων των ενδιάµεσων προϊόντων που διακινούνται εντός του οµίλου. Η τακτική αυτή έχει εγείρει την ανησυχία των κυβερνήσεων οι οποίες προσπαθούν να επιβάλουν κανόνες για να ελέγξουν το φαινόµενο αυτό. Αν και η νοµοθεσία των κρατών δεν είναι απόλυτα εναρµονισµένη, υπάρχει µια βασική αρχή η οποία διέπει τις περισσότερες νοµοθεσίες. Πρόκειται για την αρχή των ίσων αποστάσεων, η οποία συστήνεται από τον ΟΟΣΑ, και ορίζει ότι οι επιχειρήσεις οφείλουν να εφαρµόζουν στις ενδοοµιλικές τους συναλλαγές όρους ταυτόσηµους µε αυτούς που θα ακολουθούνταν σε όµοιες συναλλαγές µε ανεξάρτητες µονάδες. Όµως, η εφαρµογή αυτής της αρχής δεν ενδείκνυται σε κάθε είδος αγοράς. Στην εργασία που ακολουθεί επιχειρούµε να προσεγγίσουµε το ζήτηµα των ενδοοµιλικών συναλλαγών από όσο το δυνατόν περισσότερες σκοπιές. Αφού εξηγήσουµε τις βασικές έννοιες που σχετίζονται µε το θέµα, πραγµατοποιούµε µια εκτενή βιβλιογραφική επισκόπηση. Στη συνέχεια, χρησιµοποιώντας ένα µαθηµατικό υπόδειγµα, ελέγχουµε αν η εφαρµογή της αρχή των ίσων αποστάσεων ενδείκνυται σε κλάδους µε ολιγοπωλιακή σύσταση. Συγκεκριµένα, αποδεικνύουµε ότι η εφαρµογή της αρχής από µια νεοεισερχόµενη επιχείρηση σε µια II
ολιγοπωλιακή αγορά που πωλεί οµοιογενές προϊόν και έχει γραµµική συνάρτηση ζήτησης οδηγεί σε µείωση της κοινωνικής ευηµερίας. Αντίθετα, αν ο αριθµός των επιχειρήσεων τείνει στο άπειρο, ο κλάδος µετατρέπεται σε πλήρως ανταγωνιστικό και η εφαρµογή της αρχής των ίσων αποστάσεων δε δηµιουργεί στρεβλώσεις. Στην απόδειξη της παραπάνω πρότασης εφαρµόζουµε δυο διαφορετικούς τρόπους καθορισµού της ενδοοµιλικής τιµής, µονοµερής επιλογή και επιλογή κατόπιν διαπραγµάτευσης. Επίσης, εξετάζουµε αν κάποια από τις αποδεκτές µεθόδους ενδοοµιλικής τιµολόγησης δηµιουργεί λιγότερες στρεβλώσεις, ωστόσο τα προκύπτοντα αποτελέσµατα δε συνηγορούν στην προτίµηση κάποιας µεθόδου. Τα συνολικά ευρήµατα της εν λόγω έρευνας δείχνουν πως η εφαρµογή της αρχής των ίσων αποστάσεων έχει νόηµα µόνο σε ανταγωνιστικές αγορές, ενώ η εφαρµογή της σε ολιγοπωλιακές αγορές επιδεινώνει την κοινωνική ευηµερία και συνεπώς καθίσταται αναγκαία η αναθεώρησή της. III
ηλώνω ότι είµαι συγγραφέας αυτής της εργασίας και ότι κάθε βοήθεια την οποία είχα για την προετοιµασία της, είναι πλήρως αναγνωρισµένη και αναφέρεται στην εργασία. Επίσης, έχω κάνει σαφείς αναφορές (συντάκτη, χρονολογία, εργασία, σελίδα) τις όποιες πηγές από τις οποίες έκανα χρήση δεδοµένων, προτάσεων, ιδεών ή λέξεων, είτε αυτές αναφέρονται ακριβώς είτε είναι παραφρασµένες. Καταλαβαίνω ότι η αποτυχία να γίνει αυτό ανέρχεται σε λογοκλοπή και θα θεωρηθεί λόγος αποτυχίας σε αυτήν την διπλωµατική και του συνολικού βαθµού της. Ακόµα δηλώνω ότι αυτή η γραπτή εργασία προετοιµάστηκε από εµένα προσωπικά και αποκλειστικά και ότι θα αναλάβω πλήρως τις συνέπειες εάν η εργασία αυτή αποδειχθεί ότι δεν µου ανήκει. Όνοµα: ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΕΛΕΝΗ Υπογεγραµµένη:... Ηµεροµηνία: 15/01/2011 IV
Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω το σύντροφό µου για όλη την εµπιστοσύνη, τη στήριξη και την αγάπη που µου προσφέρει χρόνια τώρα. V
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο : ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1.1 Εισαγωγικές Έννοιες..... 1.2 Αποδεκτές Μέθοδοι Ενδοοµιλικής Τιµολόγησης σύµφωνα µε τον ΟΟΣΑ..... 1.2.1 Παραδοσιακές µέθοδοι... Μέθοδος της συγκρίσιµης µη ελεγχόµενης τιµής.. Μέθοδος της τιµής µεταπώλησης µείον. Μέθοδος του κόστους συν κέρδους 1.2.2 Εναλλακτικές µέθοδοι. Μέθοδος του επιµερισµού κέρδους Μέθοδος του καθαρού κέρδους συναλλαγής.. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο : ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ. 2.1 Ποια είναι η άριστη πολιτική ενδοοµιλικής τιµολόγησης της επιχείρησης και πως αυτή επηρεάζεται από τη µορφή αγοράς και άλλους παράγοντες. 2.2 Πώς επηρεάζεται η πολιτική ενδοοµιλικής τιµολόγησης από την οργανωτική δοµή και το σύστηµα λήψης αποφάσεων της επιχείρησης. 2.3 Η ενδοοµιλική τιµολόγηση ως µηχανισµός µείωσης της φορολογικής επιβάρυνσης (income shifting)... 2.4 Πώς αντιµετωπίζουν οι κυβερνήσεις το ζήτηµα ενδοοµιλικής τιµολόγησης και τι κανόνες θέτουν... ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο : ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΕΣ ΙΑΤΑΞΕΙΣ. 3.1 Ελληνική Νοµοθεσία 3.1.1 Υιοθέτηση της αρχής των ίσων αποστάσεων. 1 2 7 8 8 9 11 12 12 14 15 16 24 29 33 38 39 39 VI
3.1.2 Φάκελος Τεκµηρίωσης... 3.1.3 Απαλλαγές Κυρώσεις... 3.2 Ευρωπαϊκή Νοµοθεσία 3.2.1 ιαφορές στη σχετική νοµοθεσία... 3.2.2 Τιµολογιακές συµφωνίες 3.3 Αµερικανική Νοµοθεσία... 3.3.1 Ηνωµένες Πολιτείες Αµερικής... 3.3.2 Καναδάς. 3.3.3 Λατινική Αµερική...... ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο : ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ ΕΡΕΥΝΑ 4.1 Μονοµερής επιλογή της ενδοοµιλικής τιµής.. 4.1.1 υοπώλιο. 4.1.2 Τριοπώλιο µε δέσµευση της νεοεισερχόµενης επιχείρησης να ακολουθήσει την ALP 4.1.3 Τριοπώλιο 4.1.4 Ν+1 επιχειρήσεις µε δέσµευση της νεοεισερχόµενης επιχείρησης να ακολουθήσει την ALP. 4.1.5 Ν+1 επιχειρήσεις... 4.2 Επιλογή της ενδοοµιλικής τιµής µε διαπραγµάτευση. 4.2.1 υοπώλιο... 4.2.2 Τριοπώλιο µε δέσµευση της νεοεισερχόµενης επιχείρησης να ακολουθήσει την ALP 4.2.3 Τριοπώλιο... 4.2.4 Ν+1 επιχειρήσεις µε δέσµευση της νεοεισερχόµενης επιχείρησης να ακολουθήσει την ALP. 4.2.5 Ν+1 επιχειρήσεις 42 46 48 48 51 53 54 56 58 61 64 65 67 69 71 74 75 75 77 79 80 83 VII
4.3 Σύγκριση αποτελεσµάτων.. 4.3.1 Αποτελέσµατα για µονοµερή επιλογή της ενδοοµιλικής τιµής. 4.3.2 Αποτελέσµατα για επιλογή της ενδοοµιλικής τιµής µε διαπραγµάτευση... 4.4 Τι συµβαίνει όταν ο αριθµός των επιχειρήσεων τείνει στο άπειρο. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο : ΣΥΚΡΙΣΗ ΜΕΘΟ ΩΝ ΕΝ ΟΟΜΙΛΚΗΣ ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗΣ. 5.1 Μέθοδος της συγκρίσιµης µη ελεγχόµενης τιµής.. 5.2 Μέθοδος του κόστους συν κέρδους. 5.3 Mη εφαρµογή της αρχής των ίσων αποστάσεων 5.4 Σύγκριση αποτελεσµάτων... 5.4.1 Σύγκριση µεθόδου συγκρίσιµης µη ελεγχόµενης τιµής σε σχέση µε τη µη εφαρµογή της. 5.4.2 Σύγκριση µεθόδου κόστους συν κέρδους σε σχέση µε τη µη εφαρµογή της.. 5.4.3 Σύγκριση µεθόδου κόστους συν κέρδους σε σχέση µε τη µέθοδο συγκρίσιµης µη ελεγχόµενης τιµής. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο : ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... A-1. υοπώλιο - Εφαρµογή της λύσης διαπραγµάτευσης κατά Nash A-2. υο επιχειρήσεις εφαρµόζουν τη λύση διαπραγµάτευσης κατά Nash ενώ η τρίτη - νεοεισερχόµενη εφαρµόζει την ALP. A-3. Τριοπώλιο - Εφαρµογή της λύσης διαπραγµάτευσης κατά Nash Β-1. Ισορροπία όταν οι επιχειρήσεις είναι δύο. 84 84 89 94 96 97 98 100 101 101 103 105 108 115 119 119 122 126 133 VIII
Β-2. Μέθοδος της συγκρίσιµης µη ελεγχόµενης τιµής Β-3. Μέθοδος του κόστους συν κέρδους Β-4. Ισορροπία όταν οι επιχειρήσεις είναι τρεις.. 134 136 138 IX
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο : ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το αντικείµενο που θα µελετήσουµε στην παρούσα εργασία είναι οι ενδοοµιλικές συναλλαγές. Ο όρος αναφέρεται στις συναλλαγές που διεξάγονται µεταξύ συνδεδεµένων επιχειρήσεων ή τµηµάτων, στα πλαίσια του ίδιου οµίλου. Αφορά δηλαδή εσωτερικές συναλλαγές και όχι συναλλαγές µε τρίτα µέρη. Παρότι πρόκειται για ένα ζήτηµα που έχει ξεκινήσει να µελετάται από τη δεκαετία του 50, στις µέρες µας είναι ολοένα και πιο επίκαιρο. Αυτό συµβαίνει κυρίως λόγω της διεθνοποίησης και της εξάπλωσης των πολυεθνικών εταιριών ανά των κόσµο, γεγονός που οδηγεί σε αύξηση του όγκου των ενδοοµιλικών συναλλαγών. εν αυξάνεται µόνο ο αριθµός των πολυεθνικών εταιριών, αλλά και οι χώρες στις οποίες αυτές δραστηριοποιούνται. Επακόλουθο αυτής της αύξησης είναι και η αύξηση του επιστηµονικού ενδιαφέροντος για το θέµα αυτό. Η δοµή της εργασίας που ακολουθεί έχει ως εξής: Στη συνέχεια του παρόντος κεφαλαίου γίνεται περιγραφή των βασικών εννοιών που αφορούν τις ενδοοµιλικές συναλλαγές και αναφορά στις ευρέως αποδεκτές µεθόδους ενδοοµιλικής τιµολόγησης. Στο δεύτερο κεφάλαια πραγµατοποιείται µια εκτενής βιβλιογραφική επισκόπηση και παρουσιάζονται τα ζητήµατα που έχουν κυρίως απασχολήσει τους ερευνητές. Καθώς η σχετική αρθογραφία είναι ιδιαίτερα πλούσια, τα ζητήµατα αυτά χωρίζονται σε τέσσερις βασικές κατηγορίες για να µπορέσουν να µελετηθούν ευκολότερα. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται µια ανασκόπηση στη σχετική νοµοθεσία που έχει θεσπιστεί από τα διάφορα κράτη. Περισσότερη έµφαση δίνεται στην νοµοθεσία που ισχύει στη χώρα µας και στις τροποποιήσεις που έχει υποστεί τα τελευταία χρόνια. Επίσης, γίνεται µια συνοπτική παρουσίαση των νόµων που 1
ισχύουν στην Ευρώπη και στην Αµερική. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται ένα µαθηµατικό υπόδειγµα στο οποίο ελέγχουµε αν η εφαρµογή της αρχής των ίσων αποστάσεων σε ολιγοπωλιακούς κλάδους είναι προς όφελος της ευηµερίας ή όχι. Μελετώνται δυο διαφορετικές περιπτώσεις. Στην πρώτη θεωρούµε ότι η ενδοοµιλική τιµή αποφασίζεται µονοµερώς από το κατασκευαστικό τµήµα, ενώ στη δεύτερη ότι αποφασίζεται κατόπιν διαπραγµάτευσης του κατασκευαστικού τµήµατος και του τµήµατος διανοµής. Στο πέµπτο κεφάλαιο επιχειρούµε σύγκριση δύο εναλλακτικών µεθόδων ενδοοµιλικής τιµολόγησης, προσπαθώντας να αποφανθούµε αν η υιοθέτηση κάποιας από αυτές είναι προτιµότερη από άποψη κοινωνικής ευηµερίας. Τέλος, στο έκτο κεφάλαιο γίνεται µία σύνοψη των όσων προηγήθηκαν και εκφράζονται γενικότερα συµπεράσµατα. 1.1 Εισαγωγικές Έννοιες Η έννοια της ενδοοµιλικής τιµολόγησης (transfer pricing) αναφέρεται στις τιµές στις οποίες ανταλλάσσονται αγαθά (υλικά και άυλα), υπηρεσίες και κεφάλαια µεταξύ των διαφόρων τµηµάτων µιας επιχείρησης ή µεταξύ συνδεδεµένων επιχειρήσεων. Τα συστήµατα που αναπτύσσονται επιχειρούν να προσδιορίσουν τις τιµές για εµπορεύµατα που παράγονται και καταναλώνονται εντός της επιχείρησης και δεν ασχολούνται µε τον προσδιορισµό τιµών των προϊόντων που θα φτάσουν στον τελικό αγοραστή. Η ενδοοµιλική τιµολόγηση αποτελεί ένα χρήσιµο εργαλείο για τις πολυεθνικές επιχειρήσεις στην προσπάθεια τους να µεγιστοποιήσουν τα συνολικά τους κέρδη. Παράλληλα, επηρεάζει άµεσα την κατανοµή των πόρων στα διάφορα τµήµατα και την αξιολόγηση της απόδοσης των τµηµάτων αυτών. Η εσφαλµένη ενδοοµιλική τιµολόγηση, είναι δυνατόν να παρακωλύσει τη λειτουργία 2
της επιχείρησης. Επίσης, αν για παράδειγµα η ενδοοµιλική τιµή τεθεί αυθαίρετα πολύ χαµηλά, αυτό µπορεί να οδηγήσει σε δυσανάλογα µεγάλη χρήση σπάνιων πόρων. Αυτό µπορεί να συµβεί επειδή τα τµήµατα που αγοράζουν το ενδιάµεσο προϊόν φαίνονται περισσότερο κερδοφόρα και επιθυµούν αύξηση του όγκου προϊόντος µου µεταχειρίζονται. 1 Γεννάται λοιπόν το δίληµµα µεταξύ ανεξάρτητης ή κεντρικά διευθυνόµενης τιµολόγησης µεταξύ των τµηµάτων. Όταν η ενδοοµιλική τιµή καθορίζεται από την κεντρική διοίκηση τα επί µέρους τµήµατα την εκλαµβάνουν ως δεδοµένη και δε συµµετέχουν στη διαδικασία διαπραγµάτευσης για την επιλογή της κατάλληλης ενδοοµιλικής τιµολόγησης. Η κεντρική τιµολόγηση επιτρέπει στην επιχείρηση να δώσει έµφαση σε στόχους που αφορούν το σύνολο του οργανισµού. Ο συντονισµός και ο έλεγχος γίνονται πιο αποτελεσµατικοί. Παράλληλα, οι πιθανές διαφορές µεταξύ των τµηµάτων περιορίζονται. Ωστόσο, τα κίνητρα που δηµιουργούνται στα τµήµατα είναι λιγότερο ισχυρά υπό καθεστώς κεντρικής τιµολόγησης. Αντίθετα, η αυτονοµία και η ανεξαρτησία των τµηµάτων µπορεί να δηµιουργήσει προϋποθέσεις για πιο έντονη προσπάθεια και ανάληψη πρωτοβουλιών. Ας δούµε όµως πώς λειτουργούν οι ενδοοµιλικές τιµές (transfer prices). Οι οικονοµικές µονάδες οι οποίες είναι διαιρεµένες σε διάφορα τµήµατα (divisions) χρησιµοποιούν τις ενδοοµιλικές τιµές για να τιµολογήσουν τα προϊόντα τους, που µεταφέρονται στα διάφορα τµήµατα της επιχείρησης. Υπάρχουν διάφορες µέθοδοι τιµολόγησης, οι οποίες θα αναλυθούν παρακάτω. Η κάθε επιχείρηση επιλέγει τη µέθοδο που επιθυµεί, προσπαθώντας να επιτύχει κάποιους στόχους. Οι στόχοι αυτοί 1 Abdel-Khalik and Lusk (1974), p. 8. 3
µπορεί να είναι αύξηση των συνολικών κερδών, αύξηση του µεριδίου αγοράς, ενδεχόµενη εξόντωση των ανταγωνιστών, εκχώρηση αρµοδιοτήτων στα τοπικά υποκαταστήµατα, κ.α. Η επιλογή της µεθόδου επηρεάζεται και εξαρτάται από το είδος της αγοράς του ενδιάµεσου και τελικού προϊόντος (τέλεια ή ατελώς ανταγωνιστική). Αν η αγορά είναι πλήρως ανταγωνιστική, η επιχείρηση είναι αναγκασµένη να συµβαδίσει µε την τιµή που επικρατεί στην αγορά. Στην πράξη όµως η τέλεια ανταγωνιστική αγορά σπανίως συναντάται. Συνεπώς, σε µια ατελώς ανταγωνιστική αγορά, πέρα από τους εκάστοτε υπό επίτευξη στόχους, πρέπει να ληφθούν υπ όψιν και άλλοι παράγοντες, όπως οι παράγοντες συνολικού κόστους, η στάση των ανταγωνιστών κ.α. Πέρα όµως από το είδος της αγοράς, ένας παράγοντας, που επηρεάζει σε µεγάλο βαθµό την πολιτική που θα ακολουθηθεί, είναι και η δοµή της επιχείρησης. Η επιχείρηση έχει ορίσει διοικητές στα διάφορα τµήµατα (divisional managers), οι οποίοι βρίσκονται κάτω από την εποπτεία της κεντρικής διοίκησης (top manager / head office). Έτσι, υπάρχει ο γενικότερος στόχος µεγιστοποίησης των κερδών του οργανισµού ως σύνολο, αλλά υπάρχουν και επί µέρους στόχοι τους οποίους καλείται να φέρει εις πέρας το κάθε τµήµα. Η µέθοδος ενδοοµιλικής τιµολόγησης που εφαρµόζει η κάθε επιχείρηση επηρεάζει σε µεγάλο βαθµό τις προσδοκίες και τους στόχους των διοικητών των διαφόρων τµηµάτων της. Ενδέχεται λοιπόν να υπάρξει σύγκρουση στόχων και αντιδικία µεταξύ των διαφόρων τµηµάτων. Συνεπώς, είναι δύσκολο να ικανοποιούνται όλα τα εµπλεκόµενα µέρη. Επίσης, επιδρά σηµαντικά στη µέτρηση της απόδοσης των διαφόρων τµηµάτων (divisional performance), µε αποτέλεσµα, αν δεν έχει επιλεχθεί η κατάλληλη µέθοδος, να 4
δηµιουργείται για τη κεντρική διοίκηση της επιχείρησης µια παραπλανητική εικόνα για την λειτουργία των διαφόρων τµηµάτων. Ας υποθέσουµε ότι υπάρχει ένα τµήµα (selling/manufacturing dιvision) που κατασκευάζει το ενδιάµεσο προϊόν και στη συνέχεια το πουλάει σε ένα άλλο τµήµα. Ο όρος «ενδιάµεσο» δεν χρησιµοποιείται για να υποδηλώσει ότι το προϊόν είναι ηµιτελές, αλλά για να υποδηλώσει ότι υπάρχει ένα άλλο τµήµα (buying/distribution division), το οποίο είναι υπεύθυνο για την πώληση του προϊόντος στους τελικούς αγοραστές. Το τµήµα που αγοράζει τo ενδιάµεσο προϊόν, τo αγοράζει στην ενδοοµιλική τιµή (transfer price) που έχει καθορισθεί. Έτσι, η ενδοοµιλική τιµή αποτελεί στοιχείο εσόδου για το τµήµα που πουλάει το ενδιάµεσο προϊόν, ενώ, για το τµήµα που το αγοράζει αποτελεί στοιχείο κόστους. Αν, για παράδειγµα, ακολουθηθεί µια υπερβολικά υψηλή ενδοοµιλική τιµή, αυτό θα έχει ως αποτέλεσµα τα κέρδη του τµήµατος «κατασκευαστή» να φαίνονται υψηλότερα, ενώ τα κέρδη του τµήµατος «αγοραστή» του ενδιάµεσου προϊόντος να φαίνονται χαµηλότερα. Αυτό συνεπάγεται φαινοµενικά αυξηµένη κερδοφορία και απόδοση για το πρώτο τµήµα και µειωµένη για το δεύτερο. Όµως, η αξιολόγηση του κάθε τµήµατος θα επηρεάσει και την κατανοµή των πόρων του οργανισµού. Συνεπώς, είναι πολύ κρίσιµη η επιλογή της κατάλληλης µεθόδου. Είδαµε λοιπόν ότι η ενδοοµιλική τιµολόγηση αποτελεί ένα χρηµατοοικονοµικό εργαλείο, αλλά και ένα στρατηγικό εργαλείο που επηρεάζει την οργανωτική δοµή της επιχείρησης, καθώς και τη στάση της απέναντι στους ανταγωνιστές. Αυτό όµως που κάνει την ενδοοµιλική τιµολόγηση ένα αµφιλεγόµενο 5
θέµα 2 είναι η δυνατότητα που παρέχει στις πολυεθνικές επιχειρήσεις για µετατόπιση εισοδήµατος (income sifting) σε χώρες µε ευνοϊκότερη φορολογική µεταχείριση, µειώνοντας έτσι τη συνολική φορολογική επιβάρυνση. Κάτι τέτοιο γίνεται εφικτό µε τον καθαρισµό πλασµατικών τιµών συναλλαγών κατά τη διεξαγωγή εµπορίου ή κατά την παροχή υπηρεσιών, στα πλαίσια ενός οµίλου επιχειρήσεων. Αυτό συµβαίνει όταν οι ενδοοµιλικές τιµές των ανταλλασσόµενων προϊόντων ή υπηρεσιών αποκλίνουν από αυτές που θα ίσχυαν στην ελεύθερη αγορά, αν δηλαδή οι συναλλαγές πραγµατοποιούνταν µεταξύ ανεξάρτητων επιχειρήσεων. Η πρακτική των υπερτιµολογήσεων - υποτιµολογήσεων αποσκοπεί στην συρρίκνωση της συνολικής διεθνώς φορολογικής επιβάρυνσης του οµίλου. Επιτυγχάνεται µε τη µεταφορά της φορολογητέας βάσης από ένα κράτος µε υψηλότερο συντελεστή εταιρικού φόρου σε ένα κράτος µε χαµηλότερο, µέσω του καθορισµού πλασµατικών υπερτιµηµένων ή υποτιµηµένων ενδοοµιλικών χρεώσεων. Το ενδεχόµενο αυτό εγείρει έντονη ανησυχία σε κυβερνήσεις και διεθνείς οργανισµούς. Η ενδεχόµενη απώλεια φορολογικών εσόδων είναι αρκετά σηµαντική. Συνήθως αρκεί η µεταφορά έδρας µιας εταιρίας σε µία χώρα µε χαµηλό φορολογικό συντελεστή, για να επωφεληθεί η εταιρία. Οι φορολογικές αρχές της χώρας πρέπει να βρίσκονται σε επιφυλακή. Αξίζει εδώ να σηµειώσουµε ότι όταν µια χώρα διανύει περίοδο κρίσης, ένα από τα εργαλεία που θα επιστρατεύσει η κυβέρνησή της για την αύξηση των εσόδων της είναι η αύξηση των φορολογικών συντελεστών. Όταν όµως οι πολυεθνικές εταιρίες που δραστηριοποιούνται στην εν λόγω χώρα έχουν τη δυνατότητα να µεταβιβάσουν µέρος των κερδών τους σε υποκαταστήµατα που εδρεύουν σε άλλες χώρες, τότε το εργαλείο αυτό της εκάστοτε κυβέρνησης χάνει 2 Vidal and Goetschalckx (2001), p. 135. 6
µέρος της δύναµής του. Για τους παραπάνω λόγους κρίνεται σκόπιµο να επιβληθούν κανονισµοί όσον αφορά τον τρόπο υπολογισµού των ενδοοµιλικών τιµών. 1.2 Αποδεκτές Μέθοδοι Ενδοοµιλικής Τιµολόγησης σύµφωνα µε τον ΟΟΣΑ Ο ΟΟΣΑ (Οργανισµός Οικονοµικής Ανάπτυξης και Συνεργασίας) έχει εκδώσει κατευθυντήριες οδηγίες (Transfer Pricing Guidelines) που ρυθµίζουν τις ενδοοµιλικές συναλλαγές. Κεντρικό άξονα των οδηγιών αυτών αποτελεί η αρχή των ίσων αποστάσεων (Arm s Length Principle), η οποία ορίζει ότι οι εταιρίες πρέπει να εφαρµόζουν στις ενδοοµιλικές τους συναλλαγές ταυτόσηµους ή όµοιους όρους µε αυτούς που θα εφαρµόζονταν για τις ίδιες ή παρόµοιες συναλλαγές µεταξύ ανεξάρτητων επιχειρήσεων. Οι περισσότερες χώρες εφαρµόζουν την εν λόγω αρχή. Όµως, παρόλα αυτά, συνεχίζουν να υπάρχουν διαφορές στον τρόπο υπολογισµού των ενδοοµιλικών τιµών και στην νοµοθεσία που ακολουθεί η κάθε χώρα. Ορισµένες χώρες δε διαθέτουν τη δέουσα εµπειρία στην αντιµετώπιση αυτών των ζητηµάτων ή εφαρµόζουν µε διαφορετικό τρόπο την αρχή των ίσων αποστάσεων. Επίσης, ανακύπτουν ζητήµατα διπλής φορολόγησης, τα οποία γίνεται προσπάθεια να επιλυθούν µε διακρατικές συµφωνίες. Γίνεται λοιπόν επιτακτική η ανάγκη της εναρµόνισης της σχετικής νοµοθεσίας. Ο ΟΟΣΑ, στην προσπάθεια να αντιµετωπίσει το πρόβληµα και να αποφευχθεί η διπλή φορολόγηση, έχει ορίσει συγκεκριµένες αποδεκτές µεθόδους υπολογισµού των ενδοοµιλικών τιµών. Συγκεκριµένα προτείνει τρεις παραδοσιακές µεθόδους, τις 7
οποίες συστήνει να ακολουθούν οι επιχειρήσεις, ενώ αναφέρει και δύο εναλλακτικές, οι οποίες θα πρέπει να χρησιµοποιούνται µόνο ως τελευταία λύση, όταν για παράδειγµα τα δεδοµένα δεν είναι επαρκή ή δεν µπορούν να χρησιµοποιηθούν µε αξιόπιστο τρόπο από τις παραδοσιακές µεθόδους. Ωστόσο, οι κατευθυντήριες γραµµές του ΟΟΣΑ δεν επισηµαίνουν κάποιον κανόνα για την επιλογή της καλύτερης µεθόδου, καθώς η υπόχρεος να καταβάλει φόρο επιχείρηση χρειάζεται απλά να δείξει ότι χρησιµοποιεί µια συγκεκριµένη µέθοδο που οδηγεί σε ένα ορθολογικό αποτέλεσµα, και όχι να εξηγήσει γιατί δεν έκανε χρήση των άλλων µεθόδων. Παρακάτω παρουσιάζονται οι αποδεκτές από τον ΟΟΣΑ µέθοδοι 3. 1.2.1 Παραδοσιακές µέθοδοι [Απόφαση Α2-8092/ 2008, Άρθρο 3]: Μέθοδος της συγκρίσιµης µη ελεγχόµενης τιµής (Comparable Uncontrolled Price Method) Σύµφωνα µε τη µέθοδο αυτή, συγκρίνονται οι τιµές των συναλλαγών µεταξύ συνδεδεµένων επιχειρήσεων (ελεγχόµενες συναλλαγές) µε τις τιµές που εφαρµόζονται σε συγκρίσιµες συναλλαγές µεταξύ ανεξαρτήτων επιχειρήσεων (µη ελεγχόµενες συναλλαγές). Η συγκρισιµότητα µεταξύ ελεγχόµενων και µη ελεγχόµενων συναλλαγών είναι εφικτή όταν δεν υπάρχουν διαφορές στις συναλλαγές αυτές ή όταν υπάρχουν κάποιες διαφορές οι οποίες δεν προκαλούν υλική επίδραση ή όταν µπορούν να γίνουν εύλογες τροποποιήσεις. Ένα παράδειγµα θα κάνει τη διαδικασία πιο κατανοητή. Έστω ότι η εταιρία Α έχει έδρα τη Γερµανία και πουλάει εξαρτήµατα στη θυγατρική της, που είναι 3 Περισσότερες πληροφορίες μπορούν να βρεθούν στα: Feinschreiber (2004), Chapters 5 & 6, OECD (2001), OECD (2009) και International Tax Institute. 8
εγκατεστηµένη στην Τουρκία. Μια εξωτερικά συγκρίσιµη συναλλαγή (external comparable transaction) θα µπορούσε να είναι η πώληση των εξαρτηµάτων από µια ανεξάρτητη εταιρία Β, µε έδρα την Γερµανία, σε µια ανεξάρτητη εταιρία Γ, µε έδρα την Τουρκία. Μια εσωτερικά συγκρίσιµη συναλλαγή (internal comparable transaction) θα µπορούσε να είναι η πώληση εξαρτηµάτων από την εταιρία Α στην ανεξάρτητη εταιρία Γ ή η πώληση εξαρτηµάτων από την εταιρία Β στη θυγατρική της εταιρίας Α. Ο όρος της εσωτερικής σύγκρισης ουσιαστικά αναφέρεται στην συµµετοχή της υπό εξέταση εταιρίας στη µη ελεγχόµενη συναλλαγή. Η συγκεκριµένη µέθοδος, αν και είναι αρκετά διαδεδοµένη, παρουσιάζει δυσκολίες στην εφαρµογή, καθώς είναι δύσκολο να βρεθεί µια συναλλαγή η οποία να είναι αντιπροσωπευτικά συγκρίσιµη. Μια µικρή αλλαγή, για παράδειγµα, στους όρους εµπορίου µπορεί να έχει σηµαντική επίδραση στις τιµές, καθιστώντας δύσκολη τη σύγκριση. Έτσι, στις περιπτώσεις όπου η εφαρµογή της µεθόδου είναι αδύνατη ή ατελέσφορη, είναι προτιµότερο να χρησιµοποιηθεί κάποια εκ των δυο µεθόδων που ακολουθούν. Μέθοδος της τιµής µεταπώλησης µείον (Resale Price Method) Η µέθοδος αυτή µειώνει την τιµή µεταπώλησης, προς τρίτους, αγαθού ή υπηρεσίας που αποκτήθηκε προγενέστερα από συνδεδεµένη εταιρία κατά το περιθώριο κέρδους µεταπώλησης. H αξία που προκύπτει θεωρείται ότι είναι η συµβατή µε την αρχή των ίσων αποστάσεων τιµή της προηγηθείσας ενδοοµιλικής συναλλαγής. Για τον προσδιορισµό του περιθώριο κέρδους µεταπώλησης λαµβάνονται υπ όψιν τα άµεσα και έµµεσα έξοδα της εταιρίας που συνδέονται αυστηρά µε τη συγκεκριµένη συναλλαγή καθώς και το ποσοστό κέρδους που 9
προσιδιάζει στο είδος της συναλλαγής. Επίσης, λαµβάνονται υπ όψιν και άλλοι παράγοντες, όπως το χρονικό διάστηµα που παρήλθε µεταξύ της αρχικής αγοράς και της µεταπώλησης, η φυσιολογική φθορά των αγαθών και το αποκλειστικό δικαίωµα της µεταπωλήτριας επιχείρησης να πουλά συγκεκριµένα αγαθά ή να εκµεταλλεύεται συγκεκριµένα δικαιώµατα. Η τιµή µεταπώλησης µειώνεται µε ένα κατάλληλο µεικτό περιθώριο κέρδους, το οποίο αντιπροσωπεύει το ποσό µε το οποίο ο µεταπωλητής θα επιζητούσε να καλύψει τις δαπάνες του και άλλα λειτουργικά έξοδά του, και το κέρδος που θα επιθυµούσε να αποκοµίσει. Για παράδειγµα, αν µια εταιρία κατασκευάζει κεριά στη Γαλλία και τα προµηθεύει σε ένα συνδεδεµένο διανοµέα Α στην Ισπανία, για να καθορίσει την ενδοοµιλική τιµή της θα πρέπει να αφαιρέσει από την τιµή µεταπώλησης ένα ποσοστό µεικτού περιθωρίου κέρδους. Για να βρει η επιχείρηση ποιο είναι το κατάλληλο ποσοστό κέρδους για τον εν λόγω υπολογισµό, πρέπει να λάβει υπ όψιν το µεικτό ποσοστό κέρδους που αποκτά ένας άλλος µη συνδεδεµένος Ισπανός διανοµέας κεριών Β (εξωτερική σύγκριση) ή το µεικτό ποσοστό κέρδους που αποκτά ο διανοµέας Α από συγκρίσιµες συναλλαγές µε ανεξάρτητες επιχειρήσεις. Για να είναι η σύγκριση ορθολογική πρέπει να αφορά όµοιες δραστηριότητες που φέρουν αντίστοιχους κινδύνους. Ουσιαστικά, η µέθοδος αυτή χρησιµοποιείται για να καθορίζει την κερδοφορία του διανοµέα-µεταπωλητή µε τον ίδιο τρόπο που η µέθοδος του κόστους συν κέρδους, την οποία µελετάµε αµέσως µετά, χρησιµοποιείται για να καθορίζει την κερδοφορία του κατασκευαστή 4. 4 Feinschreiber (2004), p. 69. 10
Μέθοδος του κόστους συν κέρδους (Cost Plus Method) Εδώ προσδιορίζεται η τιµή πώλησης αγαθών ή παροχής υπηρεσιών προς συνδεδεµένη εταιρία ως το άθροισµα του κόστους απόκτησης ή παραγωγής του αγαθού ή της υπηρεσίας πλέον του κατάλληλου περιθωρίου κέρδους, όπως θα ίσχυε σε συνθήκες αγοράς. Για την εφαρµογή της µεθόδου απαιτείται ο διαχωρισµός των εξόδων σε άµεσα, έµµεσα και λειτουργικά. Στη συγκεκριµένη µέθοδο συνυπολογίζονται µόνο τα άµεσα και έµµεσα έξοδα 5. Η ενδοοµιλική τιµή προκύπτει αν στα έξοδα αυτά προστεθεί ένα µεικτό περιθώριο κέρδους (mark-up) του κατασκευαστή. Για να είναι αυτό το περιθώριο κέρδους σύµφωνο µε την αρχή των ίσων αποστάσεων θα πρέπει να είναι ανάλογο του περιθωρίου κέρδους που χρησιµοποιούν µη συνδεδεµένες επιχειρήσεις που παράγουν το ίδιο προϊόν. Για την κατάταξη των εξόδων στην κατάλληλη κατηγορία λαµβάνονται υπ όψιν οι βασικές λογιστικές αρχές που είναι γενικά αποδεκτές για τον συγκεκριµένο κλάδο, στη χώρα που παράγεται το προϊόν. Ο διαχωρισµός του κόστους πρέπει να είναι ακριβής και να διέπεται από συνέπεια και οµοιοµορφία, διαφορετικά, τα αποτελέσµατα που προκύπτουν µπορεί να είναι παραπλανητικά. Αν, για παράδειγµα, ένα συγκεκριµένο έξοδο θεωρείται από την υπό µελέτη επιχείρηση ως λειτουργικό, ενώ από µια άλλη συγκρινόµενη επιχείρηση ως άµεσο, τότε η σύγκριση δεν είναι εφικτή και πρέπει να γίνουν κατάλληλες τροποποιήσεις. 5 Στη μέθοδο του καθαρού κέρδους συναλλαγής (Transactional Net Margin Method) λαμβάνονται υπ όψιν και οι τρεις κατηγορίες εξόδων- άμεσα, έμμεσα, λειτουργικά- ώστε να υπολογιστεί το καθαρό περιθώριο κέρδους. 11
Ας εξηγήσουµε πως γίνεται η σύγκριση. Έστω µια επιχείρηση Α, η οποία κατασκευάζει υποδήµατα στη Βουλγαρία. Για να υπολογίζει την ενδοοµιλική τιµή στην οποία θα πουλήσει στις συνδεδεµένες της επιχειρήσεις, πρέπει να προσθέσει τα άµεσα και έµµεσα έξοδα που πραγµατοποίησε και ένα µεικτό περιθώριο κέρδους, ανάλογο µε αυτό που εφαρµόζει µια άλλη ανεξάρτητη επιχείρηση Β κατασκευής υποδηµάτων στη Βουλγαρία (εξωτερική σύγκριση). Επίσης µπορεί να γίνει σύγκριση µε το ποσοστό µεικτού περιθωρίου κέρδους που εφαρµόζει η ίδια η επιχείρηση Α όταν συναλλάσσεται µε ανεξάρτητες επιχειρήσεις (εσωτερική σύγκριση). 1.2.2 Εναλλακτικές µέθοδοι: Οι εναλλακτικές µέθοδοι δε θα πρέπει να αποτελούν πρώτη προτεραιότητα για την επιχείρηση, καθώς συνιστάται να επιστρατεύονται µόνο όταν οι παραδοσιακές δεν µπορούν να εφαρµοστούν. Μέθοδος του επιµερισµού κέρδους (Profit Split Method) Όταν οι συναλλαγές είναι αλληλένδετες µεταξύ τους είναι πολύ πιθανόν να µην είναι δυνατή η αποτίµηση τους σε ατοµική βάση. Σε αυτή την περίπτωση, η µέθοδος προσπαθεί να απαλείψει την επίδραση των ειδικών συνθηκών που υπάρχουν ή επιβάλλονται σε ελεγχόµενες συναλλαγές, προσδιορίζοντας την κατανοµή των κερδών ή των ζηµιών µε τον τρόπο που θα είχαν κάνει µη συνδεδεµένες επιχειρήσεις από την εµπλοκή τους σε αντίστοιχες συναλλαγές. Η συγκεκριµένη µέθοδος εφαρµόζεται σε όλα τα εµπλεκόµενα στην ελεγχόµενη συναλλαγή µέρη. Το πρώτο βήµα είναι να υπολογιστεί το συνολικό 12
κέρδος που αποκτάται από µια ελεγχόµενη συναλλαγή 6. Στη συνέχεια, γίνεται ο επιµερισµός του κέρδους στα µέρη που συµµετείχαν, βάση της συνεισφοράς τους, λαµβάνοντας υπ όψιν τις λειτουργίες που επιτελέστηκαν, τα περιουσιακά στοιχεία που χρησιµοποιήθηκαν και τους κινδύνους που αναλήφθηκαν. Για να αποφασιστεί η µέθοδος επιµερισµού πρέπει να ληφθεί υπ όψιν η µέθοδος που χρησιµοποιήθηκε σε µια συγκρίσιµη µη ελεγχόµενη συναλλαγή. Ο επιµερισµός των κερδών µπορεί να πραγµατοποιηθεί είτε µε ανάλυση συνεισφοράς (contribution analysis) είτε µε ανάλυση καταλοίπων (residual analysis). Για να είναι σύµφωνος µε την αρχή των ίσων αποστάσεων πρέπει ληφθεί υπ όψιν πως θα ενεργούσαν ανεξάρτητα µέρη κάτω από παρόµοιες συνθήκες. Η µέθοδος αυτή χρησιµοποιείται συχνά για την αποτίµηση άυλων περιουσιακών στοιχείων. Τα στοιχεία αυτά συνήθως είναι µοναδικά και η συγκρισιµότητα µε συναλλαγές ανεξάρτητων επιχειρήσεων είναι σχεδόν αδύνατη. Επίσης, ενδείκνυται όταν κάποια τµήµατα µιας επιχείρησης είναι έντονα ολοκληρωµένα (highly integrated), καθιστώντας δύσκολη την αξιολόγηση των συναλλαγών τους σε ατοµική βάση. Ένα παράδειγµα θα κάνει πιο κατανοητή τη διαδικασία επιµερισµού. Έστω ότι η επιχείρηση Α µε έδρα τις Η.Π.Α. έχει εφεύρει µια πατέντα κατασκευής αλεξίσφαιρων γιλέκων, τα οποία προµηθεύει στην αστυνοµία. Η επιχείρηση Α έχει µια θυγατρική στην Ευρώπη, στην οποία και εκχωρεί το δικαίωµα. Ο επιµερισµός των κερδών που θα προκύψουν πρέπει να γίνει συνυπολογίζοντας το κόστος του δικαιώµατος και τις δαπάνες για απόκτηση σχετικών περιουσιακών στοιχείων, 6 Αναφερόμαστε μόνο στο κέρδος που αποκτάται από τη συγκεκριμένη συναλλαγή και όχι στα συνολικά κέρδη του ομίλου. 13
κάνοντας σύγκριση µε τη µέση απόδοση των επενδύσεων άλλων ευρωπαϊκών επιχειρήσεων που επιτελούν παρόµοιες λειτουργίες 7. Μέθοδος του καθαρού κέρδους συναλλαγής (Transactional Net Margin Method) Η συγκεκριµένη µέθοδος εξετάζει το καθαρό περιθώριο κέρδους που πραγµατοποιεί µια επιχείρηση από µια ελεγχόµενη συναλλαγή. Προϋποθέτει ότι οι ενδοοµιλικές τιµές πώλησης (transfer prices) µπορούν να προσδιορίζονται αξιόπιστα, µε αναφορά στο καθαρό κέρδος που αποκτούν συγκρίσιµες µη συνδεδεµένες εταιρίες που επιτελούν τις ίδιες λειτουργίες. Η µέθοδος αυτή είναι ανάλογη µε τη µέθοδο του κόστους συν κέρδους, που είδαµε νωρίτερα, µε τη διαφορά ότι συνυπολογίζονται όχι µόνο τα άµεσα και έµµεσα έξοδα αλλά και τα λειτουργικά. Στο παράδειγµα που είχαµε δώσει νωρίτερα για την επιχείρηση Α, η οποία κατασκεύαζε υποδήµατα στη Βουλγαρία, η ενδοοµιλική τιµή προκύπτει αν η επιχείρηση προσθέσει τα άµεσα, έµµεσα και λειτουργικά της έξοδα και ένα καθαρό περιθώριο κέρδους, ανάλογο είτε µε αυτό που εφαρµόζει µια άλλη ανεξάρτητη επιχείρηση Β κατασκευής υποδηµάτων στη Βουλγαρία (εξωτερική σύγκριση), είτε µε αυτό που εφαρµόζει η επιχείρηση Α όταν συναλλάσσεται µε ανεξάρτητες επιχειρήσεις (εσωτερική σύγκριση). Αφού λοιπόν αναλύσαµε τις βασικές πτυχές του θέµατος, στο κεφάλαιο που ακολουθεί θα µελετήσουµε τα κυριότερα ζητήµατα που κέντρισαν το επιστηµονικό ενδιαφέρον των ερευνητών, που ασχολήθηκαν µε τις ενδοοµιλικές συναλλαγές. 7 Feinschreiber (2004), pp. 212-213. 14
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο : ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ Οι ενδοοµιλικές συναλλαγές είναι ένα ζήτηµα που έχει προσελκύσει σηµαντικό ερευνητικό ενδιαφέρον. Ωστόσο ο κάθε ερευνητής προσεγγίζει το θέµα από διαφορετική σκοπιά, προσπαθώντας να ρίξει φως σε διαφορετικές πτυχές του ζητήµατος. Θα µπορούσαµε να πούµε όµως ότι υπάρχουν κάποιες κοινές συνισταµένες στην εν λόγω προσέγγιση, που καθιστούν δυνατή την οµαδοποίηση των άρθρων που ασχολούνται µε τις ενδοοµιλικές συναλλαγές. Έτσι τα κυριότερα θέµατα που απασχολούν τους ερευνητές µπορούν να ενταχθούν στις παρακάτω κατηγορίες: Ποια είναι η άριστη πολιτική ενδοοµιλικής τιµολόγησης (Optimal Transfer Pricing Policy) της επιχείρησης και πως αυτή επηρεάζεται από τη µορφή αγοράς και άλλους παράγοντες Πώς επηρεάζεται η πολιτική ενδοοµιλικής τιµολόγησης από την οργανωτική δοµή (Organizational Form) και το σύστηµα λήψης αποφάσεων της επιχείρησης Η ενδοοµιλική τιµολόγηση ως µηχανισµός µείωσης της φορολογικής επιβάρυνσης (Income Shifting) Πώς αντιµετωπίζουν οι κυβερνήσεις το ζήτηµα ενδοοµιλικής τιµολόγησης και τι κανόνες θέτουν 15
2.1 Ποια είναι η άριστη πολιτική ενδοοµιλικής τιµολόγησης της επιχείρησης και πως αυτή επηρεάζεται από τη µορφή αγοράς και άλλους παράγοντες Στην σχετική βιβλιογραφία αναλύονται διάφορες τεχνικές άριστης ενδοοµιλικής τιµολόγησης. Θα µπορούσαµε να πούµε ότι οι τεχνικές αυτές µπορούν να ενταχθούν σε δυο κύριες κατηγορίες: αυτές που χρησιµοποιούν την επικρατούσα τιµή αγοράς για τα ενδοοµιλικώς ανταλλασσόµενα αγαθά (market-based) και σε αυτές που επηρεάζονται από παράγοντες διαφορετικούς από την τιµή αγοράς (nonmarket-based) [Al-Eryani, Alam and Akhter (1990)]. Η επιλογή µεθόδου που βασίζεται στην τιµή της αγοράς θεωρείται αντικειµενική και δεν ενοχοποιείται ως µέθοδος που πλασµατικά καθορίζει τις τιµές (transfer pricing manipulation), ενέχοντας άλλες σκοπιµότητες. Επίσης, περιορίζει τη διένεξη µεταξύ των τµηµάτων της επιχείρησης όσων αφορά την επιλογή µιας δίκαιης µεθόδου ενδοοµιλικής τιµολόγησης. Ωστόσο, δεν είναι εφικτό να εφαρµοστεί σε όλες τις περιπτώσεις γιατί η τιµή αγοράς του ενδιάµεσου προϊόντος ενδέχεται να µη µπορεί να προσδιοριστεί άµεσα (π.χ. παρασκευή φαρµάκου που προστατεύεται από πατέντα) ή να µην υπάρχει τιµή αγοράς (π.χ. τα εξαρτήµατα που παράγονται από ένα τµήµα και αποστέλλονται στο τµήµα συναρµολόγησης). Ταυτόχρονα, οι τιµές ορισµένων εµπορευµάτων παρουσιάζουν συχνές και µεγάλες διακυµάνσεις και, συνεπώς, η χρησιµοποίηση της συγκεκριµένης µεθόδου αφήνει την επιχείρηση εκτεθειµένη σε απρόβλεπτες εξελίξεις. 16
Η δεύτερη κατηγορία περιλαµβάνει µια ευρεία κλίµακα από µεθόδους ενδοοµιλικής τιµολόγησης. Ενδεικτικά αναφέρουµε την τιµολόγηση που βασίζεται σε παράγοντες κόστους (cost-based), την τιµολόγηση που προκύπτει από µοντέλα µαθηµατικού προγραµµατισµού (mathematical programming) και την δυική τιµολόγηση (dual). Η πρώτη και πιο διαδεδοµένη µέθοδος καθορίζει την ενδοοµιλική τιµή σύµφωνα µε τα στοιχεία κόστους παραγωγής του κατασκευαστικού τµήµατος. Μπορεί να λαµβάνει υπ όψιν στοιχεία πραγµατικού κόστους (actual cost) ή πρότυπου κόστους (standard cost), στοιχεία συνολικού κόστους (full cost) ή µεταβλητού κόστους (variable cost), αλλά ενδέχεται στα στοιχεία αυτά να συνυπολογίζεται και ένα επιπλέον ποσοστό κέρδους (mark up) ή επιχορήγησης (subsidy), µε σκοπό να προωθηθούν στρατηγικοί στόχοι. Όσον αφορά το ποιος επιλέγει την µέθοδο ενδοοµιλικής τιµολόγησης, µπορεί αυτή να καθορίζεται από την κεντρική διοίκηση (administered transfer pricing) 8 ή να προκύπτει κατόπιν διαπραγµάτευσης (negotiated transfer pricing) µεταξύ των διοικητών των διαφόρων τµηµάτων (στο ζήτηµα αυτό θα αναφερθούµε εκτενέστερα στο τµήµα 2.2) Θα ξεκινήσουµε την ανάλυσή µας µε προσεγγίσεις που έχουν ως αφετηρία τις δυνάµεις της αγοράς. Ένα άρθρο σταθµός στη βιβλιογραφία των ενδοοµιλικών συναλλαγών είναι το άρθρο του Hirshleifer (1956). Το συγκεκριµένο άρθρο αποτελεί σηµείο αναφοράς για την πλειοψηφία των µετέπειτα ερευνητών. Στην ανάλυση του ο Hirshleifer εξηγεί πως προκύπτει η αρίστη λύση που µεγιστοποιεί τα 8 Ο Vaysman (1996) χρησιμοποιεί ένα μοντέλο στο οποίο οι ενδοομιλικές τιμές καθορίζονται από την κεντρική διοίκηση (administered model) με βάση στοιχεία κόστους και εξηγεί πως η εξουσιοδότηση αποφάσεων και η πρόσβαση στην πληροφόρηση επηρεάζουν την επιλογή αυτή. 17
συνολικά κέρδη της επιχείρησης, όταν αυτή µπορεί να διαιρεθεί σε αυτόνοµα κέντρα κόστους. Θεωρώντας ότι η επιχείρηση έχει δύο ή περισσότερα αυτόνοµα τµήµατα, το κύριο ερώτηµα που προκύπτει είναι σε ποια τιµή θα αποτιµηθεί το ενδιάµεσο προϊόν, δηλαδή το προϊόν υπό τη µορφή που έχει όταν φεύγει από το κατασκευαστικό τµήµα µε προορισµό το τµήµα διανοµής. Ο κύριος παράγοντας που επηρεάζει την επιλογή της επιχείρησης είναι η µορφή της αγοράς του ενδιάµεσου προϊόντος. Έτσι, αν ξεκινήσουµε µε τη πιο απλή περίπτωση, στην οποία δεν υπάρχει εξωτερική αγορά για το ενδιάµεσο προϊόν, τότε το τµήµα που κατασκευάζει το προϊόν θα παράγει όσο προϊόν µπορεί να απορροφήσει το τµήµα που είναι αρµόδιο για τη διανοµή του τελικού προϊόντος στον αγοραστή. Για να µεγιστοποιηθούν όµως τα συνολικά κέρδη της επιχείρησης θα πρέπει το άθροισµα του οριακού κόστους των δυο αυτών τµηµάτων (marginal manufacturing cost + marginal distribution cost) να ισούται τιµή του τελικού προϊόντος (όταν η αγορά του τελικού προϊόντος είναι ανταγωνιστική) ή µε το οριακό έσοδο (όταν η αγορά του τελικού προϊόντος είναι ατελώς ανταγωνιστική) Η δεύτερη περίπτωση που εξετάζεται στο άρθρο είναι αυτή στην οποία υπάρχει εξωτερική αγορά για το ενδιάµεσο προϊόν. Αυτό σηµαίνει ότι το τµήµα που κατασκευάζει το ενδιάµεσο προϊόν έχει τη δυνατότητα να πουλήσει την υπερβάλλουσα ποσότητα προϊόντος, αν υπάρχει, εκτός του οµίλου. Αντίστοιχα, αν το τµήµα διανοµής επιθυµεί να χρησιµοποιήσει ποσότητα µεγαλύτερη από αυτή που είναι διαθέσιµη από το κατασκευαστικό τµήµα, τότε έχει τη δυνατότητα να την προµηθευτεί από την εξωτερική αγορά. Στην περίπτωση λοιπόν που η αγορά ενδιάµεσου προϊόντος είναι πλήρως ανταγωνιστική, η αρµόζουσα ενδοοµιλική τιµή 18
πώλησης είναι η τιµή που επικρατεί στην ανταγωνιστική αγορά (transfer price=market price of intermediate product). Αν, όµως, η αγορά του ενδιάµεσου προϊόντος είναι ατελώς ανταγωνιστική, τότε η επιχείρηση οφείλει να εξισώσει την ενδοοµιλική τιµή µε το οριακό κόστος του τµήµατος που κατασκευάζει το ενδιάµεσο προϊόν (transfer price=marginal manufacturing cost). Για να ισχύουν όλα τα παραπάνω έχουν γίνει δυο υποθέσεις. Η πρώτη αφορά την τεχνολογική ανεξαρτησία (technological independence) και θεωρεί ότι τα λειτουργικά κόστη κάθε τµήµατος είναι ανεξάρτητα από το επίπεδο των εργασιών που εκτελούνται στο άλλο τµήµα. Η δεύτερη, πιο ειδική, υπόθεση είναι αυτή της ανεξαρτησίας ζήτησης (demand independence). Σύµφωνα µε αυτή, κάθε επιπλέον εξωτερική πώληση (εκτός του οµίλου) που πραγµατοποιεί ένα τµήµα δεν επηρεάζει την εξωτερική ζήτηση του άλλου τµήµατος. Φυσικά και οι δύο υποθέσεις αποτελούν απλούστευση, που εξυπηρετεί τη µελέτη του θέµατος, και δεν µπορούν να ισχύουν πλήρως στην πράξη. Συνεχίζουµε µε το άρθρο των Schjelderup και Sørgard (1997), οι οποίοι σηµειώνουν ότι η φύση του ανταγωνισµού αλλάζει το ρόλο της ενδοοµιλικής τιµολόγησης. Αρχικά υποθέτουµε ότι οι αποφάσεις για την τιµή ή την ποσότητα του τελικού προϊόντος λαµβάνονται σε κεντρικό επίπεδο (από τη µητρική εταιρία) και ότι η πολυεθνική επιχείρηση κατέχει µονοπωλιακή δύναµη στην εθνική αγορά. Όµως, στην πράξη συµβαίνει να ανατίθενται κάποιες αρµοδιότητες λήψης αποφάσεων στις θυγατρικές εταιρίες. Επίσης, η υπόθεση της µονοπωλιακής δύναµης συχνά παραβιάζεται, γιατί η αλληλεπίδραση µε ανταγωνιστικές επιχειρήσεις είναι σηµαντική. Συνεπώς, επιχειρείται να εξεταστεί αν η πολιτική 19
ενδοοµιλικής τιµολόγησης αλλάζει όταν οι δυο αυτές υποθέσεις παύουν να είναι δεσµευτικές. Η επιχείρηση επιλέγει την άριστη ενδοοµιλική τιµή ως συνάρτηση της φύσης του ανταγωνισµού, των συντελεστών φορολογίας και των δασµών. Η χρήση της ενδοοµιλικής τιµολόγησης αποτελεί ταυτόχρονα µηχανισµό ελάφρυνσης της φορολογικής επιβάρυνσης (tax saving) και µηχανισµό λήψης στρατηγικών αποφάσεων (strategic device). Στην ανάλυση που πραγµατοποιείται ουσιαστικά ελέγχεται αν είναι συµφέρον για την επιχείρηση να παράγει το προϊόν σε µια ξένη αγορά ή αν είναι προτιµότερο να ιδρύσει µία θυγατρική η οποία θα εισάγει το προϊόν από τη µητρική εταιρία και την χώρα στην οποία αυτή έχει τις κεντρικές τις εγκαταστάσεις. Η ύπαρξη ενός τοπικού ανταγωνιστή διαφοροποιεί την ενδοοµιλική τιµή από το οριακό κόστος. Όταν λοιπόν υπάρχει ανταγωνισµός τύπου Cournot, η ενδοοµιλική τιµή είναι µεγαλύτερη από το οριακό κόστος του εξαγωγικού τµήµατος, ενώ το αντίθετο συµβαίνει όταν ο ανταγωνισµός είναι τύπου Bertrand. Η αλληλεπίδραση µε τους ανταγωνιστές επηρεάζει άµεσα την πολιτική ενδοοµιλική τιµολόγησης [Gox (2000)]. Ας πάρουµε ως παράδειγµα δυο επιχειρήσεις οι οποίες είναι διαιρεµένες σε αυτόνοµα τµήµατα και αντιµετωπίζουν ανταγωνισµό τιµών στο τελικό προϊόν. Η άριστη ενδοοµιλική τιµή δε θα είναι ίση µε το οριακό κόστος του ενδιάµεσου προϊόντος, αλλά µεγαλύτερη. Με αυτόν τον τρόπο και οι δύο επιχειρήσεις δεσµεύουν τους διευθυντές πωλήσεων να συµπεριφέρονται σαν ήπιοι ανταγωνιστές στην αγορά του τελικού προϊόντος. Η προκύπτουσα δε ισορροπία αποφέρει µεγαλύτερα κέρδη και για τις δυο επιχειρήσεις, σε σύγκριση µε τη χρήση µεθόδου ενδοοµιλικής τιµολόγησης που βασίζεται στο οριακό κόστος. Ωστόσο, η στρατηγική αυτή τιµολόγηση είναι πιο 20
αποτελεσµατική όταν γίνεται εξουσιοδότηση λήψης αποφάσεων στους διοικητές των τµηµάτων. Επίσης, για να λειτουργήσει αυτή η άτυπη συµφωνία µεταξύ των δυο επιχειρήσεων πρέπει οι ενδοοµιλικές τιµές να είναι παρατηρήσιµες (observable transfer prices). ιαφορετικά, η στρατηγική ενδοοµιλική τιµολόγηση δεν οδηγεί σε ισορροπία και, στην περίπτωση αυτή, η άριστη ενδοοµιλική τιµολόγηση ακολουθεί τον κανόνα της εξίσωσης του οριακού κόστους µε το οριακό έσοδο. Μια εναλλακτική µέθοδος για να αντιµετωπιστεί η αδυναµία παρατήρησης των ενδοοµιλικών τιµών είναι η χρήση του συστήµατος της πλήρους/ απορροφητικής κοστολόγησης (absorption costing) το οποίο καταλογίζει όλα τα στοιχεία κόστους (µεταβλητά και σταθερά) για να υπολογίσει το κόστος των παραγόµενων µονάδων. Η επίσηµη χρήση αυτού του συστήµατος κοστολόγησης πληροφορεί τον ανταγωνιστή ότι η συγκεκριµένη επιχείρηση θα αποκλίνει από τη µέθοδο του οριακού κόστους και δίνει κίνητρο και στη δεύτερη επιχείρηση να πράξει ανάλογα, αφού κάτι τέτοια είναι προς όφελος και των δύο. Ωστόσο, το είδος του ανταγωνισµού δεν είναι ο µόνος παράγοντας που επηρεάζει την επιλογή της πολιτικής ενδοοµιλικής τιµολόγησης. Οι συνισταµένες κόστους κατέχουν πάντα εξέχουσα θέση. Ένα µοντέλο ενδοοµιλικής τιµολόγησης που βασίζεται σε παράγοντες κόστους είναι και αυτό των Alles και Datar (1998). Στόχος του µοντέλου είναι να συνδυάσει την οικονοµική θεωρία (που εξισώνει το οριακό κόστος µε το οριακό έσοδο για να επιτευχτεί µεγιστοποίηση κερδών) µε τα εµπειρικά δεδοµένα (που δείχνουν ότι οι περισσότερες επιχειρήσεις λαµβάνουν υπ όψιν στοιχεία πλήρους κόστους στις σχετικές τους αποφάσεις, παρά οριακού κόστους). Εστιάζει κυρίως στις επιπτώσεις που έχει η επιβολής ενδοοµιλικής τιµής µεγαλύτερης από το οριακού κόστους. Το επίπεδο στο οποίο έχουν τη δυνατότητα 21
οι επιχειρήσεις να υπερτιµολογούν τις ενδοοµιλικές τιµές τους είναι σαφής ένδειξη της δύναµης αγοράς που κατέχουν. Όµως, ορισµένες επιχειρήσεις µπορεί να επιχορηγούν τα προϊόντα τους µε σκοπό να µεγιστοποιήσουν τη δυνατότητα τους να αυξήσουν τις τιµές σε ένα στρατηγικό επιχειρησιακό περιβάλλον. Οι τιµές των προϊόντων δεν επιλέγονται αποµονωµένα, αλλά λαµβάνοντας υπ όψιν και πληροφορίες σχετικές µε τους ανταγωνιστές. Συνεπώς η ένδειξη για το κόστος που ενσωµατώνεται στην ενδοοµιλική τιµή µπορεί να αποτελέσει εργαλείο για στρατηγική αλληλεπίδραση µεταξύ των επιχειρήσεων. Οι επιχειρήσεις θέλουν να έχουν επαρκή γνώση των στοιχείων κόστους τους, αλλά είναι διαφορετικό ζήτηµα το πώς θα κάνουν χρήση αυτής της πληροφορίας. Το άρθρο κλείνει υπογραµµίζοντας ότι η κοστολόγηση είναι ένα µέσο για την επίτευξη µεγιστοποίησης κερδών και όχι ο σκοπός, αυτός καθ εαυτό. Σε ερευνά που πραγµατοποιήθηκε σε πολυεθνικές επιχειρήσεις των ΗΠΑ εξετάστηκε η επιρροή διαφορών µεταβλητών στην επιλογή της πολίτικης ενδοοµιλικής τιµολόγησης [Al-Eryani, Alam and Akhter (1990)]. Ύστερα από την ανάλυση των δεδοµένων προέκυψαν τα ακόλουθα συµπεράσµατα. Οι νοµικοί περιορισµοί, όπως φορολογικοί και δασµολογικοί κανονισµοί, νοµοθεσία αντιντάµπινγκ και αντιστράστ και υποχρέωση σύνταξης χρηµατοοικονοµικών αναφορών, φαίνεται να οδηγούν τις επιχειρήσεις στην επιλογή πολιτικών βασιζόµενων στην τιµή αγοράς καθώς προσπαθούν να αποφύγουν διάφορες επιπλοκές µε τις φορολογικές αρχές. Στην υιοθέτηση ίδιας πολιτικής είναι πιθανόν να οδηγηθούν και οι επιχειρήσεις µε µεγάλο µέγεθος γιατί το µέγεθος αυτό τις κάνει πιο ορατές στις κυβερνητικές αρχές, αλλά και εξαιτίας της µεταβλητότητας του επιχειρηµατικού περιβάλλοντος και της δραστηριοποίησης σε πολλές χώρες. 22
Υπάρχουν όµως και παράγοντες που καθιστούν λιγότερο πιθανό να χρησιµοποιήσει µια επιχείρηση πολιτικές βασιζόµενες στην τιµή αγοράς. Έτσι, οι κοινωνικό-πολιτικές µεταβλητές (διεθνοποίηση, εθνικές και ταξικές συγκρούσεις, πολιτική αστάθεια, κ.α. ) αλλά και οι ατέλειες που προκαλούνται από κυβερνητικές παρεµβάσεις (έλεγχος τιµών και συναλλάγµατος, περιορισµοί και ποσοστώσεις εισαγωγών, πληθωρισµός) δηµιουργούν κίνητρο στις πολυεθνικές επιχειρήσεις για επιδέξια ενδοοµιλική τιµολόγηση µε σκοπό την εξισορρόπηση και αντιστάθµιση των καταστάσεων αυτών. Οµοίως, ο εσωτερικός ανταγωνισµός σε µια αγορά υπάρχει πιθανότητα να δώσει κίνητρο σε µια επιχείρηση να υποτιµολογεί τις ενδοοµιλικές της συναλλαγές στην αγορά αυτή για να καταφέρει να συγκεντρώσει µεγαλύτερο µερίδιο αγοράς και να εκτοπίσει τους ανταγωνιστές. Τέλος, η δραστηριοποίηση σε λιγότερο αναπτυγµένες χώρες (Least Developed Countries), δίνει σε µια πολυεθνική επιχείρηση ολιγοπωλιακή ή µονοπωλιακή θέση, καθώς οι τοπικές επιχειρήσεις δεν κατέχουν εξέχουσα θέση και οι αλλοδαπές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στην ίδια οικονοµία είναι ακόµα λίγες, και έτσι δεν έχει συµφέρον να ακολουθήσει ενδοοµιλική τιµολόγηση βασισµένη στην τιµή της αγοράς. Η εν λόγω έρευνα έδειξε επίσης ότι οι νοµικοί περιορισµοί ασκούν µεγαλύτερη επιρροή στην επιλογή ενδοοµιλικής τιµολόγησης σε σχέση µε τους οικονοµικούς και κοινωνικούς. Ωστόσο, δεν υπάρχει ένα διεθνώς άριστο σύστηµα ενδοοµιλικής τιµολόγησης. Άλλωστε, οι περισσότερες επιχειρήσεις του δείγµατος χρησιµοποιούν και τα δυο είδη τιµολόγησης. 23
2.2 Πώς επηρεάζεται η πολιτική ενδοοµιλικής τιµολόγησης από την οργανωτική δοµή και το σύστηµα λήψης αποφάσεων της επιχείρησης Μέχρι τώρα αντιµετωπίσαµε το ζήτηµα της ενδοοµιλικής τιµολόγησης ως ζήτηµα επιλογής της καταλληλότερης µεθόδου για κάθε επιχείρηση. Όµως, η ανάλυση που κάναµε δεν έδωσε σαφή εξήγηση στο ερώτηµα γιατί υπάρχουν οι ενδοοµιλικές συναλλαγές, καθώς η ανάλυση που προηγήθηκε για τις συναλλαγές µεταξύ δυο τµηµάτων µια επιχείρησης, θα µπορούσε κάλλιστα να εφαρµοστεί και στις συναλλαγές µεταξύ δυο ανεξάρτητων επιχειρήσεων. Ο λόγος είναι ότι δεν έχουµε λάβει υπ όψιν το πώς είναι οργανωµένη η επιχείρηση και πόση εξουσία δίνεται στα διάφορα τµήµατα, ποιοι περιορισµοί υπάρχουν και ποιοι µηχανισµοί υποκίνησης εφαρµόζονται. Υπάρχουν διαφορετικά επίπεδα αποκέντρωσης, τα οποία µε τη σειρά τους επηρεάζουν την ενδοοµιλική τιµολόγηση που θα ακολουθηθεί [Holmstrom and Tirole (1991)]. Η πρώτη περίπτωση είναι αυτή της µη ολοκλήρωσης (nonintegration), στην οποία κάθε τµήµα ανήκει σε διαφορετικό ιδιοκτήτη και συνεπώς η έννοια των ενδοοµιλικών συναλλαγών δεν είναι σχετική. Άλλη περίπτωση είναι αυτή της ολοκληρωµένης επιχείρησης (integrated firm), στην οποία µπορούµε να διακρίνουµε τρεις επιµέρους µορφές ανάλογα µε το επίπεδο αποκέντρωσης. Ξεκινάµε από την απόλυτα αποκεντρωµένη µορφή (genuine M- form), στην οποία οι διοικητές των τµηµάτων είναι ελεύθεροι να εµπορευτούν το προϊόν από την εξωτερική αγορά, εφόσον δεν µπορούν να έρθουν σε συµφωνία για την ενδοοµιλική τιµή. Η επόµενη µορφή, η µερικώς αποκεντρωµένη (corrupted M- 24
form), είναι µια ενδιάµεση µορφή στην οποία οι διοικητές των τµηµάτων έχουν και πάλι τη δυνατότητα διαπραγµάτευση της ενδοοµιλικής τιµής, αλλά δίνεται προτεραιότητα στο εσωτερικό εµπόριο(internal trade), καθώς το εξωτερικό εµπόριο (external trade) απαγορεύεται. Τέλος έχουµε την απόλυτα συγκεντρωτική µορφή (C-form), κατά την οποία το εσωτερικό εµπόριο είναι υποχρεωτικό και η ενδοοµιλική τιµή καθορίζεται µονοµερώς. Παρατηρούµε λοιπόν ότι η αποκλειστική σχέση µεταξύ των τµηµάτων δεν είναι δεδοµένη. Το γεγονός αυτό ενέχει κάποια πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα για τη συνολική απόδοση του οµίλου. Αν τα τµήµατα έχουν τη δυνατότητα να διαπραγµατεύονται την ενδοοµιλική τιµή αλλά και να προµηθεύονται το ενδιάµεσο προϊόν από την εξωτερική αγορά, αυτό ενισχύει την εξάρτηση της τιµής µε την ποιότητα του προϊόντος, καθώς το τµήµα που αγοράζει θα επιθυµεί να προµηθεύεται την καλύτερη δυνατή ποιότητα, συγκριτικά µε την τιµή την οποία είναι διατεθειµένο να προσφέρει. Όµως, η διαδικασία της διαπραγµάτευσης αποτελεί κόστος για τον οργανισµό, καθώς οι διοικητές θα χρειαστεί να αναλώσουν χρόνο και πόρους για να πετύχουν την καλύτερη προσφορά. Τα οφέλη και τα κόστη πρέπει από κοινού να ληφθούν υπ όψιν ώστε να κριθεί ποια µορφή οργάνωσης είναι καταλληλότερη. Παράλληλα, για κάθε ολοκληρωµένη επιχείρηση είναι ζητούµενο να υπάρχει συνεργασία των τµηµάτων αλλά και σωστός συντονισµός, αφού ο κύριος στόχος είναι συνολική αποτελεσµατικότατα του οργανισµού. Οι απόψεις διίστανται για το αν είναι προτιµότερο µια επιχείρηση να είναι αποκεντρωµένη ή όχι. Οι Ronen και McKinney (1970) δίνουν έµφαση στην αποκέντρωση και στα οφέλη που αυτή συνεπάγεται για την επιχείρηση. Θεωρούν σκόπιµο η κεντρική διοίκηση να δώσει αρκετή αυτονοµία στα τµήµατα, καθώς αυτά 25
έχουν πιο άµεση πρόσβαση σε χρήσιµες πληροφορίες και ο συντονισµός των συντελεστών παραγωγής λειτουργεί πιο αποτελεσµατικά. Ο ρόλος της κεντρικής διοίκησης θα πρέπει να περιορίζεται στο να συντονίζει τα τµήµατα, να δίνει κίνητρα και να µεταφέρει πληροφορίες, ενώ δε θα πρέπει να εµπλέκεται ενεργά στη λήψη αποφάσεων. Όµως σ αυτή την περίπτωση η κεντρική διοίκηση χάνει µέρος του ελέγχου της και επίσης υπάρχει κίνδυνος για απόκλιση από τον κεντρικό στόχο της επιχείρησης. Η επιλογή του συστήµατος ενδοοµιλικής τιµολόγησης αποτελεί ιδιαίτερα κρίσιµη απόφαση. Ένα ορθολογικά και συστηµατικά σχεδιασµένο σύστηµα ενδοοµιλικής τιµολόγησης, επιτρέπει στα διάφορα τµήµατα να έχουν αυτονοµία, ενώ λαµβάνουν αποφάσεις που ωφελούν όλο τον οργανισµό. Αυτό γίνεται εφικτό όταν οι στόχοι που επιδιώκουν να επιτύχουν τα διάφορα τµήµατα συµπίπτουν µε τον κεντρικό στόχο που έχει η επιχείρηση ως σύνολο. Βέβαια, η σύµπτωση στόχων είναι δύσκολο να επιτευχθεί. Αλλά αν εφαρµοστεί το κατάλληλο µοντέλο, η σύγκρουση των στόχων το τµηµάτων και του οργανισµού µπορεί να αποφευχθεί [Abdel-Khalik and Lusk (1974)]. Ποιο είναι όµως το κατάλληλο µοντέλο ενδοοµιλικής τιµολόγησης; εν θα µπορούσαµε φυσικά να δώσουµε συγκεκριµένη απάντηση καθώς κάθε περίπτωση έχει τις δικές τις ιδιαιτερότητες. Οι Baldenius, Reichelstein και Sahay (1999) ερευνούν κάτω από ποιες περιστάσεις µια επιχείρηση προτιµάει ένα συγκεκριµένο σύστηµα. Σε έναν οργανισµό επιδιώκεται η αύξηση της συνολικής απόδοσης και αποτελεσµατικότητας. Αλλά, για να επιτευχθεί αυτό χρειάζεται να γίνονται κάποιες επενδύσεις, όπως επενδύσεις σε έρευνα και ανάπτυξη (R&D), µηχανήµατα και εξοπλισµό, εκπαίδευση προσωπικού, κ.α. Αν, για παράδειγµα, εκπονηθούν 26
επενδύσεις από το τµήµα που κατασκευάζει το ενδιάµεσο προϊόν, αυτό µπορεί να οδηγήσει σε µείωση του ανά µονάδα κόστους, ενώ αν αναληφθούν από το τµήµα που διανέµει το τελικό προϊόν, αυτό µπορεί να ενισχύσει τα συνολικά έσοδα. Οι επενδύσεις όµως αυτές συνεπάγονται επιπλέον κόστος για το τµήµα που τις αναλαµβάνει. Το θέµα είναι ποιο τµήµα θα αποφασίζει να τις αναλάβει, αφού αυτό θα επωµισθεί το συνολικό κόστος, ενώ το όφελος θα µοιραστεί σε όλη την επιχείρηση. Το ζήτηµα της ανάληψης επενδύσεων εξαρτάται άµεσα από το σύστηµα ενδοοµιλικής τιµολόγησης που ακολουθείται. Αν η ενδοοµιλική τιµή προκύπτει από διαπραγµάτευση (negotiated) του τµήµατος που πωλεί και του τµήµατος που αγοράζει το ενδιάµεσο προϊόν, δηµιουργείται αντικίνητρο επένδυσης (hold-up problem) καθώς το κάθε τµήµα επωµίζεται όλο το κόστος της επένδυσης που αναλαµβάνει, αλλά λαµβάνει µόνο ένα µερίδιο των συνολικών κερδών. Έτσι, οδηγούµαστε σε λιγότερες επενδύσεις. Από την άλλη, αν η ενδοοµιλική τιµή υπολογίζεται µε βάση στοιχειά κόστους (cost-based), µετριάζονται τα αντικίνητρα επένδυσης αλλά προκύπτει άλλη δυσλειτουργία. Tο τµήµα που πωλεί το ενδιάµεσο προϊόν εκδίδει καταστάσεις κόστους (cost reports), στις οποίες θα βασιστεί η ενδοοµιλική τιµή πώλησης, και το τµήµα που αγοράζει θα επιλέξει την ποσότητα που επιθυµεί στην τιµή αυτή. Όµως, το τµήµα που πωλεί το ενδιάµεσο προϊόν τείνει να υπερβάλει στη αποτίµηση των στοιχείων κόστους του, γεγονός το οποίο δηµιουργεί στρεβλώσεις στην ποσότητα που διακινείται ενδοοµιλικά. Στο hold-up problem αναφέρονται και οι Anctil και Dutta (1999), και προτείνουν λύσεις που σχετίζονται µε την αξιολόγηση της απόδοσης των διοικητών των τµηµάτων. Κρίνουν σκόπιµη την δηµιουργία των κατάλληλων συµβολαίων 27