INNOVATIVE ACTIONS Transport

INNOVATIVE ACTIONS Transport Νέες Επενδυτικές Ευκαιρίες για την Ίδρυση Νέων Επιχειρήσεων στον Τομέα των Υπηρεσιών ως Αποτέλεσμα Νέων Μεταφορικών Υπηρεσιών και Υποδομών στην Περιφέρεια ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ Φεβρουάριος 2005

Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγή...3 1.1. Στόχος μελέτης...3 1.2. Ομάδα μελέτης...4 1.3. Μεθοδολογία...5 1.4. Δομή μελέτης...7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Υφιστάμενη κατάσταση...9 2.1. Εισαγωγή...9 2.2. Πληθυσμός...9 2.3. Οικονομικό περιβάλλον...10 2.3.1. Τάσεις εξέλιξης κλάδων...19 2.4. Χαρακτηριστικά περιφερειών...28 2.5. Ταξινόμηση (clustering) περιφερειών...35 2.6. Χαρακτηριστικά νομών...38 2.7. Συμπεράσματα...83 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο κλάδος των Εμπορευματικών Μεταφορών...84 3.1. Εισαγωγή...84 3.2. Το καθεστώς των διεθνών οδικών εμπορευματικών μεταφορών...85 3.3. Επισκόπηση του κλάδου των οδικών εμπορευματικών μεταφορών στην Ελλάδα...87 3.3.1. Θεσμικό πλαίσιο...87 3.3.2. Υποδομές...88 3.3.3. Η κατάσταση στην αγορά...89 3.3.4. Πολιτική στον κλάδο των οδικών εμπορευματικών μεταφορών...89 Συνδυασμένες μεταφορές...91 Η στάση των επαγγελματικών φορέων...91 3.4. Ο κλάδος των οδικών εμπορευματικών μεταφορών στην Ήπειρο...91 3.4.1. Οι μεταφορές στις περιφέρειες της Ελλάδας...92 3.4.2. Οι μεταφορές στους νομούς της Ηπείρου...98 3.4.3. Πλεονεκτήματα, αδυναμίες, ευκαιρίες και απειλές του κλάδου (SWOT analysis)...108 3.4. Περιφερειακή πολιτική καινοτομίας στον κλάδο των μεταφορών...110 3.5. Ξένες πρακτικές και η εξέλιξη του κλάδου των μεταφορών...113 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Συγκριτική Αξιολόγηση Επενδύσεων Γ' ΚΠΣ (Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης) σε Περιφέρειας και Νομούς Ελλάδας...119 4.1. Εισαγωγή...119 4.2. Αποτελέσματα...119 4.3. Γεωγραφική απεικόνιση...133 4.3. Συμπεράσματα για την κατανομή του Γ' ΚΠΣ...143 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Αποτελέσματα από Ανάλυση της Χρήσης του Κόμβου ΔΙΚΤΥΩΘΕΙΤΕ...144 5.1. Στοιχεία της έρευνας...144 1

5.2. Αποτελέσματα...144 5.3. Συμπεράσματα από τη χρήση του κόμβου...161 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Έρευνα Αγοράς με Ερωτηματολόγια...162 6.1. Εισαγωγή...162 6.2. Συλλογή δεδομένων...162 6.3. Ανάλυση απαντήσεων...163 6.3.1. Λειτουργία...163 6.3.2. Προσωπικό...164 6.3.3. Εξ αποστάσεως εργασία (e-work ή telework)...164 6.3.4. Μεταφορές...164 6.3.5. Τηλεπικοινωνίες και πληροφορική...164 6.3.6. Δικτύωση και Internet...165 6.3.7. Εκπαίδευση...165 6.3.8. Συγκριτικά πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της Ηπείρου...165 6.3.9. Προτεραιότητες και προβλήματα για τις επιχειρήσεις...166 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Συμπεράσματα...167 7.1. Εισαγωγή...167 7.2. Συμπεράσματα...167 7.2.1. Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της περιφέρεια της Ηπείρου...171 7.3. Προτεινόμενα μέτρα...172 7.3.1. Μέτρα για την επιχειρηματικότητα...172 7.3.2. Δημιουργία συστάδων επιχειρήσεων (business clusters)...174 7.3.3. Προτάσεις για τις μεταφορικές εταιρείες...180 7.4. Επίλογος...182 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α Σημειώσεις επιλεγμένων συνεντεύξεων...183 Α.1. Γενικές παρατηρήσεις...183 Α.2. Κυριότερα ευρήματα συνεντεύξεων...185 Α.3. Γενικές παρατηρήσεις...190 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β Πρωτότυπο ερωτηματολόγιο...191 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ Πρακτικά συναντήσεων ομάδας εργασίας...204 Πρακτικά 1ης συνάντησης (27 Απριλίου 2004)...205 Πρακτικά 2ης συνάντησης (8 Ιουνίου 2004)...209 Περιληπτικά πρακτικά 3ης συνάντησης (25 Ιουνίου 2004)...214 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγή 1.1. Στόχος μελέτης Η παρούσα μελέτη έχει ως στόχο τη διερεύνηση νέων επενδυτικών ευκαιριών στην περιφέρεια της Ηπείρου με στόχο την ίδρυση νέων επιχειρήσεων στον τομέα των υπηρεσιών ως αποτέλεσμα νέων μεταφορικών υπηρεσιών και υποδομών. Η μελέτη αποτελεί συνέχεια της μελέτης μεταφορικής κινητικότητας για την περιφέρεια της Ηπείρου που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του έργου FINESTRA 1. Ο στόχος ουσιαστικά σημαίνει ότι η μελέτη πρέπει αφενός μεν να διερευνήσει την καινοτομικότητα των επιχειρήσεων της περιφέρειας αφετέρου δε να εξετάσει την επίδραση των συγκοινωνιακής υποδομής στην καινοτομικότητα ώστε να προταθούν εν τέλει μέτρα για την ενίσχυση της καινοτομικότητας με νέες επενδύσεις σε συγκεκριμένους τομείς της αγοράς. Αναλυτικότερα, σύμφωνα με τη σύμβαση του έργου (1η Απριλίου 2004), οι προδιαγραφές του παρόντος παραδοτέου συμπεριλαμβάνουν (κατά σειρά αναφορά στη σύμβαση): τάσεις εξέλιξης (ρυθμοί ανάπτυξης) του κλάδου των μεταφορών ανάγκες και προβλήματα του κλάδου (των μεταφορών) δυνητικές επιχειρήσεις οι οποίες θα επωφεληθούν από τις επικείμενες αλλαγές (νέες ευκαιρίες απασχόλησης) καινοτόμες επενδυτικές ευκαιρίες στον κλάδο των μεταφορών περιφερειακή πολιτική καινοτομίας στρατηγικό σχεδιασμό περιφερειακών πρωτοβουλιών ιδιωτική χρηματοδότηση και συσχέτιση με περιφερειακή και εθνική χρηματοδότηση δυνατότητα δημιουργίας cluster επιχειρήσεων (οριζόντιας ή κάθετης παραγωγικής διαδικασίας) συνεργασίες με ξένες εταιρείες επισκόπηση βέλτιστων διεθνών πρακτικών (international good practices) στον ευρύτερο τομέα των μεταφορών (και των logistics) αναμενόμενα αποτελέσματα (με βάση αυτά που αναφέρονται στην πρόταση). Από την αρχή του έργου, βασική αρχή στη στόχευση της παρούσας μελέτης υπήρξε το δεδομένο ότι οι μεταφορές αποτελούν παράγωγη ζήτηση (derived demand) που εξαρτάται από την ευρωστία του συνόλου της οικονομίας, έτσι λοιπόν: Στην παρούσα μελέτη εξετάζονται (σε κάποιο βαθμό) όλοι οι τομείς της 1 Παραβάντης, Ι. (2002): Μεταφορική Κινητικότητα στην Ήπειρο, Έργο FINESTRA, INTERREG II, BIC Ηπείρου, Ιούνιος. 3

οικονομίας και όχι μόνο ο τομέας των μεταφορών, ενέργεια που παρουσιάστηκε και έγινε αμέσως αποδεκτή από τους συνεργάτες του BIC Ηπείρου καθώς και από την πρώτη κιόλας συνάντηση των φορέων που αποτέλεσαν την μόνιμη ομάδα εργασίας (αν και δεν αποτυπώνεται στα περιεχόμενα της σύμβασης). Για τον ίδιο λόγο, δεν αποδίδεται ίδια σημασία σε όλα τα περιεχόμενα της παραδοτέου όπως αυτά αποτυπώνονται στη σύμβαση. Η ομάδα μελέτης εστιάζει σε εκείνα τα ζητήματα που κρίνει ότι είναι θέματα αιχμής για την ενίσχυση της καινοτομικότητας αφενός μεν του συνόλου της επιχειρηματικής δραστηριότητας στην περιφέρεια της Ηπείρου αφετέρου δε του κλάδου των μεταφορών, ζητήματα απολύτως αλληλένδετα. Σε αντίθεση με την ανάλυση άλλων παρόμοιων τοπικών μελετών που αφορούν τον ευρύτερο τομέα των μεταφορών και της καινοτομίας η οποία διενεργείται σε σχετικά ποιοτικό επίπεδο 2, στο παρόν παραδοτέο γίνεται εκτενής χρήση ποσοτικών δεδομένων και μεθόδων πολυπαραμετρικής ανάλυσης δεδομένων (multivariate data analysis) για την εξαγωγή ορθών συμπερασμάτων σχετικά με τα εξεταζόμενα ζητήματα. Λόγω της πληθώρας των γραφικών παραστάσεων που κρίθηκε σκόπιμο να περιληφθούν στο παρόν τεύχος, ενώ τα σημαντικότερα συμπεράσματα αποτυπώνονται στο κείμενο που συνοδεύει τα γραφήματα και τις αναλύσεις, εν τούτοις υπάρχουν χρήσιμα πρόσθετα (επιμέρους κυρίως) συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν από διαφορετικούς φορείς εάν αυτοί μελετήσουν με προσοχή το σύνολο του υλικού που παρουσιάζεται. 1.2. Ομάδα μελέτης Η ομάδα μελέτης αποτελείται από τον συντονιστή, τους ειδικούς και τα λοιπά μέλη. Συντονιστής έργου υπήρξε ο Ι. Παραβάντης, Λέκτορας Τμήματος Διδακτικής της Τεχνολογίας και Ψηφιακών Συστημάτων, Πανεπιστήμιο Πειραιώς (Πολιτικός Μηχανικός ΕΜΠ, MSc Μεταφορές, PhD Περιβάλλον/Ενέργεια αμφότερα από Northwestern University) Η ακόλουθη ομάδα ειδικών (experts, μέλη ΔΕΠ στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς) εργάστηκαν επί συγκεκριμένων θεμάτων (αναφερόμενα σε παρένθεση): Καθ. Ν. Ασημακόπουλος (χρήση Internet και δημιουργία εικονικών επιχειρήσεων) Αναπλ. Καθ. Α. Λαγοδήμος (logistics) Επίκ. Καθ. Π. Δεμέστιχας (ασύρματες και ενσύρματες επικοινωνίες και δίκτυα) Η ομάδα μελέτης συμπληρώθηκε από τους κατωτέρω μεταπτυχιακούς φοιτητές του Πανεπιστημίου Πειραιώς: Α. Τζικόπουλος Γ. Κρητικού Ν. Δημητρίου Συμπληρωματικές εργασίες επιτελέστηκαν σε δυο προπτυχιακές διπλωματικές εργασίες του Τμήματος Διδακτικής της Τεχνολογίας και Ψηφιακών Συστημάτων 2 Δαβαράκης, Κ.Θ. (1999): Μελέτη Σκοπιμότητας Εφαρμογών Κοινωνίας των Πληροφοριών - Θεματικό Πεδίο: Μεταφορές, Β. Δεβελέγκα (Επιμέλεια Έκδοσης), Κ. Χρηστάκη (Συλλογή Στοιχείων Ερωτηματολογίων), ΣΧΕΔΙΟ RISE, Ιωάννινα, Ιανουάριος. 4

που ανατέθηκαν στα πλαίσια της εκπόνησης της παρούσας μελέτης 3,4. Για την απεικόνιση των δεδομένων σε γραφήματα και την ανάλυσή τους με στατιστικές μεθόδους χρησιμοποιήθηκαν τα προγράμματα Minitab 14.13, Systat 10.2 και Jump 5.1.1. 1.3. Μεθοδολογία Στη μελέτη αυτή ακολουθήσαμε, κατά σειρά, τα ακόλουθα βήματα: Καταρχήν, συντάξαμε αναλυτικά περιεχόμενα του παρόντος παραδοτέου, που περιελάμβαναν αφενός μεν τα αναφερόμενα στη σύμβαση (με απόδοση περισσότερης έμφασης σε ορισμένα όμως εξ αυτών) αφετέρου δε πρόσθετα στοιχεία και αναλύσεις που κρίναμε απαραίτητα για την ορθή και πλήρη εκπόνηση της εργασίας μας. Τα εμπλουτισμένα περιεχόμενα της μελέτης μας παρουσιάστηκαν στους συνεργάτες του BIC Ηπείρου στην αρχή του έργου και συζητήθηκαν με την μόνιμη ομάδα εργασίας που συναντούσαμε σε μηνιαία βάση καθ όλη τη διάρκεια υλοποίησης του έργου (περισσότερα για τις συναντήσεις κατωτέρω). Η πρώτη μας δουλειά ήταν να προβούμε σε μια ανανεωμένη και πληρέστερη (αυτής του FINESTRA) βιβλιογραφική καταγραφή της υφιστάμενης καταγραφής του ευρύτερου κοινωνικού και οικονομικού περιβάλλοντος της περιφέρειας της Ηπείρου (και όχι μόνο του κλάδου των μεταφορών, σύμφωνα με τις συμβατικές μας υποχρεώσεις). Ακολούθησε μια από τις σημαντικότερες εργασίες μας, που ήταν η συγκριτική αξιολόγηση της Ηπείρου με τις λοιπές περιφέρειες της Ελλάδας, (βάσει κοινωνικοοικονομικών στατιστικών στοιχείων) που έγινε αφενός μεν σε επίπεδο περιφερειών αφετέρου δε και σε επίπεδο νομών. Κατά τη σύγκριση περιφερειών, χρησιμοποιήσαμε ανάλυση συστάδων (cluster analysis) για τον ορισμό συστάδων περιφερειών με ομοειδή χαρακτηριστικά και επιγραμματικά προέκυψε ότι λόγω της γεωγραφικής και οικονομικής απομόνωσης από την υπόλοιπη ηπειρωτική Ελλάδα, η Ήπειρος έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου πελάγους. Η εξαιρετικά πρωτότυπη αυτή δουλειά έγινε πέραν των συμβατικών μας υποχρεώσεων και παρήγαγε ιδιαίτερα αποκαλυπτικά και εξόχως σημαντικά συμπεράσματα για την περιφέρεια. Σύμφωνα και με τις συμβατικές μας υποχρεώσεις, προβήκαμε σε μια αναλυτικότερη καταγραφή της κατάστασης στον κλάδο των χερσαίων εμπορευματικών μεταφορών σε Ευρώπη, Ελλάδα και Ήπειρο με σκοπό να αναδειχθούν αφενός μεν οι τάσεις εξέλιξης (στην Ελλάδα, την Ευρώπη και τον κόσμο) αφετέρου δε οι ανάγκες και τα προβλήματα του κλάδου. Ιδιαίτερη σημασία δώσαμε στις δυνατότητες επωφελούς συνεργασίας με ξένες επιχειρήσεις και την καταγραφή των δυνατοτήτων χρήσης καινοτομικών τεχνολογιών (π.χ. Ευφυών Μεταφορικών Συστημάτων ή ITS) ώστε να αυξηθούν οι επενδυτικές ευκαιρίες στον κλάδο. 3 Μαρκατζίνου, Σ. και Ε. Χαιριστανίδου (2004): Ανάλυση του Γ' Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης με Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών, Τμήμα Διδακτικής της Τεχνολογίας και Ψηφιακών Συστημάτων, Πανεπιστήμιο Πειραιώς. 4 Αναστογιάννης, Α. (2005): Διερεύνηση Προβλημάτων Επιχειρήσεων Οδικών Εμπορευματικών Μεταφορών στην Ελλάδα, Προπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Τμήμα Διδακτικής της Τεχνολογίας και Ψηφιακών Συστημάτων, Πανεπιστήμιο Πειραιώς. 5

Από τα στοιχεία που συλλέξαμε για τον κλάδο των μεταφορών (και από τα παλαιότερα στοιχεία του FINESTRA), καταρτίσαμε μια (συνοπτική) ανάλυση SWOT (strengths, weaknesses, opportunities, threats) για τον κλάδο των μεταφορών. Η επόμενη εργασία μας ήταν η δεύτερη εξαιρετικά σημαντική προσφορά μας (πέραν των συμβατικών μας υποχρεώσεων) που συνίστατο σε μια ομοίως εξαιρετικά πρωτότυπη συγκριτική αξιολόγηση των επενδύσεων του Γ' ΚΠΣ (Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης) στους νομούς της Ελλάδας. Βάσει των αποτελεσμάτων της ανάλυσης αυτής, μπορούν να γίνουν κατανοητές οι πολύ διαφορετικές συνθήκες για οικονομική ανάπτυξη που έχουν δημιουργηθεί ανάμεσα στους νομούς της Ελλάδας ανάλογα με τα κονδύλια που έχουν εισρεύσει. Είναι χαρακτηριστικό ότι μέλος των φορέων της μόνιμης ομάδας εργασίας ανέφερε ότι τα αποτελέσματα της σχετικής ποσοτικής μας ανάλυσης «εξηγούν πολλά πράγματα που είχαμε διαπιστώσει αλλά δεν μπορούσαμε να αιτιολογήσουμε». Η τελευταία σημαντική εξωσυμβατική προσφορά εργασίας μας ήταν η ανάλυση και σχολίαση επιλεγμένων αποτελεσμάτων από τη χρήση του (Πανελλαδικού) κόμβου ΔΙΚΤΥΩΘΕΙΤΕ που έχουν ιδιαίτερη σημασία για τις Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις της περιφέρειας 5. Η σημασία της χρήσης του διαδικτύου στον επιχειρηματικό τομέα αποτέλεσε ένα από τα συχνότερα θέματα συζήτησης στις συναντήσεις μας με τους φορείς και τα συμπεράσματα της σχετικής ανάλυσης είναι αρκετά αποκαλυπτικά και συχνά κόντρα στην κοινή λογική, αποτελούν δε πολύτιμο οδηγό για την άριστη στόχευση της ανάπτυξης online υπηρεσιών με στόχο της Ηπειρώτικες Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις (ΜΜΕ). Η συλλογή στοιχείων πεδίου χρονικά υλοποιήθηκε παράλληλα με τις υπόλοιπες, και συνίστατο σε έρευνα αγοράς μέσω 32 συνεντεύξεων (βασισμένες σε ερωτηματολόγια) με στελέχη επιχειρήσεων με σκοπό τη διερεύνηση μιας σειράς θεμάτων καινοτομικότητας και την αποτύπωση των προβλημάτων των Ηπειρώτικων επιχειρήσεων συμπεριλαμβανομένων εκείνων που σχετίζονται με τις εμπορευματικές μεταφορές. Τα αποτελέσματα από την ανάλυση των ερωτηματολογίων συγκρίθηκαν με εκείνα της μελέτης του FINESTRA για την εξαγωγή των τελικών συμπερασμάτων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε η σύγκριση των απαντήσεων που αφορούν τις μεταφορές με εκείνες του FINESTRA δεδομένου ότι από τότε έχει ολοκληρωθεί και τεθεί σε λειτουργία σημαντικές υποδομές όπως η γέφυρα Ρίου-Αντιρρίου και ο Λιμένας της Ηγουμενίτσας ενώ άλλες σημαντικές υποδομές όπως η Εγνατία Οδός είναι έτοιμες σε μεγάλα τμήματα (αλλά όχι ολοκληρωμένες). Επιγραμματικά αξίζει να αναφέρουμε ότι βρισκόμαστε σε απόλυτη συμφωνία με μια εκ των βασικών διαπιστώσεων της επιστημονικής ομάδας που ασχολήθηκε με τον τουρισμό ότι στην Ήπειρο δεν υπάρχει πνεύμα επιχειρηματικότητας 6, συμπέρασμα που προκύπτει και από τις τακτικές συναντήσεις με την μόνιμη ομάδα εργασίας, και από την ανάλυση των ερωτηματολογίων και από τη συνολική εικόνα που 5 Παραβάντης, Ι. και Α. Τζικόπουλος (2004): Αναφορά Αποτελεσμάτων Έρευνας Μέτρησης της Ικανοποίησης των Χρηστών του Κόμβου, Ενότητα Εργασίας ΕΕ6, Παραδοτέο Π-ΕΕ6.5β, Δράση 1 (Υπηρεσίες Πληροφόρησης και Υποστήριξης των Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων στις Πρακτικές του Ηλεκτρονικού Επιχειρείν), Υπεύθυνος έργου Επίκ. Καθηγητής Δ. Σάμψων, Δεκέμβριος. 6 Swarbrooke, J. (2004): Report of the Tourism Working Group, E.N.T.I.l Programme in Epirus. 6

έχει ο συντονιστής της παρούσας μελέτης με βάση την ενασχόληση του με τα προβλήματα της περιφέρειας από το έργο FINESTRA. Βασισμένοι στα κοινωνικοοικονομικά στοιχεία που συλλέξαμε και αναλύσαμε προηγουμένως, τα αποτελέσματα της συσταδοποίησης των περιφερειών της Ελλάδας κυρίως δε τα στοιχεία από τα ερωτηματολόγια, καταρτίσαμε και μια (συνοπτική) ανάλυση SWOT για την περιφέρεια της Ηπείρου. Βασισμένοι στο σύνολο των στοιχείων και αναλύσεων μας, σχολιάζουμε την προοπτική δημιουργίας συστάδων επιχειρήσεων (clusters) στον ευρύτερο κλάδο των μεταφορών και των logistics, αν και (όπως θα τονίσουμε και αργότερα) στην παρούσα φάση προέχει η ανάγκη δημιουργίας συνθηκών ανόθευτου υγιούς ανταγωνισμού ώστε να ωφεληθεί το σύνολο της οικονομίας και όχι μόνο μικρός αριθμός μεταφορικών επιχειρήσεων. Κλείνουμε τη μελέτη με την ανασκόπηση των σημαντικότερων συμπερασμάτων από τις διάφορες εργασίες μας και την πρόταση συγκεκριμένων μέτρων για την ενίσχυση του πνεύματος καινοτομίας, την αύξηση των επενδύσεων και την βελτίωση της επιχειρηματικότητας στην περιφέρεια της Ηπείρου. Καθ όλη τη διάρκεια του έργου και παράλληλα με την υλοποίηση των ανωτέρω βημάτων, πραγματοποιήθηκαν συναντήσεις με τοπικούς φορείς με στόχο την συζήτηση των ευρημάτων μας ώστε οι παρατηρήσεις τους να ενσωματωθούν στο κείμενο της μελέτης. Η αρχική λίστα συναντήσεων που προτάθηκε από τον συντονιστή της ομάδας μελέτης προέβλεπε συναντήσεις με επιχειρήσεις, επαγγελματικούς φορείς, μέσα μαζικής ενημέρωσης, μεταφορείς, εκπαιδευτικά ιδρύματα, επιχειρήσεις κοινής ωφελείας και κρατικούς φορείς, για να υπάρξει δε μέγιστη ωφέλεια στην εκπόνηση της εργασίας, οι συναντήσεις έπρεπε να γίνουν στη συγκεκριμένη σειρά. Αντί αυτής της μεθόδου, με υπόδειξη του BIC Ηπείρου προβήκαμε σε συναντήσεις με συγκεκριμένους δημόσιους και επαγγελματικούς φορείς που συνιστούσαν μια μόνιμη ομάδα εργασίας (ήταν δηλαδή ίδιοι σε όλες τις συναντήσεις). Δυστυχώς, οι ακόλουθοι λόγοι περιόρισαν τη χρησιμότητα και τη συνεισφορά των συναντήσεων αυτών στην εκπόνηση της παρούσας μελέτης: έλλειψη ενδιαφέροντος εκ μέρους των περισσότερων φορέων εκ των 20 φορέων που τυπικά ήταν προσκεκλημένοι στις συναντήσεις, συνήθως συμμετείχαν κάτω των 5 σχετική απροθυμία και μη συνεισφορά γνώμης ακόμα και αυτών που συμμετείχαν ήταν περισσότερο ακροατές παρά ομιλητές (με εξαίρεση δυο ή τριών εκπροσώπων που είχαν ζωηρό ενδιαφέρον και συμμετοχή σε όλες σχεδόν τις συναντήσεις) σχεδόν παντελής έλλειψη συμμετοχής φορέων εκτός Νομού Ιωαννίνων εξαιρετικά περιορισμένη συμμετοχή ιδιωτικών επιχειρήσεων με αποτέλεσμα να πρέπει να βασιστούμε κυρίως στα ερωτηματολόγια για να μπορέσουμε να διαγνώσουμε τα κύρια προβλήματά τους που σχετίζονται με την καινοτομικότητα και τις μεταφορές. 1.4. Δομή μελέτης Βάσει των όσων αναφέρθηκαν στην ενότητα για τη μεθοδολογία, το ανά χείρας παραδοτέο έχει την ακόλουθη δομή: Κεφάλαιο 2: περιέχει την επισκόπηση της υφιστάμενης κατάστασης με αναλυτικά κοινωνικοοικονομικά στοιχεία για τους Νομούς της Ηπείρου, 7

συγκριτικά κοινωνικοοικονομικά στοιχεία και συσταδοποίηση των περιφερειών της Ελλάδας και συγκριτικά κοινωνικοοικονομικά στοιχεία για τους νομούς της Ελλάδας Κεφάλαιο 3: περιέχει την κριτική ανάλυση του κλάδου των οδικών εμπορευματικών μεταφορών στην Ελλάδα και την Ευρώπη με συμπεράσματα και ανάλυση SWOT για τον κλάδο των μεταφορέων της Ηπείρου Κεφάλαιο 4: περιέχει τη συγκριτική αξιολόγηση των επενδύσεων του Γ' ΚΠΣ σε επίπεδο νομών Κεφάλαιο 5: παρουσιάζει τα αποτελέσματα από ανάλυση της χρήσης του ΔΙΚΤΥΩΘΕΙΤΕ Κεφάλαιο 6: περιέχει την έρευνα αγοράς με τα ερωτηματολόγια Κεφάλαιο 7: κάνει ανασκόπηση του συνόλου των συμπερασμάτων από όλα τα προηγούμενα κεφάλαια και παρουσιάζει συγκεκριμένα μέτρα που προτείνει η ομάδα μελέτης για την ενθάρρυνση της καινοτομικότητας στην Ήπειρο και την ενίσχυση του κλάδου των μεταφορών. Το υλικό συμπληρώνεται με παραρτήματα που περιέχουν το πρωτότυπο ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε στις συνεντεύξεις και αναλυτικότερες σημειώσεις από επιλεγμένες συνεντεύξεις. 8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Υφιστάμενη κατάσταση 2.1. Εισαγωγή Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζουμε σημαντικά χαρακτηριστικά της περιφέρειας της Ηπείρου. Επίσης παρουσιάζουμε επιλεγμένα χαρακτηριστικά όλων των περιφερειών της Ελλάδας με σκοπό την σύγκριση με την περιφέρεια της Ηπείρου ομαδοποιούμε με τη μέθοδο ανάλυσης συστάδων (clustering) τις περιφέρειες, με βάση τα χαρακτηριστικά που εξετάστηκαν ώστε να προκύψουν χρήσιμες ομοιότητες και διαφορές τέλος παρουσιάζουμε επιλεγμένα χαρακτηριστικά για όλους τους νομούς της Ελλάδας ώστε να προκύψουν χρήσιμα συμπεράσματα για τους νομούς Ιωαννίνων, Άρτας, Πρέβεζας και Θεσπρωτίας. 2.2. Πληθυσμός Επιγραμματικά, ισχύουν τα ακόλουθα για την Ήπειρο: νομοί Άρτας, Θεσπρωτίας, Ιωαννίνων, Πρέβεζας (Σχήμα 2.1) Σχήμα 2.1. Νομοί Ηπείρου έδρα τα Ιωάννινα περιέχει το 3.2% του πληθυσμού της Ελλάδας έχει ποσοστό 2.9% των καλλιεργούμενων εκτάσεων παράγει το 2.4% του ΑΕΠ (ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος) παράγει το 3.2% του προϊόντος του αγροτικού τομέα, το 1.5% της μεταποίησης και το 2.5% του τομέα των υπηρεσιών της αναλογεί κατά κεφαλή προϊόν 3.05 εκατ. δρχ (δηλώνεται εισόδημα 1.06 εκατ. δρχ ανά κεφαλή) που την κατατάσσει τελευταία, μεταξύ των περιοχών της Ελλάδας, με 75% του μέσου όρου της Ελλάδας (στοιχεία 2001) παρουσιάζει αύξηση του ποσοστού ανεργίας 9

συνολικός προϋπολογισμός του ΠΕΠ (Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα) Ηπείρου στο Γ' ΚΠΣ είναι 680 εκατ. Βασικά πληθυσμιακά στοιχεία (απογραφές 1971 έως και 2001) για την περιφέρεια παρουσιάζονται στην Πίνακα 2.1. Πίνακας 2.1. Πληθυσμός απογραφών 1971-2001 ανά νομό και δήμο 2001 1991 1981 1971 Νομοί 4 4 4 6 Δήμοι 57 13 12 14 Πληθυσμός 353820 339728 324541 427848 Παρατηρήθηκε μια σημαντική μείωση από το 1971 στο 1981 αλλά έκτοτε υπάρχει μια σταθερή ήπια αύξηση του πληθυσμού. Αναλυτικότερη εικόνα ανά νομό παρουσιάζεται στον Πίνακα 2.2. Πίνακας 2.2. Πληθυσμός νομών Ηπείρου ανά νομό και 10ετία Νομοί 2001 1991 1981 1971 Άρτα 78134 78719 80044 78376 Θεσπρωτία 46091 44188 41278 40684 Ιωάννινα 170239 158193 147304 134688 Πρέβεζα 59356 58628 55915 56586 Ο Νομός Ιωαννίνων εμφανίζει τη σημαντικότερη αύξηση από το 1971 έως το 2001. 2.3. Οικονομικό περιβάλλον Ο οικονομικά ενεργός πληθυσμός κατά τις απογραφές 2001, 1991, 1981 και 1971 παρουσιάζεται στους Πίνακες 2.3 έως και 2.13. 10

Πίνακας 2.3. Πληθυσμός της Ηπείρου και μεταβολή σε απογραφές Πόλεις Πληθυσμός (Απογραφή 2001) Πληθυσμός (Απογραφή 1991) Μεταβολή (%) Πληθυσμός (Απογραφή 1991) Πληθυσμός (Απογραφή 1981) Μεταβολή (%) Πληθυσμός (Απογραφή 1981) Πληθυσμός (Απογραφή 1971) Μεταβολή (%) Δ.Δ.Ιωαννίνων 70203 56699 56699 44829 20.94 44829 40130 10.48 Ιωάννινα 61629 56699 8.00 56699 44829 20.94 44829 40130 10.48 Δ.Δ. Άρτας 23863 21286 10.80 21286 20004 6.02 20004 20538-2.67 Δ.Δ. Πρέβεζας 19605 15119 22.88 15119 13624 9.89 13624 12973 4.78 Άρτα 19435 19087 1.79 19087 18283 4.21 18283 19498-6.65 Πρέβεζα 16321 13341 18.26 13341 12662 5.09 12662 11439 9.66 Δ.Δ. Ηγουμενίτσας 14710 7022 52.26 7022 6389 9.01 6389 4453 30.30 Ηγουμενίτσα 9104 6807 25.23 6807 5879 13.63 5879 4109 30.11 Ανατολής 5815 4451 23.46 4451 3180 28.56 3180 2277 28.40 Φιλιππιάδα 4196 4040 3.72 4040 3333 17.50 3333 3594-7.83 Πέτας 3896 3652 6.26 3652 3512 3.83 3512 3428 2.39 Μέτσοβο 3195 2917 8.70 2917 2705 7.27 2705 2823-4.36 Κόνιτσα 2871 2858 0.45 2858 2849 0.31 2849 3226-13.23 Παμβώτις (Κατσικάς) 2871 2566 10.62 2566 2087 18.67 2087 1761 15.62 Παραμυθία 2862 2555 10.73 2555 3013 Πασάρωνος (Ελεούσα) 2805 2213 21.11 2213 1835 17.08 1835 1518 17.28 Πέραμα 2693 3014-11.92 3014 2626 12.87 2626 2254 14.17 Φανάρι (Καναλλάκιον) 2454 2476-0.90 2476 1986 19.79 1986 1507 24.12 Πάργα 2432 1900 21.88 1900 1892 0.42 1892 1832 3.17 11

Πόλεις Οικονομικώς ενεργοί Σύνολο Πίνακας 2.4. Οικονομικά ενεργός πληθυσμός Ηπείρου (2001) Σύνολο Πρωτογενής Τομέας NACE A-B Απασχολούμενοι Άνεργοι Οικονομικώς μη ενεργοί Δευτερογενής Τομέας NACE C-F Τριτογενής Τομέας NACE G-Q Δε δήλωσαν κλάδο οικονομικής δραστηριότητας Σύνολο Σύνολο Άρτα 10582 9282 933 1849 6011 489 1300 16444 Πέτας 1820 1617 493 345 702 77 203 3013 Ηγουμενίτσα 6594 5647 472 1068 3902 205 947 8656 Παραμυθία 2964 2706 809 581 1281 35 258 4637 Ιωάννινα 31973 27814 530 5086 20804 1394 4159 43577 Ανατολή 3351 2952 180 789 1918 65 399 4383 Κόνιτσα 1885 1648 366 400 820 62 237 3805 Μέτσοβο 1418 1240 158 394 553 135 178 2661 Παμβώτις (Κατσικάς) 4136 3677 756 1064 1627 230 459 5768 Πρέβεζα 8655 7761 1175 1363 4937 286 894 11329 Πάργα 1578 1350 500 176 634 40 228 2268 Φανάρι 3623 3123 1664 401 968 90 500 5128 Φιλιππιάδα 3185 2771 687 692 1263 129 414 4980 12

Πίνακας 2.5. Οικονομικά ενεργός πληθυσμός Ηπείρου (1991) Άνεργοι Άνεργοι Πόλεις Συνολικά Απασχολούμενοι Σύνολο Από αυτούς νέοι Οικονομικώς μη ενεργοί Ιωάννινα 20244 17720 2524 1479 28950 Άρτα 1528 6605 923 506 10480 Πρέβεζα 6026 5533 493 289 6924 Ηγουμενίτσα Ανατολή 1553 1362 191 68 2189 Φιλιππιάδα 1561 1300 261 134 1943 Πέτα Μέτσοβο 967 902 65 39 1556 Κόνιτσα 915 798 117 98 1362 Παμβώτις (Κατσικάς) Παραμυθία Καναλλάκι (Φανάρι) Πασάρωνος (Ελεούσα) 980 901 79 42 1205 954 857 97 62 1178 902 829 73 21 1002 13

Πίνακας 2.6. Οικονομικά ενεργός πληθυσμός Ηπείρου (1981) Οικονομικά Ενεργός Πληθυσμός (1981) Άνεργοι Άνεργοι Πόλεις Συνολικά Απασχολούμενοι Σύνολο Από αυτούς νέοι Οικονομικώς μη ενεργοί Ιωάννινα 13940 12880 1060 702 22328 Φιλιππιάδα 922 862 60 40 1630 Πρέβεζα 4482 4260 222 132 6286 Πέτα 1281 1201 80 60 1694 Παραμυθία 859 779 80 80 1285 Παμβώτις (Κατσικάς) 762 732 30 30 880 Μέτσοβο 833 783 50 40 1222 Κόνιτσα 994 904 90 60 1373 Ηγουμενίτσα 2180 1969 211 181 2625 Άρτα 6603 6090 513 311 9011 Ανατολή 1000 860 140 60 1430 Πίνακας 2.7. Οικονομικά ενεργός πληθυσμός Ηπείρου (1971) Οικονομικά Ενεργός Πληθυσμός (1971) Άνεργοι Άνεργοι Πόλεις Συνολικά Απασχολούμενοι Σύνολο Από αυτούς νέοι Οικονομικώς μη ενεργοί Νομός Ιωαννίνων 52984 50752 2232 460 53700 Νομός Άρτης 27600 26104 1490 300 34964 Νομός Πρεβέζης 20404 19628 776 144 23980 Νομός Θεσπρωτίας 12620 12012 608 152 18724 14

Το σημαντικότερο συμπέρασμα που εξάγεται είναι ο οικονομικά ενεργός πληθυσμός των Ιωαννίνων που απασχολείται στον πρωτογενή τομέα είναι αρκετά χαμηλότερος (2% βάσει της απογραφής 2001) από αυτό των άλλων πρωτευουσών νομών (8.7 έως 15.7%) και αντίστοιχα αυτός του τριτογενή τομέα αρκετά μεγαλύτερος (78.7% βάσει της απογραφής 2001, συγκρινόμενο με 66 έως 71.7% για τους άλλους νομούς). Πίνακας 2.8. Επιχειρήσεις Ηπείρου, μέση ετήσια απασχόληση μισθωτών υπαλλήλων (ΜΕΑ) και τζίρος (σε εκατομμύρια ) ανά Νομό (έτος 1995) Περιφέρεια Αριθμός Επιχειρήσεων ΜΕΑ Τζίρος και νομός Σύνολο % Σύνολο % Σύνολο % Άρτα 2803 0.52 4121 0.35 263.67 0.25 Θεσπρωτία 2077 0.38 623 0.05 127.50 0.12 Ιωάννινα 7115 1.31 7898 0.67 1338.53 1.26 Πρέβεζα 2971 0.55 1614 0.14 222.93 0.21 ΣΥΝΟΛΟ ΗΠΕΙΡΟΥ 14966 2.75 14256 1.21 1952.62 1.84 Πίνακας 2.9. Επιχειρήσεις Ηπείρου και τζίρος αυτών (σε εκατομμύρια ) ανά νομό (έτος 2000) Περιφέρεια Αριθμός Επιχειρήσεων Τζίρος και νομός Σύνολο % Σύνολο % Άρτα 4566 0.57 495.29 0.26 Θεσπρωτία 3336 0.41 253.46 0.13 Ιωάννινα 11699 1.45 1275.78 0.66 Πρέβεζα 5095 0.63 428.69 0.22 ΣΥΝΟΛΟ ΗΠΕΙΡΟΥ 24696 3.06 2453.23 1.27 Πίνακας 2.10. Επιχειρήσεις της Ηπείρου και τζίρος αυτών (σε εκατομμύρια ) ανά νομό (έτος 2001) Περιφέρεια Αριθμός Επιχειρήσεων Τζίρος και νομός Σύνολο % Σύνολο % Άρτα 4278 0.54 505.72 0.25 Θεσπρωτία 3617 0.45 291.47 0.15 Ιωάννινα 11597 1.46 1642.59 0.82 Πρέβεζα 5008 0.63 467.58 0.23 ΣΥΝΟΛΟ ΗΠΕΙΡΟΥ 24500 3.08 2907.36 1.45 Ο αριθμός επιχειρήσεων είναι πολύ μεγαλύτερος στο Νομό Ιωαννίνων (υπερδιπλάσιος του αριθμού σε κάθε ένα από τους υπόλοιπους νομούς. 15

Πίνακας 2.11. Αριθμός επιχειρήσεων, μέση ετήσια απασχόληση μισθωτών υπαλλήλων (ΜΕΑ) και τζίρος (σε εκατομμύρια ) κατά κατηγορία οικονομικής δραστηριότητας (έτος 1995) ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ Αριθμός Επιχειρήσεων ΜΕΑ Τζίρος ΣΥΝΟΛΟ % Σ.Ε. % Περ. Σύνολο % Σ.Ε. % Περ. Σύνολο % Σ.Ε. % Περ. ΣΥΝΟΛΟ ΕΛΛΑΔΟΣ 543839 1180224 105930.01 ΣΥΝΟΛΟ ΗΠΕΙΡΟΥ 14966 2.75 100.00 14256 1.21 100.00 1952.62 1.84 100.00 Ορυχεία και λατομεία 77 0.01 0.51 426 0.04 2.99 34.21 0.03 1.75 Μεταποιητικές βιομηχανίες 1613 0.30 10.78 3264 0.28 22.90 238.02 0.22 12.19 Παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αέριου και νερού 7 0.00 0.05 4 0.00 0.03 1.67 0.00 0.09 Κατασκευές 1724 0.32 11.52 1156 0.10 8.11 80.52 0.08 4.12 Χονδρικό και λιανικό εμπόριο: επισκευή αυτοκινήτων οχημάτων, μοτοσικλετών και ειδών προσωπικής ή οικιακής χρήσης 6361 1.17 42.50 5553 0.47 38.95 1381.38 1.30 70.74 Ξενοδοχεία και εστιατόρια 2072 0.38 13.84 1449 0.12 10.16 68.95 0.07 3.53 Μεταφορές, αποθήκευση και επικοινωνίες 1198 0.22 8.00 1169 0.10 8.20 75.01 0.07 3.84 Ενδιάμεσοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί 45 0.01 0.30 33 0.00 0.23 0.43 0.00 0.02 Διαχείριση ακίνητης περιουσίας, εκμισθώσεις και εμπορικές δραστηριότητες Δημοσία διοίκηση και άμυνα: υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση 902 0.17 6.03 462 0.04 3.24 36.28 0.03 1.86 6 0.00 0.04 1 0.00 0.01 0.35 0.00 0.02 Εκπαίδευση 99 0.02 0.66 57 0.00 0.40 0.79 0.00 0.04 Υγεία και κοινωνική μέριμνα 67 0.01 0.45 75 0.01 0.53 1.31 0.00 0.07 Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών υπέρ του κοινωνικού συνόλου και άλλων υπηρεσιών κοινωνικού ή ατομικού χαρακτήρα Ιδιωτικά νοικοκυριά που απασχολούν οικιακό προσωπικό Ετερόδικοι οργανισμοί και όργανα 394 0.07 2.63 489 0.04 3.43 29.34 0.03 1.50 3 0.00 0.02 Επιχειρήσεις άγνωστης κατηγορίας 398 0.07 2.66 116 0.01 0.81 4.36 0.00 0.22 Για τις κατηγορίες με λιγότερες από 4 επιχειρήσεις δεν εμφανίζονται η απασχόληση και ο τζίρος, αλλά συνυπολογίζονται στο σύνολο 16

Πίνακας 2.12. Αριθμός επιχειρήσεων Ηπείρου και τζίρος αυτών (σε εκατομμύρια ) ανά κατηγορία οικονομικής δραστηριότητας (έτος 2000) Κατηγορία Αριθμός Επιχειρήσεων Τζίρος Γεωργία, κτηνοτροφία, θήρα και δασοκομία 1244 111.78 Αλιεία 78 14.93 Ορυχεία και λατομεία 103 10.82 Μεταποιητικές βιομηχανίες 2157 364.36 Παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου και νερού 14 2.20 Κατασκευές 3368 166.81 Χονδρικό και λιανικό εμπόριο, επισκευή αυτοκινήτων, οχημάτων, μοτοσικλετών και ειδών προσωπικής και οικιακής χρήσης 8017 1240.64 Ξενοδοχεία και εστιατόρια 3663 141.70 Μεταφορές, αποθήκευση και επικοινωνίες 1442 120.76 Ενδιάμεσοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί 59 1.84 Διαχείριση ακίνητης περιουσίας, εκμισθώσεις και επιχειρηματικές δραστηριότητες 2211 86.97 Δημόσια διοίκηση και άμυνα, υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση 14 0.42 Εκπαίδευση 126 4.47 Υγεία και κοινωνική μέριμνα 67 2.18 Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών υπέρ του κοινωνικού συνόλου και άλλων υπηρεσιών κοινωνικού ή ατομικού χαρακτήρα Ιδιωτικά νοικοκυριά που απασχολούν οικιακό προσωπικό και μη διαφοροποιούμενες παραγωγικές δραστηριότητες νοικοκυριών για ίδια χρήση 988 145.70 Άγνωστη κατηγορία 1144 37.60 Για τους κλάδους με λιγότερες από 4 επιχειρήσεις δεν εμφανίζεται ο τζίρος αλλά συνυπολογίζεται στο σύνολο 1 17

Πίνακας 2.13. Αριθμός επιχειρήσεων Ηπείρου και τζίρος αυτών (σε εκατομμύρια ) ανά κατηγορία οικονομικής δραστηριότητας (έτος 2001) Κατηγορία Αριθμός Επιχειρήσεων Τζίρος Γεωργία, κτηνοτροφία, θήρα και δασοκομία 1343 134.37 Αλιεία 89 22.60 Ορυχεία και λατομεία 100 11.85 Μεταποιητικές βιομηχανίες 2197 417.31 Παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου και νερού 20 9.28 Κατασκευές 3456 181.58 Χονδρικό και λιανικό εμπόριο, επισκευή αυτοκινήτων, οχημάτων, μοτοσικλετών και ειδών προσωπικής και οικιακής χρήσης 7816 1554.71 Ξενοδοχεία και εστιατόρια 3602 158.24 Μεταφορές, αποθήκευση και επικοινωνίες 1427 110.35 Ενδιάμεσοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί 62 2.26 Διαχείριση ακίνητης περιουσίας, εκμισθώσεις και επιχειρηματικές δραστηριότητες 2229 102.63 Δημόσια διοίκηση και άμυνα, υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση 16 0.62 Εκπαίδευση 131 5.63 Υγεία και κοινωνική μέριμνα 73 2.33 Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών υπέρ του κοινωνικού συνόλου και άλλων υπηρεσιών κοινωνικού ή ατομικού χαρακτήρα Ιδιωτικά νοικοκυριά που απασχολούν οικιακό προσωπικό και μη διαφοροποιούμενες παραγωγικές δραστηριότητες νοικοκυριών για ίδια χρήση 973 161.05 Άγνωστη κατηγορία 964 32.49 Για τους κλάδους με λιγότερες από 4 επιχειρήσεις δεν εμφανίζεται ο τζίρος αλλά συνυπολογίζεται στο σύνολο 2 18

Βάσει των δεδομένων για τις επιχειρήσεις του 2001, 31.9% των επιχειρήσεων είναι στον κλάδο του εμπορίου με δεύτερους τους κλάδους ξενοδοχείων/εστιατορίων (14.7%) και κατασκευών (14.1%). 2.3.1. Τάσεις εξέλιξης κλάδων Ακολούθως παρουσιάζουμε στα Σχήματα 2.2 έως και 2.17 την τάση εξέλιξης των οικονομικών κλάδων με βάση τα στοιχεία των απογραφών επιχειρήσεων των ετών 1995, 2000 και 2001. 2200 2100 ManufactC 2000 1900 1800 1700 1600 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Σχήμα 2.2. Τάση εξέλιξης του συνολικού αριθμού μεταποιητικών επιχειρήσεων 19