Μετανάστευση και Κοινωνική Ασφάλιση: Μια προσέγγιση µε βάση δεδοµένα της έρευνας EU-SILC και των Ασφαλιστικών Ταµείων

Μετανάστευση και Κοινωνική Ασφάλιση: Μια προσέγγιση µε βάση δεδοµένα της έρευνας EU-SILC και των Ασφαλιστικών Ταµείων ρ Λ. Μαράτου-Αλιπράντη και ρ Ε. Γκαζόν, ΕΚΚΕ Περίληψη Από τη δεκαετία του 90, η Ελλάδα από χώρα εξαγωγής µεταναστών µετατρέπεται σε χώρα εισαγωγής µεταναστών. Οι οικονοµικοί µετανάστες ξεπερνούν πλέον σήµερα το ένα εκατοµµύριο και αποτελούν µια πρόκληση για την πολιτεία, που αφενός καλείται να διαφυλάξει τη συνοχή της και αφετέρου καλείται να σχεδιάσει µια αποτελεσµατική πολιτική για τη µετανάστευση. Στα πλαίσια της εισήγησης διερευνώνται αρχικά το κοινωνικό προφίλ των οικονοµικών µεταναστών και οι συνθήκες διαβίωσης-απασχόλησης αυτών και εξετάζεται η δυνατότητα πρόσβασής τους σε κοινωνικές υπηρεσίες. Επίσης παρατίθενται δεδοµένα σχετικά µε την κοινωνική ασφάλιση και την πολιτική που εφαρµόζεται στη χώρα µας για τους αλλοδαπούς οικονοµικούς µετανάστες νόµιµους και παράνοµους. Πηγές της µελέτης αποτελούν τα δεδοµένα της έρευνας EU-SILK, ΕΚΚΕ/ΕΣΥΕ και των τριών ασφαλιστικών φορέων (ΙΚΑ, ΤΕΒΕ και ΟΓΑ). Τα ευρήµατα υποδεικνύουν τις ιδιαιτερότητες του πληθυσµού-στόχου και το βαθµό χρήσης των δηµόσιων κοινωνικών υπηρεσιών. 1

Εισαγωγή Από τη δεκαετία του 90, η Ελλάδα από χώρα εξαγωγής µεταναστών µετατρέπεται σε χώρα εισαγωγής µεταναστών, γεγονός που συνδέεται µε τις ανάγκες και εξελίξεις της ελληνικής αγοράς εργασίας, την αναζήτηση φτηνών εργατικών χεριών, τη γειτνίαση της χώρας µας µε τις χώρες της Βαλκανικής και γενικότερα µε τη γεωπολιτική της θέση. Οι οικονοµικοί µετανάστες ξεπερνούν πλέον σήµερα το ένα εκατοµµύριο και αποτελούν µια πρόκληση για την πολιτεία, που αφενός καλείται να διαφυλάξει τη συνοχή της και αφετέρου καλείται να σχεδιάσει µια αποτελεσµατική πολιτική για τη µετανάστευση (Fakiolas and King. 1996, King et al. 1999, Μαρβάκης, Παρσάνογλου και Παύλου, 2001, Ναξάκης και Χλέτσος (επιµ.), 2001, Μουσούρου, 2003, Κασιµάτη (επιµ.), 2003). Στα πλαίσια της εισήγησης διερευνώνται τα ζητήµατα σχετικά µε την κοινωνική ασφάλιση και την πολιτική που εφαρµόζεται για τους αλλοδαπούς οικονοµικούς µετανάστες νόµιµους και παράνοµους - στη χώρα µας, ο βαθµός πρόσβασης των αλλοδαπών καθώς και οι πιθανές επιπτώσεις στο σύστηµα υγείας και πρόνοιας της χώρας µας µακροπρόθεσµα. Ειδικότερα παρουσιάζονται και αναλύονται: Τα χαρακτηριστικά των αλλοδαπών εργαζόµενων: και τα οικονοµικά κοινωνικά χαρακτηριστικά των αλλοδαπών (δεδοµένα από την ευρωπαϊκή έρευνα EU/ΕΣΥΕ/ΕΚΚΕ SILC). Η υπάρχουσα κατάσταση σε ότι αφορά τις προϋποθέσεις ασφάλισης των αλλοδαπών στους φορείς κοινωνικής και την χρήση κοινωνικών υπηρεσιών από τους αλλοδαπούς. εδοµένα από τρεις ασφαλιστικούς φορείς (ΙΚΑ, ΤΕΒΕ και ΟΓΑ), Οι ιδιαιτερότητες του πληθυσµού-στόχου: βαθµός χρήσης των κοινωνικών υπηρεσιών από τους αλλοδαπούς και οι πιθανές επιπτώσεις στο σύστηµα υγείας και πρόνοιας της χώρας µας µακροπρόθεσµα (δεδοµένα από την ευρωπαϊκή έρευνα EU/ΕΣΥΕ/ΕΚΚΕ SILC). Ας σηµειωθεί ότι αν και από to 1998 µε τα προγράµµατα νοµιµοποιήσεων που εφαρµόστηκαν στη χώρα µας έχουµε κάποια εικόνα για τους αλλοδαπούς που έχουν εγκατασταθεί, για τα θέµατα κοινωνικής ασφάλισης υπάρχουν ελάχιστα δεδοµένα. (Καβουνίδη, 2002, Καβουνίδη, Τζ. 2003). Ακόµη, µέχρι σήµερα δεν κρατούνται δεδοµένα ανά υπηκοότητα ούτε στα Νοσοκοµεία της χώρας ούτε στους επιµέρους ασφαλιστικούς φορείς. 1. Οι εργαζόµενοι µετανάστες: η νέα εργατική τάξη Στην ενότητα αυτή θέλουµε να τονίσουµε ότι η µαζική είσοδος και εγκατάσταση των µεταναστών κατά της δεκαετίας 90 στη χώρα µας έχει ως αποτέλεσµα την ενίσχυση ενός είδους προλετάριου, το οποίο «έχει µόνο το εργατικό του δυναµικό να πουλήσει» στην Ελλάδα. Η παρουσία του προλεταρίου αναφέρεται σ ένα κοινωνικό στρώµα που δεν έχει ασφάλεια και ζει σε συνθήκες προσωρινής 2

εργασίας και αβεβαιότητας. Πράγµατι, η συντριπτική πλειοψηφία των µεταναστών έχουν συγκεκριµένα χαρακτηριστικά τα εξής: - Μισθωτοί versus αυτοαπασχολούµενοι - Μη ειδικευµένοι εργαζόµενοι versus ειδικευµένοι εργαζόµενοι - Προσωρινή εργασία versus σταθερή εργασία - Χωρίς προσωπική ασφάλεια versus κάτοχοι ιδιοκτησίας 1.1 Η εργασία των αλλοδαπών: χαρακτηριστικά και συνθήκες απασχόλησης Οι µετανάστες πρέπει να εργαστούν για να ζήσουν. εν αποτελεί λοιπόν έκπληξη το γεγονός ότι από τους 760,000 αλλοδαπούς που κατάγραψε η ΕΣΥΕ στην απογραφή πληθυσµού του 2001, περίπου οι 415.000, δηλαδή 55% του συνόλου, ήλθαν στη χώρα µας για να εργαστούν. Αντίθετα, λιγότερο από 5% ήλθαν για σπουδές, για αναζήτηση άσυλου ή ως πρόσφυγες. Επιπλέον, ο επαναπατρισµός/ παλιννόστηση είναι επίσης περιορισµένος εφόσον µόνο 6,8% των αλλοδαπών έρχονται στην Ελλάδα γι αυτόν τον λόγο. Ο βασικός λοιπόν λόγος εγκατάστασης στην Ελλάδα είναι η εργασία. Οι αλλοδαποί δεν είναι άνεργοι: το ποσοστό ανεργίας των µεταναστών δεν ξεπερνά το 5,5% των οικονοµικά ενεργών έναντι περίπου 10% που ήταν για τους Έλληνες το 2001. Μπορούµε λοιπόν να πούµε ότι οι αλλοδαποί έχουν στην πλειοψηφία τους πλήρη απασχόληση µε την έννοια ότι το 5,5% αντιστοιχεί µε την ελάχιστη διάρκεια αναζήτησης απασχόλησης, είτε για να βρουν την πρώτη τους απασχόληση είτε για να βρουν µια καινούργια απασχόληση. Επιπλέον, και είναι σηµαντικό να τονιστεί, ότι οι αλλοδαποί είναι κυρίως µισθωτοί. Σχεδόν 90% των µεταναστών είναι µισθωτοί έναντι 62% των Ελλήνων (Πίνακας 1). Πίνακας 1. Απασχολούµενοι και αναλογία µισθωτών Απασχολούµενοι % µισθωτών Σύνολο Απασχολούµενων 65,3% Έλληνες 62,8% Αλλοδαποί 89,0% Πηγή: ΕΣΥΕ, απογραφή 2001. Όπως αναµένεται, οι αλλοδαποί εργαζόµενοι στην συντριπτική τους πλειοψηφία απασχολούνται ως «χειρώνακτες». Έτσι, περισσότερο από 68% των αλλοδαπών απασχολουµένων εργάζονται ως «τεχνίτες, χειριστές µεταφορικών µέσων, ανειδίκευτοι εργάτες», ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τους Έλληνες δεν ξεπερνά το 10%. Εποµένως, το πρώτο συµπέρασµα µας µε βάση τα οικονοµικά χαρακτηριστικά είναι ότι οι αλλοδαποί εργάζονται σχεδόν αποκλειστικά ως εξαρτηµένοι εργάτες και κατά συνέπεια, είναι ασφαλισµένοι στο ΙΚΑ και στο ΟΓΑ εφόσον εργάζονται σε θέσεις εργασίας χωρίς ειδίκευση. 1.2. Είδος εργασιακής σχέσης Με το είδος εργασιακής σχέσης αναφερόµαστε στο θέµα της προσωρινότητας της απασχόλησης. Η διαφορά είναι πράγµατι ξεκάθαρη στο ζήτηµα αυτό. Οι 3

µισθωτοί µε ξένη υπηκοότητα εργάζονται περισσότερο συχνά µε σύµβαση ορισµένου χρόνου ή έργου και δεν εντάσσονται σε σταθερές σχέσεις εργασίας. Είδος εργασιακής σχέσης των µισθωτών Ελληνική Ξένη Μόνιµη ή Αορίστου χρόνου 1714969 114604 Σύµβαση ορισµένου χρόνου ή έργου/ προσωρ. εργασία 543920 104919 Σύνολο 2258889 219523 Ποσοστό προσωρινότητας 24,1% 47,8% Πηγή: ΕΣΥΕ/ΕΚΚΕ, SILC 2003. Επεξεργασία των συντακτών. Είναι αναµενόµενο οι µετανάστες να εµφανίζουν υψηλότερο ποσοστό προσωρινότητας συγκριτικά µε τους Έλληνες εφόσον δεν εντάσσονται στο ευρύτερο δηµόσιο τοµέα, όπως καταγράφεται στην απογραφή πληθυσµού του 2001. Ωστόσο, το ποσοστό των αλλοδαπών που απασχολείται µε «σύµβαση ορισµένου χρόνου ή έργου» εµφανίζεται αρκετά υψηλό. Βέβαια, είναι πολύ δύσκολο να αποδειχθεί αν οι αλλοδαποί που εργάζονται σε συνθήκες προσωρινότητας αλλάζουν συχνά στην πραγµατικότητα την απασχόλησή τους. Είναι αρκετά πιθανό οι συµβάσεις τους να ανανεώνονται και να παραµένουν στην ίδια εργασία. Έτσι πρέπει να ξεχωριστούν οι προσωρινές συµβάσεις εργασίας (Σύµβαση ορισµένου χρόνου ή σύµβαση έργου απασχολούµενων κυρίως σε έναν εργοδότη) από την πραγµατική προσωρινή εργασία όπου οι απασχολούµενοι αλλάζουν πραγµατικά θέσεις εργασίας. Η προσωρινότητα στην εργασία δεν θα ήταν οι συχνές αλλαγές στην αναζήτηση εργασίας, αλλά ένας τρόπος πίεσης στην εργασία µε την πιθανότητα να µην ανανεωθεί η σύµβαση. Πράγµατι, οι απαντήσεις στην ερώτηση: «Έχετε αλλάξει κύρια εργασία κατά τους τελευταίους 12 µήνες;» -πραγµατικά προσωρινή εργασία- δεν αντιστοιχούν µε τα παραπάνω ποσοστά, τα όποια αναφέρουν µε την συµβατική έννοια της προσωρινής εργασίας. Μόνον 7,2% -έναντι 24,1%- των Ελλήνων µισθωτών έχει αλλάξει εργασία κατά τους τελευταίους 12 µήνες και µόνο 11% των αλλοδαπών έναντι 47,8% των Ελλήνων. Η πραγµατική προσωρινότητα είναι λοιπόν πολύ πιο χαµηλή και η διαφορά µεταξύ Ελλήνων και αλλοδαπών είναι σηµαντική. Όπως φαίνεται άλλοι παράγοντες δηµιουργούν τις συνθήκες ανασφάλειας στους αλλοδαπούς εργαζόµενους. Το δεύτερο συµπέρασµα της ενότητας αυτής είναι ότι οι αλλοδαποί έχουν µεγαλύτερη ανασφάλεια εξαιτίας του είδους της εργασιακής τους σχέσης. Χρειάζεται να αλλάξουν την κύρια τους απασχόληση, και, πολύ περισσότερο, περίπου το µισό περίπου των εργαζοµένων αλλοδαπών δεν γνωρίζει την ασφάλεια της σταθερής σχέσης εργασίας. 1.3. Το εισόδηµα των αλλοδαπών Είναι γνωστό ότι το ύψος του εισοδήµατος και η ύπαρξη ιδιοκτησίας προσδιορίζουν το επίπεδο ζωής. Και εκεί παρατηρούµε ότι οι αλλοδαποί δεν έχουν πολλά περιθώρια. Με βάση τα δεδοµένα της έρευνας ΕΣΥΕ/ΕΚΚΕ, SILC κατηγοριοποιήσαµε το εισόδηµα των νοικοκυριών σε τρία επίπεδα. Το πρώτο είναι κάτω από την γραµµή φτώχειας 1, το δεύτερο περιλαµβάνει όλους αυτούς που κατέχουν εισόδηµα µεταξύ της γραµµής της φτώχειας και δυο φορές και µισό πάνω από την γραµµή φτώχειας. 1 Η οποία ήταν 4712 ευρώ ετησίως το 2002. 4

Στην τρίτη οµάδα συγκεντρώνονται όσοι έχουν εισόδηµα περισσότερο από δυο φορές και µισό πάνω από την γραµµή φτώχειας. Παρουσιάζονται τα στοιχεία αυτά στο παρακάτω Πίνακα 2. Πίνακας 2: Επίπεδο εισοδήµατος των νοικοκυριών (1=0-4741, 2=4741-11853 3=11853+) Εισόδηµα 2 1 2 3 Ελληνικά νοικοκυριά 20,8% 54,0% 25,1% Νοικοκυριά αλλοδαπών 25,0% 62,3% 12,7% Πηγή: ΕΣΥΕ/ ΕΚΚΕ, SILC 2003. Επεξεργασία των συγγραφέων. Παρατηρούµε, λοιπόν ότι η δοµή του εισοδήµατος των αλλοδαπών και των Ελλήνων είναι διαφορετική. Πολύ λιγότεροι αλλοδαποί εντάσσονται στην τρίτη κατηγορία Τα στοιχεία αυτά επιβεβαιώνουν ότι τα εισοδήµατα των αλλοδαπών είναι γενικά χαµηλότερα 3, πράγµα που σηµαίνει ότι δεν µπορούν να αντιµετωπίσουν το κόστος µιας έκτακτης ανασφάλειας (προβλήµατα υγείας κλπ). Ένα δεύτερο δεδοµένο που προσδιορίζει το επίπεδο ζωής είναι και η ιδιοκτήτη κατοικία που προσφέρει ασφάλεια, ιδιαίτερα σε δύσκολες οικονοµικές φάσεις και επιτρέπει την αποφυγή του ενοικίου. Με βάση τα ίδια δεδοµένα, βλέπουµε ότι Έλληνες έχουν µεγαλύτερη ασφάλεια σε αυτό το επίπεδο εφόσον µόνον 11,1% των αλλοδαπών υπεύθυνων νοικοκυριού δηλώνουν ότι έχουν ιδιόκτητη κατοικία έναντι περισσότερο από 75% των Ελλήνων υπεύθυνων νοικοκυριού (Πίνακας 3). Πίνακας 3. Καθεστώς ενοίκησης Ελλήνων και αλλοδαπών Έλληνες Αλλοδαποί Σύνολο Ιδιοκτησία κατοικίας 76,8% 11,1% 73,9% Πηγή: ΕΣΥΕ/ ΕΚΚΕ, SILC 2003. Επεξεργασία των συγγραφέων. Πληθυσµός : 16+ ετών Τέλος, η ατοµική ασφάλεια συνδέεται άµεσα µε την οικογένεια. Οι χώρες της Νότιας Ευρώπης παρουσιάζονται συχνά ως χώρες όπου η ευρύτερη οικογένεια έχει ένα καθαριστικό «ασφαλιστικό» ρόλο. Όπως έχει υποστηριχτεί, η οικογένεια συχνά αντικαθιστά την κοινωνική προστασία και το κράτος πρόνοιας που δεν είναι τόσο αναπτυγµένο στις χώρες αυτές (Ματσαγάνης (επιµ. 1999, Βενιέρης, Παπαθεοδώρου (επιµ.), 2003). Είναι σηµαντικό να διερευνήσουµε την οικογενειακή κατάσταση των ενήλικων του δείγµατος της έρευνας ΕΚΚΕ/ΕΣΥΕ: 62,5% των ατόµων µε ελληνική υπηκοότητα και 69,2% µε ξένη υπηκοότητα των ατόµων της ηλικιακής κατηγορίας 18-64 χρόνων δηλώνουν ότι είναι παντρεµένοι. Μόνο 4,4% των παντρεµένων αλλοδαπών της παραπάνω ηλικιακής κατηγόριας δηλώνουν ότι δεν ζουν µε τον/ την σύζυγο τους. Εποµένως, οι παντρεµένοι αλλοδαποί διαµένουν οικογενειακά. Εξάλλου, η επανένωση µε την οικογένεια αποτελεί τον τρίτο πιο σηµαντικό λόγο εγκατάστασης στην Ελλάδα. Πράγµατι, 13,1% των µεταναστών δήλωσαν στη γενική 2 εν πρόκειται για το πραγµατικό εισόδηµα αλλά για το «equivalized disposable income». Για τους ορισµούς βλ. ΕΣΥΕ/ΕΚΚΕ (2004). 3 Όµως όχι οπωσδήποτε χαµηλότερα αν συγκρίνουµε µε το ίδιο επίπεδο εκπαίδευσης ή µε την ίδια θέση εργασίας. 5

Απογραφή πληθυσµού του 2001 ότι ο λόγος εγκατάστασης στη χώρα µας είναι η επανένωση της οικογένειας. Πίνακας 4. Οικογενειακή κατάσταση του δείγµατος ( Πληθυσµός 18-64 ετών) Ελληνική Ξένη Έγγαµος/η / Σύνολο 62,5% 69,2% Πηγή: ΕΣΥΕ /ΕΚΚΕ, SILC 2003. Επεξεργασία των. Πληθυσµός: 18-64 ετών Όπως διαπιστώνουµε, σπανία το ύψος του εισοδήµατος ή η ύπαρξη ιδιόκτητης κατοικίας δίνουν στους αλλοδαπούς µια ασφάλεια. Ωστόσο, η παρουσία της οικογένειάς τους µπορεί να τους προσφέρει κοινωνική και υλική στήριξη και βοήθεια σε θέµατα και προβλήµατα της καθηµερινής ζωής. Στην ενότητα αυτή αναλύσαµε δεδοµένα που αποδεικνύουν/ επιβεβαιώνουν ότι η κατάσταση εργασίας των αλλοδαπών µοιάζει µε την κατάσταση του προλετάριου. Η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια χαρακτηρίζουν την κατάσταση του προλετάριου: ανάγκη για εργασία και ιδιαίτερη ευθραυστότητα στην διακοπή εργασίας (ανεργία, αρρώστια κλπ). Εξάλλου, το ευρύτερο οικογενειακό δίκτυο θα µπορούσε να συµπληρώσει ή να ελαφρύνει την ανασφάλεια των εργαζοµένων αλλοδαπών. Αποτελεί µοχλό για την ένταξη στην κοινωνία κοινωνικών οµάδων και απαντά στη ζήτηση για περισσότερη ασφάλεια. Ασφαλώς, το παραπάνω συγκεκριµένο προφίλ διαφοροποιείται µεταξύ των αλλοδαπών. 4 Ωστόσο, είναι αρκετά µαζικό και µας επιτρέπει να βεβαιώσουµε ότι οι µετανάστες αποτελούν έναν πληθυσµό διαφορετικό από το γηγενή πληθυσµό. Εποµένως, πρέπει να το λάβουµε υπόψη όταν γίνονται συγκρίσεις µεταξύ Ελλήνων και αλλοδαπών. Επιπλέον, πρέπει να τονίσουµε ότι αυτός ο πληθυσµός εξαρτάται ιδιαίτερα από τις δηµόσιες υπηρεσίες µε την έννοια ότι δεν έχει µεγάλα περιθώρια και η πρόσβασή του σ αυτές είναι ιδιαίτερα σηµαντική. Στη συνέχεια, στη δεύτερη ενότητα, θα εξετάσουµε τις προϋποθέσεις πρόσβασης των αλλοδαπών στην κοινωνική ασφάλιση και τον αριθµό των ασφαλισµένων στους τρεις ασφαλιστικούς οργανισµούς 2. Ζητήµατα ασφάλισης των αλλοδαπών οικονοµικών µεταναστών 2.1 Αρχές και Βασικοί Ασφαλιστικοί Οργανισµοί του συστήµατος κοινωνικής ασφάλειας Το νοµικό καθεστώς για τους αλλοδαπούς σήµερα διέπεται από τον πιο πρόσφατο Νόµο 2005 µε τίτλο: «Είσοδος, διαµονή και κοινωνική ένταξη υπηόων τρίτων χωρών στην Ελληνική Επικράτεια» που αντικατέστησε τον προηγούµενο Νόµο 2910/2001 «Είσοδος και παραµονή αλλοδαπών στην Ελληνική Επικράτεια. Κτήση της ελληνικής ιθαγένειας µε πολιτογράφηση και άλλες διατάξεις» 5. 4 Βέβαια, θα έπρεπε να χωριστούν οι αλλοδαποί σε σχέση µε την προέλευση τους. Π.χ. θα µπορούσαµε να χωρίσουµε τους αλλοδαπούς που προέρχονται από τα κράτη-µέλη της Ε.Ε. και τη Βόρεια Αµερική από τους υπόλοιπους. εν το κάναµε αυτό λόγω του µικρού µεγέθους του δείγµατος. 5 Βλ. Νόµο 3304, 27 Ιανουαρίου 2005. Εφαρµογή της αρχής της ίσης µεταχείρισης ανεξαρτήτως φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής, θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισµού. 6

Αναφορικά µε τα ζητήµατα υγείας- πρόνοιας και κοινωνικής ασφάλισης, θα πρέπει εξαρχής να επισηµανθεί ότι λόγω της ύπαρξης διαφορετικών κατηγοριών µεταναστών (νόµιµοι οικονοµικοί µετανάστες, µετανάστες χωρίς άδεια παραµονής/ παράνοµοι, παλιννοστούντες οµογενείς, πολιτικοί πρόσφυγες, µέλη οικογενειών για οικογενειακή επανένωση κλπ), χορήγηση άδειας διαµονής για εξαιρετικούς λόγους (ανθρωπιστικούς λόγους, θύµατα εµπορίας, δηµόσιο συµφέρον κλπ.) δεν υπάρχει ενιαίος τρόπος ρύθµισης της ασφαλιστικής τους κάλυψης. Στο νόµο 2910/2001, και συγκεκριµένα στο άρθρο 39 παρ.1 του κεφαλαίου για τα δικαιώµατα και τις υποχρεώσεις των αλλοδαπών, αναφέρεται ότι «οι αλλοδαποί που διαµένουν νόµιµα στην Ελλάδα ασφαλίζονται στους οικείους ασφαλιστικούς οργανισµούς και απολαµβάνουν των ιδίων ασφαλιστικών δικαιωµάτων µε τους ηµεδαπούς». Εποµένως, οι αλλοδαποί εκείνοι που έχουν εισέλθει στη χώρα και παραµένουν νόµιµα, εφόσον απασχολούνται µε σχέση εξαρτηµένης εργασίας ή ασκούν ανεξάρτητη οικονοµική δραστηριότητα, έχουν το δικαίωµα και την υποχρέωση να ασφαλίζονται στους διάφορους ασφαλιστικούς οργανισµούς, όπως ακριβώς και οι Έλληνες πολίτες και δικαιούνται τις ίδιες παροχές. Προκειµένου όµως να τους χορηγηθεί η άδεια παραµονής πρέπει να συντρέχουν σωρευτικά κάποιες προϋποθέσεις, µεταξύ των οποίων, να είναι ασφαλισµένοι για την κάλυψη εξόδων νοσηλείας, ιατρικής και φαρµακευτικής περίθαλψης και για την κάλυψη εργατικού ατυχήµατος ή να έχουν ήδη υποβάλει σχετική αίτηση. Επίσης, απαιτείται να είναι υγιείς, γεγονός που αποδεικνύεται µε το πιστοποιητικό υγείας (ΕΕ), που εκδίδεται από ηµεδαπά κρατικά νοσηλευτικά ιδρύµατα ή κέντρα υγείας ή θεραπευτήρια και ιατρεία του ΙΚΑ. Σε αυτό, πρέπει να πιστοποιείται ότι ο αλλοδαπός δεν πάσχει από νόσηµα, το οποίο σύµφωνα µε τα διεθνή δεδοµένα και την Παγκόσµια Οργάνωση Υγείας (ΠΟΥ), µπορεί να αποτελέσει κίνδυνο για τη δηµόσια υγεία. Τα έξοδα για τις εξετάσεις που απαιτούνται για την έκδοση του πιστοποιητικού βαρύνουν τον ενδιαφερόµενο αλλοδαπό (άρθρ.21 και 26 Ν. 2910/2001). Πρέπει να σηµειωθεί επίσης ότι οι αλλοδαποί που κατοικούν νόµιµα στην Ελλάδα για δυο τουλάχιστον χρόνια, έχουν τη δυνατότητα, στο πλαίσιο της οικογενειακής συνένωσης, να ζητήσουν την είσοδο και εγκατάσταση των µελών της οικογένειάς τους στη χώρα (σύζυγος, άγαµα τέκνα κάτω των 18 ετών). Στην περίπτωση αυτή, τα µέλη της οικογένειάς του, που συντηρούνται από αυτόν έχουν το δικαίωµα να ασφαλιστούν έµµεσα στον ασφαλιστικό φορέα του αλλοδαπού (άρθρ. 28 Ν. 2910/2001). 2.2 Οι µη νόµιµοι αλλοδαποί οικονοµικοί µετανάστες Παρά τη νοµιµοποίηση µεγάλου αριθµού οικονοµικών µεταναστών, εντούτοις εξακολουθούν να υπάρχουν πολλοί παράνοµα διαµένοντες αλλοδαποί και οικονοµικοί µετανάστες. Σχετικά µε την κοινωνική ασφάλιση των αλλοδαπών οικονοµικών µεταναστών µη νόµιµων τόσο στους προηγούµενους νόµους ( Νόµος 1975/91, άρθρου 31, παρ. 2, Νόµος 2910/2001, άρθρο 51, παρ. 1) όσο και στον νεότερο νόµο 3386/2005 υπάρχει η διάταξη (Άρθρο 84) σύµφωνα µε την οποία «οι δηµόσιες υπηρεσίες, οι ΟΤΑ, οι οργανισµοί κοινής ωφέλειας, κοινωνικής 7

ασφάλισης υποχρεούνται να µη παρέχουν τις υπηρεσίες τους σε υπηκόους τρίτης χώρας, οι οποίοι δεν έχουν διαβατήριο, ή άλλο ταξιδιωτικό έγγραφο που αναγνωρίζεται από διεθνείς συµβάσεις και γενικά δεν αποδεικνύουν ότι έχουν εισέλθει κα διαµένουν νόµιµα στην Ελλάδα. Εξαιρούνται τα νοσοκοµεία, θεραπευτήρια και οι κλινικές όταν πρόκειται για υπηκόους τρίτων χωρών που εισάγονται εκτάκτως για νοσηλεία και για ανήλικα παιδιά». Αυτό έχει σαν αποτέλεσµα να µην υπάρχει δυνατότητα παροχής ιατροφαρµακευτικής στήριξης καθώς και µη ικανοποίηση οποιουδήποτε θέµατος µετανάστη αλλοδαπού, που δεν διαµένει νόµιµα στη χώρα. 3. Βασικοί Ασφαλιστικοί Οργανισµοί: Προϋποθέσεις ασφάλισης και αριθµός ασφαλισµένων αλλοδαπών Τρεις είναι οι βασικοί ασφαλιστικοί Οργανισµοί: ΙΚΑ, ΟΑΕΕ-ΤΕΒΕ και ΟΓΑ που έχουν το πλέον σηµαντικό αριθµό αλλοδαπών ασφαλισµένων. 3.1. ΙΚΑ ( Ίδρυµα Κοινωνικών Ασφαλίσεων) Σύµφωνα µε τον κανονισµό του ΙΚΑ «ασφαλισµένος στο ΙΚΑ είναι οποιοδήποτε πρόσωπο παρέχει εξαρτηµένη εργασία, ανεξάρτητα από την υπηκοότητα του ή την ιθαγένεια του». Οι αλλοδαποί οικονοµικοί µετανάστες που έχουν άδεια παραµονής και εργασίας και οι οποίοι προσφέρουν εξαρτηµένη εργασία, ανεξάρτητα από την ιδιότητα του εργοδότη και τη σύµβαση που έχουν ασφαλίζονται στο ΙΚΑ. Ας σηµειωθεί επίσης ότι και για τις περιπτώσεις των αλλοδαπών οι οποίοι δεν έχουν άδεια παραµονής ή εργασίας, η ασφάλισή τους είναι υποχρεωτική, έστω κι αν η εργασία τους θεωρείται παράνοµη ( Έγγραφό του ΙΚΑ 21/121/21-9-93). Ο συνολικός αριθµός ασφαλισµένων σε κοινές επιχειρήσεις και οικοδοµοτεχνικά έργα στο ΙΚΑ είναι 1.865.575 όπου 87% των ασφαλισµένων είναι Έλληνες (1.623.433) και 13% αλλοδαποί (242.142). Αριθµός αλλοδαπών κατά προέλευση που καταγράφονται στο ΙΚΑ Γενικό σύνολο: 242.142 άτοµα, Αλβανία: 130.510, Βουλγαρία: 16.283, Ρουµανία: 12.356, Πολωνία: 3.560, πρώην Σοβιετική Ένωση: 5.232 (Μολδαβοί: 815, Γεωργιανοί: 2.403 και Ουκρανοί: 2.014), Τουρκία: 745. Πίνακας 5. Αριθµός ασφαλισµένων ΙΚΑ ανά υπηκοότητα σε κοινές επιχειρήσεις και οικοδοµο-τεχνικά έργα Ασφαλισµένοι Υπηκοότητα Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Αριθµός % Αριθµός % Αριθµός % Ελληνική 949.364 84.9% 674.069 90.2% 1.623.433 87.0% Εκτός Ελληνικής 169.161 15.1% 72.981 9.8% 242.142 13.0% Αλβανική 103.511 9.3% 26.999 3.6% 130.510 7.0% Σύνολο 1.118.525 100.0% 747.050 100.0% 1.865.575 100.0% Πηγή : Μηνιαία Στοιχεία Απασχόλησης ΙΚΑ 8

Η διαφορά µεταξύ ΙΚΑ και ΕΣΥΕ είναι επίσης σηµαντική ως προς τους αλλοδαπούς. Ο αριθµός αλλοδαπών (στο ΙΚΑ) είναι 242.142 εκ των οποίων το 30% είναι γυναίκες (σχεδόν 73.000) και ο αριθµός αλλοδαπών µισθωτών κατά την ΕΣΥΕ (απογραφή 2001) είναι 348.455 άτοµα. Η διαφορά είναι 106.313 µισθωτοί (Πίνακας 5). Πίνακας 6. Κατανοµή συνόλου ασφαλισµένων στο ΙΚΑ κατά ηλικία και υπηκοότητα -Κοινές επιχειρήσεις και οικοδοµο-τεχνικά έργα Ηλικίες Έλληνες Εκτός Ελληνικής Αλβανοί Σύνολο Έως 14 ετών 45 15 11 60 15-19 22.102 4.457 3.756 26.559 20-24 185.718 33.971 23.423 219.689 25-29 303.412 51.463 28.770 354.875 30-34 255.843 77.572 24.395 333.415 35-39 241.913 36.026 18.144 277.939 40-44 199.206 28304 14.202 227.510 45-49 173.330 20.485 9.298 193.815 50-54 135.041 12.019 4.752 147.060 55-59 92.189 5.122 1.708 97.311 60-64 24.516 1.724 567 26.240 65-69 5.604 390 87 5.994 >70 1.860 83 15 1.943 Άγνωστη 6.489 4.282 3.133 10.771 Σύνολο 1.677.268 245.913 132.261 1.923.181 Πηγή : Μηνιαία Στοιχεία Απασχόλησης, ΙΚΑ Επίσης, οι αλλοδαποί ασφαλισµένοι, όπως µας δείχνουν τα δεδοµένα του Πίνακα 6 είναι νεώτεροι συγκριτικά µε τους Έλληνες ασφαλισµένους. Ωστόσο, οι µετανάστες ασφαλισµένοι στο ΙΚΑ για να ανανεώσουν την άδεια παραµονής τους πρέπει να έχουν τουλάχιστον 150 ηµέρες ασφάλισης για κάθε έτος. Σε περιπτωση που δεν τα έχουν πρέπει να τα εξαγοράσουν 6. 3.2. Ταµείο Επαγγελµατιών & Βιοτεχνών Ελλάδος (ΤΕΒΕ-ΟΑΕΕ) Το ΤΕΒΕ αποτελεί φορέα κύριας ασφάλισης των επαγγελµατιών και βιοτεχνών και υπάγεται στον ΟΑΕΕ. Η ασφάλιση στο Τ.Ε.Β.Ε. είναι υποχρεωτική και ασφαλίζονται όλοι οι Επαγγελµατίες και Βιοτέχνες που έχουν συµπληρώσει το 18ο έτος της ηλικίας τους και ασκούν επάγγελµα, ανεξάρτητα µε τη µορφή λειτουργίας της επιχείρησης, ατοµική ή εταιρεία (οµόρρυθµη, ετερόρρυθµη, Α.Ε, Ε.Π.Ε.) Με βάση τα δεδοµένα του ΤΕΒΕ έχουν ασφαλιστεί 9.705 αλλοδαποί (Πίνακας 7). Οι ασφαλισµένοι αλλοδαποί στο ΤΕΒΕ έχουν ακριβώς τα ίδια δικαιώµατα και υποχρεώσεις µε τους Έλληνες ασφαλισµένους. Για την εγγραφή τους στο ΤΕΒΕ, εκτός των δικαιολογητικών που απαιτούνται για τους Έλληνες πολίτες, οι οµογενείς της Αλβανίας (Βορειοηπειρώτες) πρέπει να προσκοµίσουν φωτοαντίγραφο 6 Οπως αναφέρεται, στις σχετικές εγκυκλίους: α) εγκ.78/02 Β) εγκ. 54/03 η διάρκεια της ασφαλιστικής ικανότητας για όλους τους ασφαλισµένους του Ιδρύµατος - διαρκεί πλέον από 1 η Μαρτίου κάθε έτους µέχρι το τέλος Φεβρουαρίου του επόµενου εφόσον συντρέχουν οι απαραίτητες χρονικές προϋποθέσεις, δηλαδή, 150 ηµέρες ασφάλισης κατά το προηγούµενο ηµερολογιακό έτος. 9

ειδικού δελτίου ταυτότητας σε ισχύ και οι αλλοδαποί εκτός ΕΟΧ (Ευρωπαϊκού Οικονοµικού Χάρτη) και χωρών µε τις οποίες η Ελλάδα έχει συνάψει διακρατικές συµβάσεις, πρέπει να προσκοµίσουν φωτοαντίγραφο άδειας παραµονής σε ισχύ ή βεβαίωση έκδοσης αυτής. Για τους νέους ασφαλισµένους υπάρχουν 14 ασφαλιστικές κατηγορίες, από τις οποίες οι 5 είναι υποχρεωτικές και οι 9 προαιρετικές. Ο νεοεγγραφόµενος στο ΤΕΒΕ, που δεν έχει ασφαλισθεί πριν από την 1-1-1993 σε άλλο φορέα κύριας ασφάλισης, κατατάσσεται υποχρεωτικά στην 1 η ασφαλιστική κατηγορία. Η κατάταξη σε ανώτερη ασφαλιστική κατηγορία γίνεται µετά την συµπλήρωση παραµονής δύο ετών σε κάθε µία και µέχρι την πέµπτη (5), όπου µπορεί να παραµείνει µέχρι τη συνταξιοδότησή του, εφόσον ο ίδιος µε αίτησή του δεν ζητήσει την υπαγωγή του σε µια από τις υπόλοιπες εννέα (9) προαιρετικές κατηγορίες. Το ύψος της σύνταξης συναρτάται µε την ασφαλιστική κατηγορία στην οποία εντάσσεται ο ασφαλισµένος και για το λόγο αυτό, όσο υψηλότερη είναι η ασφαλιστική κατηγορία, τόσο µεγαλύτερο είναι και το ποσό της σύνταξης που εξασφαλίζει ο ασφαλισµένος. ΧΩΡΑ 3.3. ΟΓΑ Πίνακας 7. Ασφαλισµένοι αλλοδαποί στο ΤΕΒΕ κατά υπηκοότητα, 2004 ΠΛΗΘΟΣ ΑΝ ΡΩΝ ΠΛΗΘΟΣ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣΥΝΟΛΟ Αίγυπτος 185 12 197 Αλβανία 2359 948 3307 Άλλη χώρα 137 38 175 Βουλγαρία 127 219 346 Γαλλία 109 97 206 Γερµανία 203 187 390 Γεωργία 55 67 122 Γιουγκοσλαβία 81 81 162 Ηνωµ. Βασίλειο- Μεγ. Βρετανία 334 291 625 ΗΠΑ 69 58 127 Ιταλία 242 97 339 Κίνα 114 61 175 Κύπρος 271 101 372 Μπανγκλαντές 105 0 105 Νιγηρία 241 28 269 Ολλανδία 71 72 143 Ουκρανία 29 182 211 Πακιστάν 223 1 224 Πολωνία 82 80 162 Ρουµανία 113 139 252 Ρωσία 47 134 181 Συρία 293 7 300 Τουρκία 93 24 117 Υπόλοιποι 669 529 1198 Σύνολο 6.252 3.453 9.705 Πηγή :ΤΕΒΕ, αδηµοσίευτα δεδοµένα, Ιούνιος 2004 10

Στην ασφάλιση του ΟΓΑ υπάγονται υποχρεωτικά: Οι αγρότες, οι αυτοτελώς δηλ. προσωπικά απασχολούµενοι, συστηµατικά και κατά κύριο βιοποριστικό επάγγελµα στην αγροτική οικονοµία (ιδιοκτήτες και εκµεταλλευτές αγροκτηµάτων, κτηνοτρόφοι, πτηνοτρόφοι, µελισσοκόµοι κ.λ.π.) καθώς και οι αλιείς που δεν υπάγονται στην ασφάλιση άλλου φορέα. Επίσης, υπάγονται οι αγρεργάτες, (οι απασχολούµενοι κατά κύριο βιοποριστικό επάγγελµα µε ηµεροµίσθιο ή µισθό, σε οποιαδήποτε παραγωγική αγροτική εργασία). Στον κλάδο κύριας ασφάλισης Αγροτών του ΟΓΑ µπορούν να ασφαλιστούν και οι αλλοδαποί (Ν. 2639/98) που απασχολούνται στην αγροτική οικονοµία και έχουν λάβει άδεια άσκησης εργασίας, εφόσον βέβαια απασχολούνται συστηµατικά κατά κύριο επάγγελµα και όχι περιστασιακά και αντλούν το βιοπορισµό τους από την απασχόληση αυτή. Απαραίτητη προϋπόθεση για την εγγραφή τους στα Μητρώα του Κλάδου αλλά και για τη συνέχιση της ασφάλισής τους, είναι η υποβολή στον ΟΓΑ Υπεύθυνων ηλώσεων των εργοδοτών-κτηµατιών, στους οποίους απασχολούνται και από τις οποίες να προκύπτουν 75 ηµέρες απασχόλησης από 1/1/98 και µετά. Στην ίδια εγκύκλιο αναφέρεται ότι θα πρέπει οι εργοδότες-κτηµατίες να ενηµερωθούν ότι η χορήγηση Υπεύθυνων ηλώσεων στους αγρεργάτες-αλλοδαπούς δεν δηµιουργεί καµία οικονοµική επιβάρυνση στους ιδίους. Το καθεστώς ασφάλισης των αγρεργατών δηµιουργούσε ανέκαθεν πολλά προβλήµατα και αµφισβητήσεις, δεδοµένου ότι ορισµένοι αγρεργάτες ασφαλίζονταν στο ΙΚΑ και ορισµένοι στο ΟΓΑ. Με βάση πρόσφατο Νόµο 3232/2004, ξεκινά µια διαδικασία µεταπήδησης και υπαγωγής 200.000 αγρεργατών από το ΙΚΑ στον ΟΓΑ, εφόσον από 1/1/2004 υπάγονται πλέον στην ασφάλιση του ΟΓΑ. Προκειµένου να ασφαλιστούν στον ΟΓΑ, οι αλλοδαποί αγρεργάτες, πρέπει να απασχολούνται κατά κύριο βιοποριστικό επάγγελµα στην αγροτική οικονοµία και να έχουν άδεια παραµονής στη χώρα σε ισχύ. Ωστόσο, ο ανταποκριτής του ΟΓΑ ή η αρµόδια υπηρεσία του ΟΓΑ µπορεί να ζητήσει από τον ενδιαφερόµενο οποιοδήποτε πιστοποιητικό κρίνει απαραίτητο. ικαιούχοι των ασφαλιστικών παροχών του ΟΓΑ είναι οι ασφαλισµένοι και οι συνταξιούχοι του ΟΓΑ και τα προστατευόµενα µέλη της οικογένειάς τους, που δικαιούνται περίθαλψη από τον Οργανισµό και έχουν βιβλιάριο υγείας σε ισχύ. Για τη θεώρηση των βιβλιαρίων υγείας των αλλοδαπών ασφαλισµένων, οι οποίοι έχουν τα ίδια δικαιώµατα µε τους Έλληνες ασφαλισµένους, απαιτείται η προσκόµιση της άδειας παραµονής τους. Με βάση τα δεδοµένα του ΟΓΑ ο συνολικός αριθµός αλλοδαπών που είναι ασφαλισµένοι στον Ο.Γ.Α. είναι 44.689 άτοµα εκ των οποίων 36.562 άνδρες (81,8% του συνόλου) και 8.127 γυναίκες (18,2% του συνόλου). Από τις γειτονικές χώρες (Αλβανία, Βουλγαρία, Ρουµανία) συγκεντρώνεται σχεδόν το 91% των ασφαλισµένων αλλοδαπών στο ΟΓΑ. Μόνον οι Αλβανοί αποτελούν το 79% των ασφαλισµένων. Ο αριθµός των Πακιστανών είναι συνολικά 310, των Αιγυπτίων 212 και των Ινδών 971 (Πίνακας 8). Επιπλέον, 72,2% των αλλοδαπών ασφαλισµένων στο ΟΓΑ είναι λιγότερα από 40 ετών. Πίνακας 8. Αλλοδαποί ασφαλισµένοι κυρίας ασφάλισης ΟΓΑ - κατά χώρα προέλευσης, φύλο και πενταετείς οµάδες ηλικίας, Νοέµβριος 2004 11

Αλβανία Βουλγαρία Ρουµανία Αλλες Χώρες Σύνολο Σύνολο Κάτω από 29 ετών 14096 776 407 525 15804 Άνδρες 12996 359 265 345 13965 Γυναίκες 1100 417 142 180 1839 30-34 ετών Σύνολο 7557 685 322 761 9325 Άνδρες 6713 322 202 536 7773 Γυναίκες 844 363 120 225 1552 35-39 ετών Σύνολο 5446 700 227 787 7160 Άνδρες 4775 331 129 503 5738 Γυναίκες 671 369 98 284 1422 40-44 ετών Σύνολο 4287 632 142 695 5756 Άνδρες 3725 300 83 395 4503 Γυναίκες 562 332 59 300 1253 45-49 ετών Σύνολο 2336 583 114 537 3570 Άνδρες 2026 242 71 289 2628 Γυναίκες 310 341 43 248 942 50-54 ετών Σύνολο 1008 414 44 401 1867 Άνδρες 835 164 30 182 1211 Γυναίκες 173 250 14 219 656 55-59 ετών Σύνολο 419 195 15 234 863 Άνδρες 338 82 5 114 539 Γυναίκες 81 113 10 120 324 60-64 ετών Σύνολο 169 69 4 102 344 Άνδρες 137 17 3 48 205 Γυναίκες 32 52 1 54 139 Σύνολο Ελλάδας Σύνολο 35318 4054 1275 4042 44689 Άνδρες 31545 1817 788 2412 36562 Γυναίκες 3773 2237 487 1630 8127 Πηγή : ΟΓΑ, Υπηρεσία Θ Στατιστική και µελετών (αδηµοσίευτα δεδοµένα), Νοέµβριος 2004 Ας σηµειωθεί ότι οι αλλοδαποί ασφαλισµένοι στον ΟΓΑ έχουν ίδια δικαιώµατα και υποχρεώσεις µε τους Έλληνες ασφαλισµένους. Κατατάσσονται σε ασφαλιστικές κατηγορίες (5 η έως 7 η ) του Κλάδου Κύριας Ασφάλισης, και πληρώνουν εισφορές για σύνταξη ασθένεια όπως και οι Έλληνες. Όπως διαπιστώνεται, οι νόµιµα εγκατεστηµένοι και εργαζόµενοι αλλοδαποί στη χώρα µας έχουν τις ίδιες παροχές µε τους Έλληνες και είναι ασφαλισµένοι οι ίδιοι και οι οικογένειες τους στο πλαίσιο ενός αρκετά γενναιόδωρου συστήµατος. Η µοναδική διαφορά αφορά τους ασφαλισµένους στο ΙΚΑ που χρειάζονται 152 ηµέρες εργασίας για την ανανέωση της άδειας παραµονής και του βιβλιαρίου υγείας. Η επισκόπηση σχετικά µε τις προϋποθέσεις ασφάλισης και εγγραφής στα Μητρώα σε τρεις µεγάλους ασφαλιστικούς Οργανισµούς (ΙΚΑ, ΤΕΒΕ και ΟΓΑ) µας έδειξε ότι οι νόµιµα εργαζόµενοι αλλοδαποί που διαθέτουν Κάρτα παραµονής µπορούν να εγγράφονται στα Μητρώα των Ταµείων, εφόσον διαθέτουν τα απαραίτητα δικαιολογητικά. Επίσης, έχουν συνταχθεί αρκετές εγκύκλιοι ειδικότερα στο ΙΚΑ - που έχει και τον µεγαλύτερο αριθµό ασφαλισµένων- που ρυθµίζουν θέµατα σχετικά µε την συνέχιση της ασφάλισης, την αναγνώριση της ασφάλισης σε περίπτωση διακοπής της κλπ. 12

Σχετικά µε τις ασφαλιστικές παροχές δεν φάνηκε να υπάρχουν διαφοροποιήσεις ανάµεσα στους Έλληνες και τους αλλοδαπούς και το ασφαλιστικό µας σύστηµα είναι αρκετά γενναιόδωρο σε γενικές γραµµές. Η µοναδική διαφορά αφορά τους ασφαλισµένους στο ΙΚΑ που χρειάζονται 152 ηµέρες εργασίας για την ανανέωση της άδειας παραµονής και του βιβλιαρίου υγείας. Η γενναιόδωρη αυτή πολιτική έχει αναµφίβολα θετικό αντίκτυπο στην ενσωµάτωση των αλλοδαπών, δεδοµένου ότι τα χαρακτηριστικά που παραθέσαµε στην πρώτη ενότητα δείχνουν ότι αυτοί αποτελούν µια εύθραυστη και εξαιρετικά ανασφαλή κοινωνική οµάδα. Με τον τρόπο αυτό φαίνεται ότι αντισταθµίζονται τα υψηλά ποσοστά κοινωνικής ανέχειας που παρατηρούνται ανάµεσα στους µετανάστες και δεν δηµιουργούνται οξύτερα προβλήµατα. 4. Πρόσβαση και χρήση κοινωνικών υπηρεσιών : συγκριτική διερεύνηση Όπως διαπιστώθηκε από τα δεδοµένα που παραθέσαµε στην προηγουµένη ενότητα, η αρχή της ισότητας έχει επιτευχθεί σ όλα τα κείµενα των ασφαλιστικών ταµείων. Οι διαφορές π.χ. πραγµατικού αριθµού ηµερών εργασίας -ώστε να νοµιµοποιούνται και να καλύπτονται από το ταµείο- προέρχονται από παράγοντες που δεν έχουν σχέση µε τα ταµεία και το ασφαλιστικό σύστηµα. Ωστόσο, προκειµένου να διερευνήσουµε εάν η αρχή αυτή αντιστοιχεί µε την πραγµατική πρόσβαση σε υπηρεσίες, θα εξετάσουµε στη συνέχεια ενδεικτικά 7 τις απαντήσεις που έδωσαν οι δυο οµάδες (Έλληνες και αλλοδαποί) στο ζήτηµα της χρήσης των κοινωνικών υπηρεσιών µε βάση τα δεδοµένα της πανελλήνιας έρευνας EU-SILC. 4.1 Η χρήση υπηρεσιών φροντίδας βρεφών και παιδιών Η πρώτη παρατήρηση της επεξεργασίας της βάσης δεδοµένων EU-SILC είναι ότι η χρήση των κοινωνικών υπηρεσιών διαφέρει ανάλογα µε τα χαρακτηριστικά των πληθυσµών. Έτσι, οι αλλοδαποί δεν χρειάστηκαν σχεδόν καθόλου οι υπηρεσίες που αφορούν ηλικιωµένα άτοµα (τα ΚΑΠΗ) ή για άτοµα µε ειδικές ανάγκες ΑΜΕΑ. Επιπλέον, οι αλλοδαποί χαρακτηρίζονται ως νέος πληθυσµός και µε καλή υγεία εφόσον 81% της ηλικιακής κατηγορίας 15-64 ετών δηλώνουν ότι έχουν πολύ καλή ή καλή υγεία, έναντι 65% των Ελλήνων (Πίνακας 9). Πίνακας 9. Πώς είναι γενικά, η υγεία σας; Έλληνες Αλλοδαποί Πολύ καλή 65,4% 80,4% Καλή 21,8% 14,2% Πηγή: ΕΣΥΕ/ ΕΚΚΕ, SILC 2003. Επεξεργασία των συγγραφέων. Πληθυσµός : 18-64 ετών Αν και οι αλλοδαποί δεν χρησιµοποιούν υπηρεσίες για ηλικιωµένους (τα ΚΑΠΗ) ή για άτοµα µε ειδικές ανάγκες ΑΜΕΑ, αντίθετα χρησιµοποιούν περισσότερο συχνά από τους Έλληνες βρεφονηπιακούς και παιδικούς σταθµούς. Πράγµατι, περισσότεροι αλλοδαποί υπεύθυνοι νοικοκυριού στην ηλικιακή κατηγορία 7 Πρόκειται µόνο για µια πρώτη ανάλυση. Η σύγκριση µεταξύ αλλοδαπών και Ελλήνων θα έπρεπε να µελετηθεί σε περισσότερο βάθος κρατώντας τις βασικές µεταβλητές ίδιες (ηλικία, επίπεδο εκπαίδευσης, αρχαιότητα στην επιχείρηση, είδος νοικοκυριού,...) ώστε να αποµονωθεί η µεταβλητή «υπηκοότητα» (Έλληνες, µη Έλληνες). 13

18-64 ετών δηλώσαν ότι χρειάστηκαν παιδικούς σταθµούς από τους Έλληνες (8% αντί 5,8%) (Πίνακας 10). Να υπογραµµίσουµε επίσης ότι το ποσοστό αυτών που απάντησαν «Θα ήθελα, αλλά» είναι ιδιαίτερα µικρό, γεγονός που δείχνει ότι αυτοί που έχουν ανάγκη, έχουν πρόσβαση στην υπηρεσία. Πίνακας 10. Χρήση υπηρεσιών φροντίδας βρεφών και παιδιών (Πληθυσµός : 18-64 ετών) Υπηρεσίες φροντίδας βρεφών και παιδιών Έλληνες Αλλοδαποί Έλληνες Αλλοδαποί Ναι 141106 12943 5,8% 8,0% Θα ήθελα αλλά δεν έχω την οικονοµική δυνατότητα 9978 2001 0,4% 1,2% Θα ήθελα αλλά δεν έχω δυνατότητα πρόσβασης 15886 459 0,7% 0,3% εν ήθελα/ εν χρειάστηκε 2254217 162741 93,1% 90,5% Σύνολο 2421188 165095 100,0% 100,0% Πηγή: ΕΣΥΕ/ΕΚΚΕ, SILC 2003. Επεξεργασία των συγγραφέων 4.2. Η χρήση Νοσοκοµείου ή Κέντρου Υγείας Με βάση τα ίδια ερευνητικά δεδοµένα φάνηκε ότι οι Έλληνες χρειάστηκαν και χρησιµοποίησαν περισσότερο συχνά νοσοκοµειακή περίθαλψη και περίθαλψη σε Κέντρο Υγείας απ ότι οι αλλοδαποί. Όπως παρατηρούµε στο παρακάτω Πίνακα 11, 45,7% των Ελλήνων δηλώνουν ότι έχουν απευθυνθεί τον τελευταίο χρόνο σε Νοσοκοµείο ή Κέντρο Υγείας έναντι 31,3% των αλλοδαπών. Πίνακας 11. Χρήση Νοσοκοµείου ή Κέντρου Υγείας ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ/ ΚΕΝΤΡΟ ΥΓΕΙΑΣ Έλληνες Αλλοδαποί Έλληνες Αλλοδαποί Ναι 1584216 51708 45,4% 31,3% Θα ήθελα αλλά δεν έχω την οικονοµική δυνατότητα 25068 1512 0,7% 0,9% Θα ήθελα αλλά δεν έχω δυνατότητα πρόσβασης 28055 2014 0,8% 1,2% εν ήθελα/ εν χρειάστηκε 1852164 109861 53,1% 66,5% Πηγή: ΕΣΥΕ/ΕΚΚΕ, SILC 2003. Επεξεργασία των συγγραφέων Ωστόσο, το φαινόµενο αυτό µπορεί να είναι πιο πολύπλοκο. Αν υπολογίσουµε εκ νέου τη χρήση Νοσοκοµείου ή Κέντρου Υγείας µε παρόµοιους πληθυσµούς το αποτελέσµατα διαφοροποιείται. Ελέγχοντας, λοιπόν, το παραπάνω αποτέλεσµα ανάλογα µε το είδος νοικοκυριού (δυο ενήλικοι µεγαλύτεροι από 18 χρόνων και µε 1, 2 ή 3 παιδιά λιγότερο των 16 χρόνων), ανάλογα µε την ηλικία του υπεύθυνου (µεταξύ 30 και 50 χρόνων) και το επίπεδο εκπαίδευσης αυτού (υψηλότερο επίπεδο: έως Γυµνάσιο) η διαφορά µεταξύ αλλοδαπών και Ελλήνων µειώνεται σηµαντικά. Όπως δείχνουν τα δεδοµένα του Πίνακα 12, στην κατηγορία ΝΑΙ περιλαµβάνονται 38,3% Ελλήνων και 35,4% αλλοδαπών. Πίνακας 12. Χρήση Νοσοκοµείου/ Κέντρου Υγείας σε ενήλικες πάνω από 18 χρόνων. ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ/ ΚΕΝΤΡΟ ΥΓΕΙΑΣ Έλληνες Αλλοδαποί Έλληνες Αλλοδαποί Ναι 109298 11589 38,3% 35,4% Θα ήθελα αλλά δεν έχω την οικονοµική δυνατότητα 1411 1279 0,5% 3,9% Θα ήθελα αλλά δεν έχω δυνατότητα πρόσβασης 551 0 0,2% 0,0% εν ήθελα/ εν χρειάστηκε 173766 19876 61,0% 60,7% Πηγή: ΕΣΥΕ/ ΕΚΚΕ, SILC 2003. Επεξεργασία των συγγραφέων 14

Εξετάζοντας τη χρήση Νοσοκοµείου σε σχέση µε τους ενήλικες που περιλαµβάνονται στην κατηγορία «πιο χαµηλό επίπεδο εκπαίδευσης» (έως Γυµνάσιο) φαίνεται να αυξάνονται οι διαφορές µεταξύ αλλοδαπών και Ελλήνων. Έτσι, 50,3% των Ελλήνων δηλώνουν ότι έχουν απευθυνθεί τον τελευταίο χρόνο σε Νοσοκοµείο ή Κέντρα υγείας και µόνον 32,3% από τους αλλοδαπούς. Το ποσοστό που αφορά τους αλλοδαπούς δεν µεταβάλλεται σηµαντικά πιθανόν επειδή ο πληθυσµός των αλλοδαπών αποτελείται από ανειδίκευτους εργαζοµένους. Ακόµη, η παρουσία παιδιών στα νοικοκυριά φαίνεται να αυξάνει την χρήση Νοσοκοµείων ή Κέντρων υγείας ανάµεσα στους αλλοδαπούς. Τα νοικοκυριά που αποτελούνται από δυο ενήλικα µέλη πάνω από 18 χρόνων και 1, 2 ή 3 παιδιά κάτω των 16 χρόνων χρησιµοποιούν περισσότερο τα Νοσοκοµεία και τα Κέντρα Υγείας. Εποµένως, όπως διαπιστώνουµε συσχετίζοντας τη χρήση Νοσοκοµείου/Κέντρου Υγείας µε διάφορες κοινωνικές µεταβλητές διαφοροποιείται η ένταση της χρήσης και στους δυο πληθυσµούς, ενώ µας δείχνει ότι τελικά πιθανόν να µην διαφοροποιείται σηµαντικά ο βαθµός χρήσης ανάµεσα στους αλλοδαπούς και τους Έλληνες. Σηµαντικό είναι επίσης ότι σε κάθε περίπτωση, τα ποσοστά στην κατηγορία «Θα ήθελα, άλλα» είναι πάντα ιδιαίτερα χαµηλά και εποµένως δεν φαίνεται να υπάρχει πρόβληµα πρόσβασης στις υπηρεσίες. 4.3 Η χρήση των υπηρεσιών του ΟΑΕ και υπηρεσιών πρόνοιας Είναι επίσης ενδιαφέρον να διερευνηθεί η πρόσβαση των αλλοδαπών στις υπηρεσίες του ΟΑΕ. Ο παρακάτω Πίνακας 13 δείχνει ότι δεν φαίνεται να υπάρχει πρόβληµα πρόσβασης, δεδοµένου ότι και πάλι τα ποσοστά των «Θα ήθελα, αλλά» είναι χαµηλά. Παρατηρούµε επίσης ότι 19,5% από τους αλλοδαπούς υπεύθυνους νοικοκυριών, µεταξύ 18-64 ετών, χρησιµοποίησε τις υπηρεσίες του ΟΑΕ έναντι 14,4% των Ελλήνων. Πώς να ερµηνεύουµε αυτά τα ευρήµατα; Από τη µια µεριά οι Έλληνες πλήττονται από ανεργία περισσότερο από τους αλλοδαπούς και από την άλλη µεριά οι αλλοδαποί έχουν άµεση ανάγκη να βρουν απασχόληση και απευθύνονται στον φορέα αυτό. Επιπλέον, το ποσοστό των Ελλήνων που έχουν σταθερή απασχόληση είναι κατά πολύ υψηλότερο από αυτό των αλλοδαπών. Όλοι αυτοί οι παράγοντες παίζουν σηµαντικό ρολό. Αναµφίβολα, χρειάζονται συµπληρωµατικές έρευνες ώστε να ερµηνεύσουµε τις συµπεριφορές και τις πραγµατικές πρακτικές των δυο οµάδων. Πίνακας 13. Χρήση υπηρεσιών ΟΑΕ Χρήση υπηρεσιών ΟΑΕ Έλληνες Αλλοδαποί Έλληνες Αλλοδαποί Ναι 348464 31809 14,4% 19,5% Θα ήθελα αλλά δεν έχω την οικονοµική δυνατότητα 11236 1493 0,5% 0,9% Θα ήθελα αλλά δεν έχω δυνατότητα πρόσβασης 18166 5225 0,8% 3,2% εν ήθελα/ εν χρειάστηκε 2043321 124214 84,4% 76,3% Πηγή: ΕΣΥΕ/ ΕΚΚΕ, EU-SILC 2003. Επεξεργασία των συγγραφέων Συνεχίζοντας την ανάλυση µας θα εξετάσουµε συγκριτικά τη χρήση και την πρόσβαση σε δηµόσιες Κοινωνικές υπηρεσίες (παροχές σε επιδόµατα, Συµβουλευτικές υπηρεσίες). Τα ευρήµατα δεν φαίνεται να διαφοροποιούνται σηµαντικά ανάµεσα στις δυο πληθυσµιακές οµάδες.. 15

Πίνακας 14. Χρήση κοινωνικών υπηρεσιών και υπηρεσιών πρόνοιας Kοιν. υπηρεσίες-υπηρεσίες πρόνοιας Έλληνες Αλλοδαποί Έλληνες Αλλοδαποί Ναι 201188,7 18595,95 8,3% 11,4% Θα ήθελα αλλά δεν έχω την οικονοµική δυνατότητα 11785,28 2052,714 0,5% 1,3% Θα ήθελα αλλά δεν έχω δυνατότητα πρόσβασης 23902,45 4225,775 1,0% 2,6% εν ήθελα/ εν χρειάστηκε 2184311 137866,8 90,2% 84,7% Πηγή: ΕΣΥΕ /ΕΚΚΕ, SILC 2003. Επεξεργασία των συγγραφέων Ωστόσο, θα πρέπει να υπογραµµίσουµε ότι τέτοιες υπηρεσίες έχουν αρκετές αδυναµίες και συχνά δεν βοηθούν τους πολίτες. Οι Έλληνες και οι αλλοδαποί δηλώνουν ότι υποστηρίζονται πρώτα από όλα από το προσωπικό-οικογενειακό τους δίκτυο (µέλος της νοικοκυριό, συγγενείς, φίλοι, γείτονες) τόσο στις περιπτώσεις που έχουν οικονοµικές ανάγκες (περισσότερο από 90%) ή κοινωνικές ανάγκες (περισσότερο από 85%). Στην ενότητα αυτή διαπιστώσαµε ότι δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι η χρήση των δηµόσιων κοινωνικών υπηρεσιών διαφοροποιείται σηµαντικά µεταξύ αλλοδαπών και γηγενών. Ούτε στερούνται αλλά ούτε ωφελούνται ιδιαίτερα σε ότι αφορά τη χρήση Νοσοκοµείου και Κέντρου Υγείας, υπηρεσιών φροντίδας βρεφών και παιδιών καθώς και των υπηρεσιών του ΟΑΕ. Η πρόσβαση στις δηµόσιες υπηρεσίες κυµαίνεται στα ίδια περίπου επίπεδα. Ασφαλώς, µόνο µια σε βάθος διερεύνηση της χρήσης των δηµόσιων υπηρεσιών θα µπορούσε να µας αποκαλύψει τις ανισότητες σε ότι αφορά την πραγµατική χρήση ανάλογα µε το φύλο, την ηλικία, την εκπαίδευση και την προέλευση. Ωστόσο, ένα σηµαντικό θέµα για τη χώρα µας αποτελεί γενικότερα η ανεπάρκεια των κοινωνικών υπηρεσιών τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους αλλοδαπούς (Ferrera, 1996, Mατσαγάνης (επιµ.), 1999, Μαράτου-Αλιπράντη, (επιµ.) 2002, Βενιέρης-Παπαθεοδώρου (επιµ.), 2003). Τα κοινωνικά δίκτυα υποκαθιστούν το έλλειµµα αυτό και σε µεγάλο ποσοστό οι ερωτώµενοι δήλωσαν ότι υποστηρίζονται από το προσωπικό τους οικογενειακό-φιλικό δίκτυο τόσο σε περίπτωση οικονοµικής ανάγκης όσο και κοινωνικής (Μαράτου-Αλιπράντη κ.ά, 1995, Prevelakis, 1996). Συµπέρασµα Στην παρούσα µελέτη διαπιστώσαµε ότι τα οικονοµικά-κοινωνικά χαρακτηριστικά των αλλοδαπών οικονοµικών µεταναστών εργαζόµενων στη χώρα µας διαφέρουν σηµαντικά συγκριτικά µε αυτά των Ελλήνων. Οι µετανάστες, στην συντριπτική τους πλειοψηφία είναι µισθωτοί χωρίς ειδίκευση, µε προσωρινή και ανασφαλή απασχόληση. Αυτό έχει επιπτώσεις τόσο στις ανάγκες όσο και στη χρήση των υπηρεσιών κοινωνικής προστασίας για τους αλλοδαπούς. Πιο συγκεκριµένα, οι αλλοδαποί εξαρτώνται από τις δηµόσιες κοινωνικές υπηρεσίες περισσότερο από τους Έλληνες που χρησιµοποιούν σε µεγαλύτερο βαθµό υπηρεσίες υγείας του ιδιωτικού τοµέα.. Ωστόσο, για την πιο ακριβή σύγκριση των συµπεριφορών µεταξύ Ελλήνων και αλλοδαπών όσον αφορά τη χρήση των κοινωνικών υπηρεσιών θα έπρεπε οι συσχετίσεις να γίνονται µεταξύ Ελλήνων και αλλοδαπών που έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά.. 16

Στη συνέχεια παρουσιάσαµε σε ποιους ασφαλιστικούς φορείς ασφαλίζονται σε µεγαλύτερο βαθµό οι αλλοδαποί και τονίσαµε ότι τα ασφαλιστικά ταµεία αντιµετωπίζουν τους αλλοδαπούς ακριβώς όπως και τους Έλληνες πολίτες. Με άλλα λόγια οι αλλοδαποί δικαιούνται τις ίδιες παροχές εξαρχής, όπως εξάλλου προβλέπεται από τον νόµο κατά των διακρίσεων. Παραµένει, ωστόσο, το θέµα της λαθροµετανάστευσης όπου η αντιµετώπιση των αλλοδαπών είναι διαφορετική, µε εξαίρεση τα παιδιά. ιερευνώντας το ζήτηµα της πρόσβασης στις κοινωνικές υπηρεσίες, χρησιµοποιήσαµε τη βάση δεδοµένων EU-SILC (έρευνα ΕΣΥΕ/ΕΚΚΕ) για να εξετάσουµε το θέµα της πραγµατικής πρόσβασης των αλλοδαπών σε παροχές και υπηρεσίες της κοινωνικής πρόνοιας. Και εκεί δεν διαπιστώθηκαν διακρίσεις ή ειδικές δυσκολίες πρόσβασης από τη µεριά των αλλοδαπών. Υπάρχουν βέβαια διαφορές που προέρχονται από τη διαφορετική δοµή πληθυσµού των δυο οµάδων. Ακόµη, φάνηκε ότι το σύστηµα κοινωνικής προστασίας λειτουργεί ως εργαλείο ενσωµάτωσης των αλλοδαπών. Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να επισηµάνουµε ένα σηµαντικό πρόβληµα που είναι η ανεπάρκεια των δεδοµένων και των ερευνών που αφορούν τη µετανάστευση και την υγεία-πρόνοια. Πρέπει να τεθεί το θέµα της αλλαγής των µηχανογραφικών δελτίων τουλάχιστον στα 3 βασικά ασφαλιστικά Ταµεία: ΙΚΑ, ΤΕΒΕ και ΟΓΑ ώστε να συλλέγονται περισσότερες και πιο οµογενοποιηµένες πληροφορίες σχετικά µε τους αλλοδαπούς ασφαλισµένους και τη χρήση που κάνουν στο σύστηµα κοινωνικής ασφάλισης και πρόνοιας και να υπολογιστούν οι µακροπρόθεσµες επιπτώσεις που θα έχει στο σύστηµα κοινωνικής ασφάλισης στη χώρα µας. Η έλλειψη στατιστικών στοιχείων παραµένει ωστόσο ένα σηµαντικό πρόβληµα. Τέλος, θα θέλαµε να επισηµάνουµε ότι το σύστηµα κοινωνικής προστασίας δεν είναι το µοναδικό εργαλείο ένταξης των αλλοδαπών. Η ένταξη των παιδιών των αλλοδαπών στο σχολείο είναι µια πρόκληση ακόµη πιο σηµαντική. Βιβλιογραφία Barh H., Bos M., Caldwell G. and Maratou-Alipranti L., 2002. International Migration and Inequality in Y. Lemel and H.-H. Noll, Changing Structures of Inequality: A Comparative Perspective. Montreal: McGill-Queen University Press, σελ. 275-332. Βενιέρης,. και Παπαθεοδώρου, Χρ. 2003. Η κοινωνική πολιτική στην Ελλάδα. Προκλήσεις κα Προοπτικές. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Bichot Jacques, 1992, Economie de la protection sociale, Armand Colin, 333 σελ.. Γεωργούλας Στρ. 2003. «Το νοµικό πλαίσιο της µεταναστευτικής πολιτικής» στο Κ. Κασιµάτη (επιµ.). Πολιτικές Μετανάστευσης και Στρατηγικές Ενταξης. Αθήνα: Gutenberg, σελ. 91-122. 17

Γνώµες της ΟΚΕ, Μετανάστευση και παραµονή αλλοδαπών στην Ελληνική Επικράτεια, 2000. ΕΣΥΕ/ΕΚΚΕ, Αριστεία στα ερευνητικά πεδία φτώχειας, Αποκλεισµός και Κοινωνικές Ανισότητες, Αθήνα, 2004. Fakiolas R., R. King 1996, Emigration, Return, Immigration. A review and evaluation of Greece postwar experience of international migration, International Journal of Population Geography. Fakiolas R. 1999a. Socio-Economic Effects of Immigration in Greece Journal of European Social Policy, SAGE Publications, London, New Delhi, Vol 9 (3): p. 211-229. Fakiolas R 1999b. Immigration and Unregistered Labour in the Greek Labour Market. In R. King, G Lazaridis and C.Tsardanidis (eds.) Eldorado or Fortress? Migration in Southern Europe, London: Macmillan. Ferrera M., 1996, The «Southern model» of welfare in social Europe, Journal of European Social Policy, 6(1) 17-32. Gazon Eric, 2001. «Οι µετανάστες και η ηµοκρατία», σελ. 145-177, Στο Ναξάκης Χ.και Χλέτσος Μ. (επιµ.), Μετανάστες και Μετανάστευση, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα. Καβουνίδη, Τζ. 2002, Χαρακτηριστικά µεταναστών: το ελληνικό πρόγραµµα νοµιµοποίησης του 1998, Εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα. Καβουνίδη, Τζ. 2003. Ερευνα για την οικονοµική και κοινωνική ένταξη των µεταναστών. Αθήνα: ΠΑΕΠ. Κασιµάτη, Κ. (επιµ.) 2003. Πολιτικές Μετανάστευσης και Στρατηγικές ένταξης. Αθήνα: Gutenberg. Καψάλης, Α. και Λυνάρδος-Ρυλµόν, Π. (επιµ.) 2005. Μεταναστευτική Πολιτική και ικαιώµατα των Μεταναστών. Αθήνα: ΙΝΕ. (Μελέτες 22). Λαµπριανίδης Λ., Λυµπέρακη Α. 2001, Αλβανοί Μετανάστες στην Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής. Μαράτου-Aλιπράντη, Λ. κ.ά., 1995. «Κοινωνικά δίκτυα στον αστικό χώρο: Κοινωνικότητα, αλληλοβοήθεια, εργασία», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, Νο 88, σελ. 172-211. Μαράτου-Αλιπράντη. Λ. 1996. «Ξένο εργατικό δυναµικό και το πρόβληµα της κοινωνικής ενσωµάτωσης» στο ιαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισµού στην Ελλάδα, Τόµος Α Αθήνα: ΕΚΚΕ. Maratou-Alipranti, L.and. Fakiolas, R 2000. Foreign female immigrants in Greece Papers, Revista de Sociologia, (Universitat Autonoma de Barcelona) No 60, σελ. 101-117. 18

Maratou-Alipranti, L. and Tastsoglou E. 2003. Gender and International Migration: Conceptual Substantive and Methodological Issues. The Greek Review of Social Research Special Issue, Gender and International Migration: Focus on Greece, E.Tastsoglou and L. Maratou-Alipranti, Editors, Volume 110A, σελ. 5-22. Maratou-Alipranti, L and R. Fakiolas, 2003. The lonely path of migrant women in Greece. The Greek Review of Social Research, Special Issue Gender and International Migration: Focus on Greece, E. Tastsoglou and L. Maratou-Alipranti, Editors. Νο 110A, σελ. 165-188. Μαράτου-Αλιπράντη, Λ. (επιµ.). 2002. Οικογένειες και το Κράτος Πρόνοιας στο 21 ο αιώνα: Τάσεις και προκλήσεις στην Ευρώπη. Αθήνα: Gutenberg, Gutenberg-Γιώργος αρδανός (Σειρά: Βιβλιοθήκη Κοινωνικής Επιστήµης και Κοινωνικής Πολιτικής). Μαρβάκης, Αθ., Παρσάνογλου,. Παύλου, Μ. 2001. Μετανάστες στην Ελλάδα. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Ματσαγάνης, Μ. (επιµ.) 1999, Προοπτικές του Κοινωνικού Κράτους στη Νότια Ευρώπη, Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Μπάγκαβος Χρ., 2003. «ηµογραφικές διαστάσεις της µετανάστευσης στην Ελλάδα και στην Ευρωπαϊκή Ένωση», σελ. 45-85, Στο Κ. Κασιµάτη (επιµ.) Πολιτικές µετανάστευσης και στρατηγικές ένταξης, Gutenberg, Αθήνα, Μπάγκαβος Χρ., 2003. ηµογραφικές µεταβολές, Αγορά εργασίας και συντάξεις στην Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση, Gutenberg, Αθήνα,. Μπάγκαβος Χρ., Παπαδοπούλου,. 2003. Μεταναστευτικές τάσεις και ευρωπαϊκή µεταναστευτική πολιτική. Αθήνα: ΙΝΕ, Μελέτες 15. Μουσούρου, Λ. 2003. Μετανάστευση και Μεταναστευτική Πολιτική στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Αθήνα: Gutenberg. Ναξάκης Χ. και Χλέτσος Μ. (επιµ.), 2001.Μετανάστες και Μετανάστευση, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα,. Prevelakis, G. (dir) 1996. Les réseaux des Diasporas. Paris: L Harmattan, KYKEM. Rhodes, M., ed. 1997. Southern European Welfare States. Between Crisis and Reform. London: Frank Cass. Symeonidou, H. 1996. Social Protection in Contemporary Greece. South European Society and Politics 1 (3): σελ. 67 86. 19