Προβληματισμοί - προβλήματα

Η Μ Ε Ρ Ι Δ Α Προστασία Παραδοσιακών Οικισμών & Σύγχρονος Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός Σάββατο, 11 Οκτωβρίου 2014 Δημοτικό Πνευματικό Κέντρο Καλαμάτας «Πανταζοπούλειος Λαϊκή Σχολή» Oι φορείς ελέγχου & οι μελέτες παραδοσιακών κτιρίων & κατασκευών. Το περιεχόμενο της ομιλίας Προβληματισμοί - προβλήματα ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΙΑΞΟΓΛΟΥ Αρχιτέκτονας Ε.Μ.Π. Μετά από 40 χρόνια επαγγελματικής δραστηριότητας στην Λακωνία ως μελετητής ιδιωτικών & Δημόσιων έργων, θα αναφερθώ σε ζητήματα και προβλήματα που αντιμετωπίζουμε στην καθημερινή μας προσπάθεια για την προστασία και την ανάδειξη της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και της εν γένει αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής έκφρασης, στην Λακωνία την περιοχής που ζω και δραστηριοποιούμαι, και ειδικότερα θα αναφερθώ: Μέσα από μία σύντομη περιήγηση στο «παραδοσιακό απόθεμα» της Λακωνίας θα εντοπίσουμε με βάση το ισχύον θεσμικό πλαίσιο, που προστατεύεται, πως προστατεύεται από ποιους φορείς ελέγχου και με ποια διαδικασία η παραδοσιακή μας αρχιτεκτονική. Θα προσπαθήσουμε να δούμε τις τυχόν αλληλοεπικαλύψεις τους, τους χρόνους έγκρισης και τις επιπτώσεις τους, θετικές ή αρνητικές στην προστασία των παραδοσιακών κτισμάτων. Επίσης θα προσπαθήσουμε να δούμε τα κριτήρια που επικρατούν σε κάθε φορέα σε συνδυασμό με την δυνατότητα ή μη της σύγχρονης έκφρασης της αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Τέλος θα σταθώ και στον ρόλο των τεχνικών, των τεχνιτών και των χρησιμοποιούμενων υλικών, στοιχεία που παίζουν κυρίαρχο ρόλο στην εν τέλει εμφάνιση των κτιρίων και του περιβάλλοντος 1

Η περιήγηση στο παραδοσιακό απόθεμα της Λακωνίας Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με την περιήγησή μας στον χώρο της Λακωνίας. Η Λακωνία είναι ένας χώρος όπου μπορεί κανείς να συναντήσει αξιόλογα ευρήματα και μαρτυρίες από όλες τις ιστορικές περιόδους. Υπάρχουν ευρήματα από την νεολιθική περίοδο, τους μυκηναϊκούς χρόνους, την κλασική, ρωμαϊκή και την βυζαντινή περίοδο. Υπάρχουν κτίσματα & μνημεία τόσο από την Ενετοκρατία, όσο και από την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας, που τα βλέπουμε ακόμα και σήμερα κυρίως στην περιοχή της Μονεμβάσιας, του Μυστρά και στην Μάνη. Υπάρχει τέλος πλήθος οικισμών αλλά και μεμονωμένων κτιρίων που έχουν δημιουργηθεί ή ανεγερθεί μετά την απελευθέρωση και την δημιουργία του νέου Ελληνικού Κράτους (19 ος & 20 ος αιώνας). Την περίοδο αυτή, τον 19 ο αιώνα και στις αρχές του 20 ου αιώνα συναντάμε και στην Λακωνία κτίρια αξιόλογα, τόσο δημόσια (κτίρια διοίκησης, εκπαίδευσης, λατρείας κλπ), όσο και κατοικίες. χαρακτηριστικά δείγματα των οποίων φαίνονται στις εικόνες 1, 2, 3. Μετά από αυτήν την σχετικά σύντομη περιήγηση ίσως να παρατηρήσατε κάποιες ομοιότητες και κάποιες διαφορές που παρουσιάζονται στα κτίρια των διάφορων χωρικών ενοτήτων της Λακωνίας. Έτσι οι οικισμοί της Λακωνίας, από πλευράς τυπολογίας της κατοικίας, μπορούν να καταταγούν σε τρεις κύριες ομάδες, όπως φαίνεται στον χάρτη της εικόνας 6: Την ομάδα «Α», που χωρικά καλύπτει περίπου την τέως Επαρχία Λακεδαίμονας. Κύριο χαρακτηριστικό της παραδοσιακής κατοικίας, στην περιοχή αυτή, είναι το διώροφο ή τριώροφο κτίριο διαστ. 6,00Χ12,00 μ. περίπου, με την τρίχωρη κατοικία στον όροφο, το σκεπαστό χαγιάτι στον νότο και το μικρό (σκεπαστό) εξώστη στην ανατολή. Την ομάδα «Β», που χωρικά καλύπτει τις τέως Επαρχίες Γυθείου & 2

Οιτύλου. Κύριο χαρακτηριστικό της παραδοσιακής κατοικίας, στην περιοχή αυτή, αποτελούν τα λιθόκτιστα κτίρια ισόγεια ή διώροφα με κατά κανόνα δίριχτες στέγες και φυσικά τα πυργόσπιτα και οι πύργοι Την ομάδα «Γ», που χωρικά καλύπτει περίπου την τέως Επαρχία Επιδαύρου Λιμηράς. Κύριο χαρακτηριστικό της παραδοσιακής κατοικίας, στην περιοχή αυτή, είναι το διώροφο κτίριο διαστ. επίσης 6,00Χ12,00 μ. περίπου, με την τρίχωρη κατοικία στον όροφο, το ανοικτό χαγιάτι στον νότο και την μη ύπαρξη εξώστη στην ανατολική πλευρά. Στην νότια περιοχή της Επαρχίας αυτής η εκτεταμένη χρήση του πωρόλιθου, διαμορφώνει μία ιδιόμορφη μορφολογία. Εκτός όμως από τα κτίρια που είδαμε, αυτά που ονομάζουμε απλά «παραδοσιακά», συναντάμε κυρίως στα αστικά και ημιαστικά κέντρα ενδιαφέροντα δείγματα της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής (εικόνα 5). Η νεοκλασική τυπολογία άρχισε να εμφανίζεται και να αναπτύσσεται στην Λακωνία μετά το τελευταίο τέταρτο του 19 ου αιώνα. Και φυσικά τα κτίρια της τυπολογίας αυτής δεν είναι μόνο κατοικίες αλλά και δημόσια κτίρια (διοίκηση, ναοί κλπ). Τέλος θεωρώ ότι είναι χρήσιμο να δούμε και μερικά κτίρια από την περίοδο του μεσοπολέμου, αλλά και της πιο πρόσφατης περιόδου. Κτίρια που αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα της πιο σύγχρονης αρχιτεκτονικής έκφρασης (εικόνες 6, 7). Η προστασία του παραδοσιακού αποθέματος της Λακωνίας Το θεσμικό πλαίσιο Αυτός ο πλούτος της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Λακωνίας προστατεύεται και πως? Κατ αρχήν να σημειώσουμε ότι ήδη από το 1960 με τις μελέτες που είχε αναθέσει το τότε Υπουργείο Εσωτερικών, η ΟΜΑΔΑ ΑΡΚΑΔΙΑ του Πετρονώτη 3

είχε καταγράψει τους οικισμούς που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν σαν Παραδοσιακοί και φαίνονται συνοπτικά στην διαφάνεια. Όπως βλέπετε στον χάρτη αυτό συσσωρεύσεις παραδοσιακών οικισμών εντοπίζονται στην Μάνη, κατά μήκος των ορεινών όγκων του Ταΰγετου και του Πάρνωνα και στην περιοχή του Ζάρακα. Από όλο αυτό το παραδοσιακό απόθεμα που είδαμε στις προηγούμενες διαφάνειες και συνοπτικά φαίνεται στον χάρτη που βλέπουμε θεσμική προστασία έχουμε στην Λακωνία, σε επίπεδο χωρικό, από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, μόνο στην περιοχή της Μάνης και τελευταία (από τις αρχές του 2012) στην περιοχή του Ζάρακα, ενώ σε επίπεδο οικισμών μόνο στην Σπάρτη, το Γύθειο, το Κάστρο Μονεμβασίας και στους οικισμούς του αρχαιολογικού χώρου Μυστρά. Σχετικά σύντομα θα αναφερθώ στις παρεμβάσεις αυτές στην συνέχεια: Οι πρώτες παρεμβάσεις θεσμικής προστασίας της Αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, στην Λακωνία, ξεκινούν περί το 1976 και μέχρι και το 2000 αφορούν κυρίως την χωρική ενότητα της Μάνης. Για τα θέματα αυτά μας ενημέρωσε προηγούμενα ο Γιάννης Σαϊτας και για τον λόγο αυτό δεν επεκτείνομαι. Εκτός Μάνης οι κύριες θεσμικές παρεμβάσεις στην κατεύθυνση της προστασίας της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της Λακωνίας είναι: Περί τα μέσα της δεκαετίας του 1970, αρχίζει η ουσιαστική παρέμβαση στον έλεγχο της δόμησης από τις υπηρεσίες του ΥΠΠΟ: Της 5 ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στο Κάστρο Μονεμβασίας & τον Μυστρά κυρίως. Ο έλεγχος της ΕΒΑΣ ήταν και είναι καθολικός σε όλη την έκταση των οικισμών αυτών και ανεξάρτητα του εάν το κτίριο είναι διατηρητέο ή μη. Και της Ε Εφορείας Κλασσικών & Προϊστορικών Αρχαιοτήτων στο 4

Γύθειο και στην Σπάρτη. Στο Γύθειο εκτός από τον έλεγχο στις εκσκαφές, μέχρι το 1983 έκανε και μορφολογικό έλεγχο στις οικοδομές. Στην Σπάρτη παράλληλα με τον έλεγχο των εκσκαφών θεσμοθετήθηκαν, με απόφαση του ΚΑΣ και ζώνες με μειωμένα ύψη οικοδομών σε μια προσπάθεια προστασίας των κύριων αρχαιολογικών χώρων της πόλης. Να σημειώσουμε ότι με την αναθεώρηση του σχεδίου πόλης, στα πλαίσια των μελετών της ΕΠΑ, οι ρυθμίσεις αυτές ενσωματώθηκαν και στον Πολεοδομικό Κανονισμό. Στο ΠΡΟΕΔΡΙΚΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ της 2/13-3-81 ΦΕΚ Δ' 138 «Οικισμοί προ του 1923 εκτός σχεδίου. Οριοθέτηση - όροι δόμησης» και στο άρθρο 9 προβλεπόταν: «.2. Προκειμένου περί επισκευών και αποκαταστάσεως παλαιών κτισμάτων παρουσιαζόντων ιδιαίτερον ενδιαφέρον περιλαμβανομένων εντός των ορίων οικισμών, η οικοδομική άδεια χορηγείται έστω και εάν η υφισταμένη δόμησις των κτισμάτων τούτων αντίκειται προς τους καθοριζομένους δια του παρόντος όρους (αρτιότης, κάλυψις, ύψος, θέσις οικοδομής εν τω οικοπέδω κ.λπ.) και τους εν γένει νύν ισχύοντας κατά την κρίσιν της αρμοδίας Ε.Ε.Α.Ε.». Όπως αντιλαμβάνεστε με την διάταξη αυτή και μόνο με την έγκριση της ΕΠΑΕ παλιά, του Σ.Α. σήμερα, είναι δυνατή η κατά παρέκκλιση αποκατάσταση των παραδοσιακών κτισμάτων, και όχι μόνο των διατηρητέων ή μόνο αυτών που βρίσκονται εντός παραδοσιακών οικισμών. Δυστυχώς η διάταξη αυτή δεν συμπεριλήφθηκε στο ΠΔ του 1985 για τους οικισμούς κάτω των 2.000 κατοίκων. Παράλληλα λειτουργεί και ο έλεγχος και η έγκριση των αρχιτεκτονικών μελετών από τις ΕΠΑΕ,( που μετά το 1983 δημιουργήθηκαν από μία σε κάθε νομό) και στις εκτός Μάνης περιοχές, στους δύο εκτός Μάνης 5

παραδοσιακούς οικισμούς, το Κάστρο Μονεμβασίας και την Καστάνια και κατά λοιπά μόνο σε ειδικές περιπτώσεις (οικόπεδα που έχουν πρόσωπο σε επαρχιακές εθνικές οδούς, σε πλατείες και διατηρητέα κτίσματα). Το 1986 στα πλαίσια των μελετών της ΕΠΑ, γίνεται καταγραφή των παραδοσιακών κτισμάτων της Σπάρτης & του Γυθείου. Με την καταγραφή αυτή δίνονται τα στοιχεία και οι πληροφορίες στις υπηρεσίες των τότε Υπουργείων Πολιτισμού & ΥΠΕΧΩΔΕ και προχωρούν σε μαζικές κηρύξεις διατηρητέων κτιρίων στις πόλεις αυτές. Δυστυχώς η αβελτηρία της τοπικής αυτοδιοίκησης της Σπάρτης και της Πολεοδομικής Υπηρεσίας επέτρεψαν να χαθούν ανάμεσα στο 1984 έως το 2004 πολλά διατηρητέα κτίσματα. Τα τελευταία χρόνια η προστασία των διατηρητέων κτισμάτων από τον Δήμο Σπάρτης δεν σκοπεί στην προστασία των κτισμάτων αλλά στην προστασία των πεζών!!!!!!! Την ίδια χρονική περίοδο, με τις Πολεοδομικές Μελέτες Επέκτασης Αναθεώρησης που συντάσσονται και εγκρίνονται προβλέπονται στους αντίστοιχους Πολεοδομικούς Κανονισμούς της Σπάρτης, των Μολάων & της Νεάπολης ειδικές ρυθμίσεις για την προστασία, αναστήλωση & ανάδειξη για τα εντός σχεδίου παραδοσιακά κτίρια. Την περίοδο 1986 1992 εκδίδονται οι αποφάσεις Νομάρχη για τον καθορισμό των ορίων και των όρων για τους οικισμούς κάτω των 2.000 κατοίκων. Στην Λακωνία εκδόθηκαν αποφάσεις για το σύνολο σχεδόν των οικισμών της Λακεδαίμονος & της Επιδαύρου Λιμηρά. Η σχετική προετοιμασία που είχε γίνει για τους οικισμούς της Μάνης από το Πολεοδομικό Γραφείο Γυθείου, ποτέ δεν προωθήθηκαν για έγκριση από την Δ/νση Πολεοδομίας Σπάρτης. Δυστυχώς η διαδικασία αυτή δεν αξιοποιήθηκε για την θεσμοθέτηση ειδικών όρων δόμησης, παρ όλο που υπήρχαν στοιχεία από τις μελέτες «αναγνώρισης της Αρχιτεκτονικής Φυσιογνωμίας» που είχαν προηγηθεί και φυσικά δεν μιλάμε για την 6

έκταση των ορίων των οικισμών. Στις αρχές του 2012 με σχετικό Π.Δ χαρακτηρίστηκαν 11 οικισμοί του Ζάρακα του Δήμου Μονεμβασίας, ως παραδοσιακοί. Οι οικισμοί αυτοί είναι: Ρειχιά, Κυπαρίσσι, Παραλία Κυπαρισσίου, Ιέρακας, Λιμάνι Ιέρακα, Αριάνα, Λογγάρι, Άγιος Ιωάννης, Χάρακας, Λαμπόκαμπος και Πισταμάτα. Επίσης το 2012, στον Νέο οικοδομικό Κανονισμό, τον Ν.4067/2012, οι διατάξεις της παρ. 8 του άρθρου 6, προβλέπουν ότι για την κατεδάφιση, επισκευή ή προσθήκη σε κατασκευές προϋφιστάμενες του 1955, ανεξάρτητα του εάν η κατασκευή αυτή βρίσκεται σε παραδοσιακό ή εν γένει προστατευόμενο χώρο. Θεωρώ ότι η διάταξη αυτή τα μάλα στην προστασία και ανάδειξη των παραδοσιακών κτισμάτων. Με την εφαρμογή της διάταξης αυτής το Σ.Α. Λακωνίας παρέπεμψε στο Κ.Α.Σ. την μη έγκριση της κατεδάφισης των δύο κτισμάτων που φαίνονται στην διαφάνεια τα οποία και χαρακτηρίστηκαν διατηρητέα. Εκτός από τις θεσμικές παρεμβάσεις των Υπουργείων ΥΠΕΚΑ & ΥΠΠΟ, θα πρέπει να αναφέρουμε και τις παρεμβάσεις που έγιναν από τον ΕΟΤ, στην κατεύθυνση της προστασίας και της ανάδειξης της Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής. Εκτός από την περίπτωση της μετατροπής του οικισμού της Βάθειας σε τουριστικό κατάλυμα και την εφαρμογή του προγράμματος επιδοτήσεων για την μετατροπή παραδοσιακών κτισμάτων σε ενοικιαζόμενα δωμάτια σημαντική θεωρείται και η έκδοση του ΠΔ 33/79. Με το Προεδρικό αυτό διάταγμα καθορίζονταν ειδικές προδιαγραφές κατά παρέκκλιση των ισχυόντων γενικών, σε κτίρια διατηρητέα ή παραδοσιακά για την μετατροπή τους σε τουριστικά καταλύματα. Οι δράσεις αυτές είχαν σαν πρωτεργάτη τον αείμνηστο Άρη Κωνσταντινίδη. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την κατά προτεραιότητα και με αυξημένο ποσοστό επιχορήγησης των διαφόρων χρηματοδοτικών πακέτων (αναπτυξιακός, ΟΠΠΑΧ, Leader κλπ) ώθησε τους ιδιοκτήτες τέτοιων κτισμάτων με την εκμετάλλευση των δύο αυτών δυνατοτήτων 7

να αναστηλώσουν και αναδείξουν πλήθος παραδοσιακών κτισμάτων. Να σημειώσουμε ότι οι ρυθμίσεις αυτές είχαν εφαρμογή και στα εκτός των χαρακτηρισμένων ως παραδοσιακών οικισμών κτίρια, ενώ ο χαρακτηρισμός των κτισμάτων ως παραδοσιακών ήταν και είναι γίνεται μόνο με μία αιτιολογημένη απόφαση του Σ.Α. σήμερα της ΕΠΑΕ παλιότερα. Όπως αντιλαμβάνεστε η διαδικασία αυτή είναι πολύ απλούστερη από την αντίστοιχη του χαρακτηρισμού ενός κτιρίου ως διατηρητέου και εν τέλει εξυπηρετεί τον επιδιωκόμενο στόχο της προστασίας. Η διαδικασία ελέγχου & έγκρισης και τα προβλήματα. Για την έγκριση των μελετών σε προστατευόμενα, από το ισχύον θεσμικό πλαίσιο, κτίρια έχουμε, στην περιοχή μας, κατά βάση δύο φορείς ελέγχου. Τις υπηρεσίες του ΥΠΕΧΩΔΕ & τις υπηρεσίες του ΥΠΠΟΑ. Ας δούμε πως και που γίνεται ο έλεγχος αυτός. Από το ΥΠΕΚΑ, με τις υπηρεσίες του, το Τμήμα Παραδοσιακών οικισμών, κεντρική υπηρεσία του ΥΠΕΚΑ, ελέγχει και εγκρίνει, ειδική ρύθμιση & Υπουργική απόφαση, τις μελέτες προσθηκών σε κηρυγμένα διατηρητέα κτίρια που έχουν κηρυχθεί από αυτό. τα Συμβούλια Αρχιτεκτονικής των Περιφερειακών Ενοτήτων, που ελέγχουν και εγκρίνουν αρχιτεκτονικές μελέτες που αφορούν κάθε εργασία σε κτίρια που βρίσκονται σε παραδοσιακά τμήματα πόλεων, σε παραδοσιακούς οικισμούς, σε ιστορικούς τόπους, σε περιοχές ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους, σε αρχαιολογικούς χώρους και φυσικά σε διατηρητέα κτίρια ή χώρους. 8

Παράλληλος έλεγχος γίνεται και από το ΥΠΠΟΑ, με τις υπηρεσίες του: Τις Εφορείες Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων, Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, την υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων. Στις περισσότερες των περιπτώσεων η έγκριση χορηγείται μετά από σχετική γνωμοδότηση είτε του Τοπικού Συμβουλίου Μνημείων, είτε του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων είτε του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου. Η παραπομπή στα παραπάνω συμβούλια κατά κανόνα γίνεται βάσει των θεσμοθετημένων αρμοδιοτήτων του κάθε εμπλεκόμενου φορέα (π.χ. για οποιαδήποτε εργασία, πλην των μικροεπισκευών που γίνεται μέσα στα όρια του αρχαιολογικού χώρου του Μυστρά βάσει του ισχύοντος αρχαιολογικού νόμου απαιτείται γνωμοδότηση του ΚΑΣ και συνέπεια Υπουργική απόφαση, επειδή η Καστροπολιτεία του Μυστρά είναι προστατευόμενο από την UNESCO μνημείο). Όμως εντοπίζονται και περιπτώσεις όπου παρ όλο που οι προϊστάμενοι των διαφόρων Εφορειών έχουν την εξουσιοδότηση της έγκρισης των μελετών, να τα προωθούν στα αρμόδια συμβούλια για έγκριση. Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε ότι μελέτες που έχουν τύχει της έγκρισης των Υπηρεσιών του ΥΠΠΟΑ, εκ των υστέρων πρέπει να τύχουν και της έγκρισης των Συμβουλίων Αρχιτεκτονικής του ΥΠΕΚΑ. Παλιότερα υπήρχε διάταξη που προέβλεπε εάν μία μελέτη είχε εγκριθεί από τις υπηρεσίες του ΥΠΠΟΑ δεν απαιτείτο η επανέγκριση από τις ΕΠΑΕ. Σήμερα αντίστοιχη διάταξη δεν υπάρχει. Ας δούμε τώρα το ισχύον καθεστώς ελέγχου της δόμησης στους παραδοσιακούς οικισμούς τι προβλέπει. Σε όλα τα διατάγματα που αφορούν τους παραδοσιακούς οικισμούς προβλέπονται ειδικοί όροι δόμησης που έχουν ως τελευταία επωδό «.σύμφωνα με τα επικρατούντα παραδοσιακά πρότυπα του αμέσου περιβάλλοντος.». 9

Στο θεσμικό πλαίσιο προστασίας που αναφέραμε παραπάνω ισχύουν οι ίδιοι όροι τόσο για την αναστήλωση ή την επισκευή των κτισμάτων που βρίσκονται στους παραδοσιακούς οικισμούς όσο και για τη κατασκευή νεόδμητων κτιρίων στους ίδιους οικισμούς. Έτσι είναι περιορισμένα έως ανύπαρκτα τα περιθώρια για οποιαδήποτε προσαρμογή των νέων κτισμάτων στην σύγχρονη αρχιτεκτονική έκφραση ή στις σύγχρονες λειτουργικές ανάγκες και τεχνολογικές εφαρμογές. Τα ισχύοντα ιδίως στις περιοχές που ελέγχονται και από το ΥΠΠΟΤ οδηγούν σε μιμήσεις της παραδοσιακής μορφολογίας και τυπολογίας, αποκλείοντας άλλου είδους προσεγγίσεις (εικόνες 7, 8, 9). Μετά από αυτά θεωρώ ότι είναι σκόπιμο να δούμε και τους χρόνους ολοκλήρωσης των διαδικασιών αυτών. Για να έχουμε μια εικόνα του χρόνου μπορούμε να δούμε τον παρακάτω πίνακα όπου ανά φορέα ελέγχου φαίνονται οι μέσοι χρόνοι που απαιτούνται για την έγκριση μίας μελέτης. Όπως αντιλαμβάνεστε οι χρόνοι στις περιπτώσεις που εμπίπτουν στις αρμοδιότητες του ΥΠΠΟΑ είναι επιεικώς απαράδεκτοι και εν τέλει δεν προσφέρουν στον επιδιωκόμενο στόχο, μιας και δημιουργούν αρνητικές αντιδράσεις τόσο στους μελετητές όσο και στους ιδιοκτήτες. Το σημαντικότερο στοιχείο, στοιχείο που πιστεύω ότι είναι αναστρέψιμο αποτελούν, όπως φαίνεται και στον πίνακα, οι νεκροί χρόνοι. Δεν είναι δυνατόν να απαιτούνται και έξη μήνες για την υπογραφή από την γενική γραμματέα και τον Υπουργό των εγκριτικών αποφάσεων, όταν η διαδικασία από την στιγμή που φθάσει ο φάκελος στην Δ/νση Βυζαντινών και γνωμοδοτήσει και το ΚΑΣ να γίνεται μέσα σε έναν μήνα. Δεν είναι δυνατόν η θητεία του Τοπικού Συμβουλίου Μνημείων να λήγει στις αρχές Απριλίου 2014, η Υπουργική απόφαση συγκρότησης της νέας σύνθεσης να δημοσιεύεται στα μέσα Ιουλίου, να συνεδριάζει στα μέσα 10

Σεπτεμβρίου και στην συνέχεια να περιμένουμε την αντικατάσταση της Προέδρου. Και ενώ έχει θεσπιστεί ένα πλήρες θα έλεγα θεσμικό πλαίσιο για την προστασία της Αρχιτεκτονικής κληρονομιάς έρχονται οι διατάξεις των νόμων Ν.4014/11 & Ν.4178/13 για τις τακτοποιήσεις και νομιμοποιήσεις των αυθαίρετων κατασκευών που τινάζουν στον αέρα ότι προσπαθούσε να επιβληθεί με αυτό το θεσμικό πλαίσιο προστασίας. Θα μου πείτε υπάρχει η ασφαλιστική δικλείδα της επιτροπής της παρ. 24 του άρθρου 24 του Ν.4014/2011 όπως συμπληρώθηκε με την παρ. 11 του άρθρου 49 του Ν.4030/2011 «..οποία δέχεται ή απορρίπτει την αίτηση, με βάση την αισθητική ένταξη της αυθαίρετης κατασκευής ως προς το σύνολο του τυχόν νομίμως υφιστάμενου κτιρίου, το ευρύτερο δομημένο περιβάλλον, καθώς και την αρχιτεκτονική και μορφολογική τυπολογία του παραδοσιακού οικισμού ή τμήματος πόλης.». Όμως οι επιτροπές αυτές συγκροτούνται και λειτουργούν στην έδρα του κάθε Δήμου, με όλα τα συνακόλουθα. Πέρα όμως από αυτό χειρότερα αποτελέσματα θα έχουμε με την θεσμοθέτηση από τον νόμο 4067/12 (ΝΟΚ) των αδειών μικρής κλίμακας και των λεγόμενων 48ωρων (του άρθρου 4, παρ.3 του Ν.4067/12). Για την έκδοση των αδειών μικρής κλίμακας απαιτείται κατά περίπτωση η υποβολή στοιχειωδών μελετών και η σύμπραξη αρχιτέκτονα (σωστό), ενώ για τις λεγόμενες 48ωρες δεν χρειάζεται κανενός είδους μελέτη, απλά μία περιγραφή των εργασιών από μηχανικό και πέραν αυτών ουδέν. Και για τις δύο παραπάνω περιπτώσεις δεν προβλέπεται κανένας εκ των υστέρων έλεγχος από αρμόδιο τεχνικό για να πιστοποιηθεί εάν όντως εφαρμόστηκαν και πως οι μελέτες και οι εργασίες που είχαν εγκριθεί. 11

Η διαδικασία εφαρμογής των μελετών Παραπάνω είδαμε την διαδικασία έγκρισης των αρχιτεκτονικών μελετών. Όμως αυτό είναι το ένα σκέλος στην διαδικασία της προστασίας της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς, το οποίο μπορεί να είναι χρονοβόρο, γραφειοκρατικό αλλά εν τέλει είναι μάλλον και το εύκολο κομμάτι. Το πιο δύσκολο είναι το άλλο σκέλος, αυτό της κατασκευής. Στην φάση αυτή υπεισέρχεται ο μηχανικός εφαρμογής, τα υπάρχοντα και χρησιμοποιούμενα υλικά και εν τέλει ο τρόπος που χρησιμοποιούνται και εφαρμόζονται αυτά από τους τεχνίτες. Στην φάση αυτή επίσης καθοριστικός είναι και ο ρόλος του ιδιοκτήτη ή μάλλον της ιδιοκτήτριας που στο 95% των περιπτώσεων τους έχουμε αφήσει να λειτουργούν ανεξέλικτα σαν οι «εργολάβοι». Είναι ένα παζλ που θέλει μαεστρία και επιβολή για να προκύψει εν τέλει ένα σωστό και άρτιο αποτέλεσμα. Και λάβετε υπόψη ότι το περιβόητο σχέδιο για την θεσμοθέτηση του «Κατασκευαστή ιδιωτικών έργων» κοιμάται σε κάποιο συρτάρι του ΥΠΕΚΑ. Παλιότερα που οι κατασκευές ήταν πιο απλές υπήρχαν «άγραφοι» αλλά απαράβατοι κανόνες που ακολουθούσαν τα συνεργεία. Κανόνες όπως η κάτοψη και η δομή του κτιρίου (ανωκάτωγο λαγκαδιανό διαστ. 6,00Χ12,00 με χαγιάτι και εξώστη, πύργοι με δώμα και πυργόσπιτα με δίριχτες στέγες στην Μάνη, δίπατο με λιακό στον νότο και δύο παράθυρα στην ανατολή στον Ζάρακα κλπ). Επίσης σε κάθε επί μέρους περιοχή έκτιζαν με τα υλικά που υπήρχαν στο άμεσο περιβάλλον τους. Για την κατασκευή των τοιχοποιιών χρησιμοποιούσαν μαρμαρόπετρες ή σχιστόπλακες στην Μάνη, και τα ορεινά, ωμόπλινθους ή ποταμίσιες πέτρες, στα πεδινά. Για την στέγαση χρησιμοποιούσαν κεραμίδια που έψηναν στα τοπικά τους καμίνια ή όπου δεν υπήρχε χώμα σχιστόπλακες. Φυσικά υπήρχαν και οι διαφοροποιήσεις στις τεχνικές ανάλογα με την προέλευση των «μπουλουκιών» των κτιστάδων. Παρ όλο που σε γενικές γραμμές οι βασικές αρχές ήταν ίδιες, στις λεπτομέρειες υπήρχαν διαφορές ανάμεσα στους Λαγκαδιανούς, τους Μακεδόνες, τους Υδραίους & Σπετσιώτες, 12

στους Μανιάτες. Υπήρχαν διαφορές που είναι και σήμερα ευδιάκριτες. Σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει. Άς πάρουμε κατ αρχήν για παράδειγμα τα υλικά, ξεκινώντας από την πέτρα. Σήμερα πέτρες μπορούμε να βρούμε στην Μάνη, λευκή πέτρα, και στην περιοχή της Συκιάς την κιτρινοκόκκινη πέτρα. Και μιας και οι μεταφορές είναι εύκολες βλέπουμε στην περιοχή του Μυστρά κτίρια με χρήση κιτρινοκόκκινης πέτρας Συκιάς που δεν έχει καμιά σχέση με τις πέτρες που συναντάμε στα παραδοσιακά κτίρια του Μυστρά. Πάντως στην μελέτη που είχε εγκριθεί έγραφε «αρμολογημένη λιθοδομή». Ο συνάδελφος είναι «σύννομος». Αγκωνάρια μπορούμε να φτιάξουμε από λευκή πέτρα Μάνης που με το κατάλληλο πελέκημα μπορεί να προσιδιάζουν με τα παλιά αγκωνάρια αλλά και με τον πωρόλιθο της Καλαμάτας ή ακόμα καλλίτερα με τον πωρόλιθο της Πλύτρας. Μερικοί συνάδελφοι, ανάμεσά τους και εγώ, στις επισκευές και αναστηλώσεις των κτιρίων χρησιμοποιούμε, στον βαθμό που υπάρχουν, ανακυκλώσιμα υλικά, πέτρες, αγκωνάρια, κεραμίδια ή ξυλεία που προέρχονται από κατεδαφίσεις. Μεγάλο πρόβλημα υπάρχει με τα κεραμίδια. Σε όλους τους κανονισμούς και σε όλες τις εγκρίσεις αναφέρεται η χρήση βυζαντινού τύπου κεραμιδιών. Όμως βυζαντινά κεραμίδια αξιόπιστα στην εγγύς περιοχή (εννοώντας την νότια Ελλάδα) δεν υπάρχουν. Βυζαντινά κεραμίδια αξιόπιστα τόσο από άποψη υλικού όσο και από άποψη μορφολογίας βρίσκει κανείς μόνο σε βιοτεχνίες της Βορείου Ελλάδας, σε τιμές όμως που δεν τολμάς να προτείνεις την χρήση τους στους ιδιοκτήτες. Ευτυχώς και εδώ λύση δίνει η ανακύκλωση. Οι στέγες στο Κάστρο της Μονεμβασίας έχουν γίνει κατά βάση με τις κεραμίδες από το Γεράκι, ενώ στην περιοχή της Σπάρτης χρησιμοποιούμε, στο βαθμό που τα βρίσκουμε ακόμα κεραμίδια Ταράψης. 13

Όσον αφορά την ξυλεία, ευτυχώς υπάρχει τράβα, από λευκή ξυλεία ή καστανιά που προσφέρει ικανοποιητικές λύσεις και προσομοιάζει με την ξυλεία που χρησιμοποιούσαν στις παλιές κατασκευές. Πρόβλημα δημιουργούν τα σκασίματα που έχουν και δεν εύκολα αποδεκτά από τους ιδιοκτήτες. Για την κατασκευή των αρμολογημάτων ευτυχώς, σήμερα, στην περιοχή μας έχουμε την λεγόμενη «άμμο Καλαμάτας», ορυκτή άμμο κόκκινης απόχρωσης, οπότε με την χρήση σύγχρονων υλικών (πλαστικοποιητικά, στεγανοποιητικά και λευκό τσιμέντο) πετυχαίνουμε αξιόπιστα και ικανοποιητικά αποτελέσματα. Εν τω μεταξύ κατά κανόνα στην εφαρμογή του αρμολογήματος εφαρμόζουμε η τεχνική του ξυστού, παρ όλο που παλιότερα η τεχνική ήταν αυτή που στην περιοχή μας ονομάζουμε «σαρδέλα». Άφησα τελευταία τα κουφώματα γιατί σε αυτά σήμερα, με την εφαρμογή του ΚΕΝΑΚ, έχουμε πρόβλημα. Σύμφωνα με τις διατάξεις του ΚΕΝΑΚ τα κουφώματα πρέπει να είναι πιστοποιημένα κατά ISO. Πιστοποίηση σήμερα έχουν μόνο τα βιομηχανοποιημένα ξύλινα κουφώματα, κουφώματα που κατασκευάζονται από ελάχιστες βιομηχανίες και φυσικά δεν μπορούν να κατασκευαστούν από τους παραδοσιακούς μαραγκούς. Υπόψη δε ότι παρεκκλίσεις από τις διατάξεις του ΚΕΝΑΚ προβλέπονται μόνο για επισκευές στα διατηρητέα κτίρια και στα κτίρια που βρίσκονται σε παραδοσιακούς οικισμούς. Καμία πρόβλεψη δεν υπάρχει για τα λοιπά παραδοσιακά κτίσματα. Στην εφαρμογή της εγκεκριμένης μελέτης πέρα από την σωστή χρήση των όποιων υλικών υπάρχουν καθοριστικό ρόλο παίζει και η κατάρτιση και η τεχνική των τεχνητών κατασκευής. Δυστυχώς το τρέχον σύστημα παραγωγής των κτιριακών έργων δεν επιτρέπει την ουσιαστική και καθοριστική παρακολούθηση των έργου από έναν μηχανικό ή έστω ένα θεσμοθετημένο εργολάβο ιδιωτικών έργων. Έτσι στις περισσότερες των περιπτώσεων τον ρόλο του εργολάβου τον παίζει ο ιδιοκτήτης και επαφίεται στον πατριωτισμό των τεχνητών να υπάρξει ένα συνεπές αποτέλεσμα. 14

Πάντως θα πρέπει να ομολογήσουμε ότι όπου υπήρχαν τεχνικοί που παρακολουθούσαν από κοντά τις κατασκευές και είχαν και ξεκάθαρες και αποσαφηνισμένες απόψεις για την σωστή χρήση των υλικών λειτούργησαν διδακτικά και στους τεχνίτες (εικόνα 10). ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Από όσα είδαμε προηγούμενα διαπιστώνει κανείς τα εξής: Η θεσμική προστασία είναι ελλιπής χωρικά. Υπάρχει αλληλοεπικάλυψη αρμοδιοτήτων στα θέματα της προστασίας της Αρχιτεκτονικής κληρονομιάς με αποτέλεσμα οι καθυστερήσεις και οι εν γένει γραφειοκρατικές διαδικασίες να δημιουργούν προβλήματα στους πολίτες και να τους προδιαθέτει αρνητικά απέναντι σε κάθε φορέα προστασίας. Υπάρχει έλλειψη αξιόπιστων υλικών για την χρήση τους κυρίως σε επισκευές και παρεμβάσεις σε διατηρητέα και παραδοσιακά κτίρια. Δεν υπάρχει μηχανικός έργου που διαβάζοντας τις μελέτες να δίνει τις σωστές οδηγίες στους τεχνίτες για την εκτέλεση εξειδικευμένων εργασιών. Το ισχύον θεσμικό πλαίσιο στις προστατευόμενες περιοχές δημιουργεί αναστολές για την ανάπτυξη μίας σύγχρονης Αρχιτεκτονικής έκφρασης. Είναι καιρός να σταματήσουμε να αλλάζουμε το θεσμικό πλαίσιο και να δούμε πως το ισχύον θεσμικό πλαίσιο μπορεί να εφαρμοστεί, να εφαρμοστεί όμως με ταχύτητα και αξιοπιστία από την αρχή μέχρι το τέλος, δηλαδή τόσο για την παραγωγή ενός σωστού και άρτιου σχεδίου όσο και για την παραγωγή ενός σωστού και άρτιου κτιρίου. Και επειδή η ενεργός συμμετοχή του πολίτη, και των τεχνικών κάθε βαθμίδας συμπεριλαμβανομένων, στην προστασία των πολιτιστικών αγαθών είναι κυρίως ζήτημα παιδείας θα πρέπει η ευαισθητοποίηση του κοινού να αποτελέσει στόχο 15

ενός ευρύτερου προγράμματος ανάπτυξης της πολιτιστικής παιδείας: Μέσω ειδικών μαθημάτων στα πλαίσια της δημόσιας εκπαίδευσης, Μέσω ενημερωτικών προγραμμάτων για τους τεχνικούς κυρίως, αναφορικά με ζητήματα που αφορούν την ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος και τα οφέλη από την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και της αρχιτεκτονικής δημιουργίας γενικότερα. Τα προγράμματα αυτά θα μπορούσαν να οργανωθούν τόσο από τα κεντρικά Υπουργεία όσο και από τους φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης σε συνεργασία με το ΤΕΕ & τους κλαδικούς συλλόγους των μηχανικών. Και τέλος επειδή πιστεύω ότι η Αρχιτεκτονική Κληρονομιά δεν είναι κάτι στατικό. Τα έργα που φτιάχνουμε σήμερα μετά από λίγα χρόνια εν δυνάμει αποτελούν άλλοτε καλά και άλλοτε κακά στοιχεία της Αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς. Έτσι θεωρώ ότι θα πρέπει να έχουν οι αρχιτέκτονες, τόσο οι παλιότεροι αλλά πολύ περισσότερο τα νέα παιδιά την δυνατότητα της Σύγχρονης Αρχιτεκτονικής Έκφρασης (εικόνα 11). Ευχαριστώ 16