Η κοινωνία και ο γεωγραφικός χώρος Δρ. Νίκος Μεταξίδης nmetaxides@gmail.com
1.α. Η κοινωνική ζωή εγγράφεται στο χώρο. Ο χώρος που μας περιβάλει δεν είναι ομοιογενής και δε μένει σταθερός στο χρόνο. Η γεωγραφία επιχειρεί να αντιληφθεί τις κοινωνίες ως ζώσες πραγματικότητες. Η κοινωνική ζωή εγγράφεται στο χώρο.
Ο χώρος που μας περιβάλει δεν είναι ομοιογενής
Ο χώρος δεν μένει σταθερός στο χρόνο.
Η γεωγραφία μελετά το χώρο (φυσικό χώρο, π.χ. μια πεδιάδα ή αφηρημένο χώρο, π.χ. ο χώρος επιρροής μιας πόλης). Ο χώρος δεν είναι ίδιος παντού και οι διάφορες περιοχές χαρακτηρίζονται η καθεμία χωριστά από σχετική ομοιογένεια (όχι απαραίτητα ομοιογένεια του φυσικού χώρου, αλλά και ομοιογένεια πολιτισμική, κοινωνική, οικονομική κτλ).
Η κοινωνική ζωή εγγράφεται στο χώρο.
Οι άνθρωποι, ήδη από το μακρινό παρελθόν, είναι οι μόνοι που μεταφέρουν σε μακρινές αποστάσεις αγαθά που χρειάζονται ή και που θέλουν να ανταλλάξουν.
Ο χώρος δεν συνδέεται αποκλειστικά με τη φυσική μετακίνηση ανθρώπων και αγαθών αλλά και με τη μετάδοση γνώσεων, πεποιθήσεων κτλ. (π.χ. διαμόρφωση κοινωνικών και πολιτισμικών προτύπων μέσω του κινηματογράφου).
1.β. Θεσμοθέτηση των κοινωνικών σχέσεων (οικογένεια, επιχείρηση, πολιτική εξουσία).
Η προσπάθεια των γεωγράφων να απεικονίσουν τη συνθετότητα του χώρου (φυσικού, κοινωνικού, πολιτικού και οικονομικού) τους οδήγησε στην αφαιρετική απεικόνιση της πραγματικότητας.
Στο διάγραμμα Α απεικονίζεται σχηματικά η χωροθέτηση της παροχής υπηρεσιών που υπαγορεύεται από την προσβασιμότητα στην πελατεία, και στο διάγραμμα Β απεικονίζεται η οργάνωση της κοινωνικής ζωής μέσα από το σχηματισμό δικτύων επικοινωνίας.
Οι ομάδες με οριζόντια ιεραρχική δομή (σχέσεις ανταλλαγής και αγορές) συνδέουν θεωρητικά απεριόριστο αριθμό ατόμων, έχουν όμως χαμηλή αποτελεσματικότητα. Οι ιεραρχικές δομές, οικογενειακές ή φεουδαλικές, είναι αποτελεσματικότερες, αλλά συνδέουν μικρό αριθμό ατόμων. Οι σύγχρονες οργανωσιακές δομές (γραφειοκρατία, επιχειρήσεις) συνδέουν τις δυο παραπάνω αρχές : μπορούν να περιλαμβάνουν έναν αόριστο αριθμό ανθρώπων ενώ παραμένουν αποδοτικές.
1.γ. Η βιολογική διάσταση της κοινωνίας Το φυσικό περιβάλλον διαταράσσεται από τις ανθρώπινες δράσεις. Οι σχέσεις των κοινωνικών ομάδων με το περιβάλλον τους επηρεάζονται από τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι παράγουν τα αγαθά που θα χρησιμοποιήσουν.
Στις παραδοσιακές κοινωνίες κυριαρχούν μικρές ομάδες ανθρώπων που εξαρτώνται πλήρως από τις τοπικές πλουτοπαραγωγικές πηγές. Στις ενδιάμεσες αγροτικές και ημιαστικές κοινωνίες οι αγρότες εξαρτώνται από την αυτοκατανάλωση και τα αστικά κέντρα εφοδιάζονται από την πλησιέστερη αγροτική περιοχή. Στο σύγχρονο βιομηχανικό κόσμο η παρέμβαση του ανθρώπου στο παγκόσμιο οικοσύστημα είναι πλήρης.
1.δ. Η κοινωνία αποτελεί μια οικονομική πραγματικότητα Η λογική της αντιμετώπισης των προβλημάτων της διάρθρωσης των οικονομικών δραστηριοτήτων στο χώρο συνδέεται με το στοιχείο της ιεράρχησης. Οι πόλεις αποτελούν τους κόμβους ενός ιεραρχημένου συστήματος επικοινωνιών. Είναι εγκατεστημένες στα σημεία σύγκλισης των δρόμων (γραμμών) που εξυπηρετούν μεταφορές και μετακίνηση ανθρώπων. Τα αστικά κέντρα εξυπηρετούν μια έκταση τόσο ευρύτερη όσο ψηλότερα αυτά βρίσκονται στην πυραμίδα των κεντρικών τόπων (οργάνωση του χώρου σε περιοχές - πόλους). Ιεραρχημένοι είναι και οι άξονες που φέρνουν σε επαφή τον πληθυσμό που είναι διασκορπισμένος στα σημεία συνάντησης.
Για τη διασφάλιση της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων μεταξύ των διαφόρων σημείων δεν είναι η διάταξη των άμεσων συνδέσεων (A) που είναι η πλέον συμφέρουσα, αλλά η σύμπτυξη της συνολικής κυκλοφορίας σε έναν καλά εξοπλισμένο οδικό άξονα (Β). Για τη διασφάλιση της διακίνησης των πληροφοριών δεν είναι η διάταξη των άμεσων συνδέσεων (A) που πολλαπλασιάζει το μήκος των γραμμών αλλά η σύνδεση όλων τόσο με έναν κεντρικό αναμεταδότη, με τη δημιουργία επιμέρους δικτυακών θέσεων μειώνει τα συνολικά κόστη της διάχυσης της πληροφορίας.
Η μείωση του κόστους μετακινήσεων και επικοινωνιών συνδέεται με τον πολλαπλασιασμό της κυκλοφορίας. Τα αγαθά ταξιδεύουν όλο και μακρύτερα, οι αγορές υπερβαίνουν τα εθνικά σύνορα και γίνονται υπερεθνικές ή και παγκόσμιες. Για τον εφοδιασμό των βιομηχανιών με πρώτες ύλες και εργατικό δυναμικό και των αγορών με ενδιάμεσα και τελικά προϊόντα απαιτείται τεράστιος όγκος ροής πληροφόρησης.
Ο σύγχρονος οικονομικός χώρος είναι οργανωμένος σε μεγάλες πόλεις που τον χωρίζουν σε σφαίρες επιρροής. Το 19 ο αιώνα και στις αρχές του 20 ου αιώνα περιοχές πόλοι δομούνται γύρω από μητροπόλεις ικανές να εκπληρώσουν τις λειτουργίες τους ως σημεία χώρους επαφών, ανταλλαγών και ψυχαγωγίας. Αυτή η μορφή οργάνωσης του ευρωπαϊκού χώρου αποτέλεσε το μοντέλο που επηρέασε τις διάφορες θεωρίες χωροθέτησης.
1.ε. Χωροθέτηση και εξειδίκευση Στον αγροτικό τομέα, η παραγωγή εξαρτάται από την ενεργοποίηση μιας πηγής ενέργειας που προσφέρεται δωρεάν και είναι η ηλιακή ενέργεια. Ακολουθεί το έδαφος (χωράφια, φυτείες, περιβόλια, αμπέλια, λιβάδια). Η χωροθέτηση της αγροτικής εκμετάλλευσης συνδέεται άμεσα με τον ανταγωνισμό και λαμβάνει υπόψη της την ποιότητα και άρα παραγωγική ικανότητα των εδαφών σε σχέση με αυτά των ανταγωνιστών, καθώς και τα κόστη μεταφοράς.
Χωροθέτηση της αγροτικής παραγωγής του von Thünen που συνδέει τη γαιοπρόσοδο με την απόσταση της εκμετάλλευσης από την πόλη αγορά που βρίσκεται στη μέση ομόκεντρων κύκλων. Παρατηρούμε ότι η γαιοπρόσοδος είναι υψηλή όσο πιο κοντά στην πόλη βρίσκεται η αγροτική εκμετάλλευση.
Οι επιλογές των καλλιεργειών λαμβάνουν υπόψη τους παραγωγικές ικανότητες του φυσικού χώρου και βέβαια την απόσταση από τις αγορές.
Αυτό οδηγεί σε εξειδικεύσεις ανά περιοχή.
Στο διάγραμμα Α η επιφάνεια που αντιστοιχεί στα κέρδη (βλέπε προσέγγιση της χωροθετικής αλληλεξάρτησης) είναι ένας αιχμηρός κώνος. Η καλύτερη χωροθέτηση είναι αυτή που αντιστοιχεί σε ένα σημείο. Στο διάγραμμα Β ο κώνος είναι «ακρωτηριασμένος». Οι βέλτιστες χωροθετήσεις έχουν μεγαλύτερο εύρος (διάστικτος χώρος).
Παράγοντες όπως η φυσική ανάπτυξη ενός πληθυσμού (εξέλιξη γεννητικότητας και θνησιμότητας), η πληθυσμιακή πυκνότητα και οι μετακινήσεις του πληθυσμού εξηγούν εν μέρει τις επιλογές χωροθέτησης των επιχειρήσεων. Οι γεωγράφοι κάνουν χρήση ενός δείκτη που ονομάζεται «πληθυσμιακό δυναμικό», η χαρτογράφηση του οποίου μπορεί να εξηγήσει πολλά σε ένα γεωγράφο. Το δυναμικό πληθυσμού ορίζεται ως ο αριθμός των ατόμων που μπορούν να προσεγγιστούν σε απόσταση 50 χιλιομέτρων από την κεντρική συντεταγμένη οποιουδήποτε σημείου ενός δικτύου. Εκτιμά δηλαδή, τη συγκέντρωση του πληθυσμού σε έναν τόπο, όχι μόνο σε σχέση με το συνολικό πληθυσμό αυτού του τόπου, αλλά και σε σχέση με τον πληθυσμό που βρίσκεται γύρω από αυτόν, μετρημένη με την απόσταση που τη χωρίζει από τον προς μελέτη τόπο.
Οι κεντρικές περιοχές είναι αυτές με τις ψηλότερες τιμές του δείκτη αυτού. Παρατηρούμε ότι οι περιοχές με υψηλό πληθυσμιακό δυναμικό είναι αυτές της ΒΔ Ευρώπης.
Γεωγραφικές συνιστώσες του τομέα της βιομηχανίας Μέγεθος βιομηχανιών (μέση ετήσια απασχόληση, συνολικός τζίρος, πάγια στοιχεία, κέρδη προ φόρων ή και συνδυασμός των παραπάνω. Στην Ε.Ε. πολύ μικρή βιομηχανία είναι μέχρι 9 εργαζόμενους, μικρή 10-49, μεσαία 50-249, μεγάλη > από 250. Χρησιμοποιούμενη τεχνολογία (βιομηχανίες εντάσεως εργασίας π.χ. υφαντουργικές και εντάσεως κεφαλαίου π.χ. χημικές). Προσανατολισμού πρώτων υλών (εξαρτώνται από ογκώδεις και βαριές πρώτες ύλες, π.χ. επεξεργασία μαρμάρου και προσανατολισμού αγοράς, π.χ. γαλακτοβιομηχανίες). Νομική μορφή και διοικητική οργάνωση (ΑΕ, ΕΠΕ, ΟΕ ατομικές, πολυεθνικές, υπεργολαβικές, δημόσιες κτλ.) Περιβαλλοντικές επιπτώσεις (ελαφράς και βαριάς όχλησης, μη οχλούσες που μπορούν να εγκατασταθούν και σε περιοχές μικτής κατοικίας).
Κρίσιμα στοιχεία που επηρεάζουν τη χωροθέτηση της βιομηχανίας Ύπαρξη πρώτων υλών για μεταποίηση ανάλογα με το βάρος τους. Η εξέλιξη της τεχνολογίας των μεταφορών μείωσε τη σημασία αυτού του παράγοντα. Η ενέργεια και αυτή αποτελούσε παλαιότερα κρίσιμο παράγοντα. Σήμερα μεγαλύτερο ρόλο παίζει το κόστος της συνεχούς παροχής ενέργειας. Η αγορά για βιομηχανικά προϊόντα. Παίζει ρόλο το μέγεθος των πόλεων και η αγοραστική δύναμη του πληθυσμού. Υπάρχουν επίσης βιομηχανίες που δημιουργούν ζήτηση για άλλες βιομηχανίες. Εργατικό δυναμικό (αριθμητικά χαρακτηριστικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά του εργατικού δυναμικού, ύψος αμοιβών, κοινωνική ασφάλιση, συνδικαλιστικά δικαιώματα. Κρατική πολιτική (κίνητρα, φοροαπαλλαγές, υποδομές). Βιομηχανική παράδοση. Μεταφορές, προσπελασιμότητα. Ανταγωνισμός. Γεωπολιτικές συνθήκες.
Βιβλιογραφικές πηγές P. Claval, Géographie régionale, Éds Armand Colin, Paris, 2006. Λ. Λαμπριανίδης, Οικονομική Γεωγραφία, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2011. Κ. Χατζημιχάλης, Σημειώσεις, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.