Eξώφυλλο: E. Kανίνια "Iερό Σύµης. Θέα προς το Λιβυκό πέλαγος". Λαδοπαστέλ, 28cmX38cm.

Eξώφυλλο: E. Kανίνια "Iερό Σύµης. Θέα προς το Λιβυκό πέλαγος". Λαδοπαστέλ, 28cmX38cm.

H APXITEKTONIKH TOY IEPOY TOY EPMH KAI THΣ AΦPO ITHΣ ΣTHN KATΩ ΣYMH BIANNOY

Nικόλαος Γ. Zαρίφης A.Π.Θ Tίτλος ιδακτορικής ιατριβής ISBN... «H έγκριση της παρούσας ιδακτορικής ιατριβής από το Tµήµα Aρχιτεκτόνων του Aριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωµών του συγγραφέως» (N 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2)

NIKOΛAOY Γ. ZAPIΦH H APXITEKTONIKH TOY IEPOY TOY EPMH KAI THΣ AΦPO ITHΣ ΣTHN KATΩ ΣYMH BIANNOY I AKTOPIKH IATPIBH Yποβλήθηκε στο Tµήµα Aρχιτεκτόνων Tοµέα Iστορίας της Aρχιτεκτονικής, Iστορίας της Tέχνης, Aρχιτεκτονικής Mορφολογίας και Aναστήλωσης Hµεροµηνία Προφορικής Eξέτασης: 17 Mαρτίου 2008 Συµβουλευτική Eπιτροπή: Γ. Kαραδέδος, Aναπληρωτής Kαθηγητής A.Π.Θ., Eπιβλέπων N. Nικονάνος, Oµότιµος Kαθηγητής A.Π.Θ. X. Nτούµας, Oµότιµος καθηγητής E.K.Π.A Eξεταστική Eπιτροπή: Xρ. Παλιαδέλη, Kαθηγήτρια A.Π.Θ. Στ. Aνδρέου, Aναπληρωτής Kαθηγητής A.Π.Θ. K. Παλυβού, Aναπληρώτρια Kαθηγήτρια A.Π.Θ. Π.Tσολάκης, Eπίκουρος Kαθηγητής A.Π.Θ.

Στη µνήµη των γονέων µου, Γεωργίου και Eιρήνης Zαρίφη Στους δεύτερους γονείς µου, Σπύρο και Eυαγγελία Kανίνια και ιδιαίτερα Στο "Mινόν"

ΠPOΛOΓOΣ. Έχουν περάσει εικοσιέξι χρόνια από την ηµέρα που, έχοντας µόλις εκπληρώσει τις στρατιωτικές µου υποχρεώσεις, ακολούθησα για πρώτη φορά τον ανηφορικό χωµατόδροµο από το χωριό της Kάτω Σύµης προς τις νότιες πλαγιές της ίκτης και αντίκρυσα το επιβλητικό τοπίο της Kρύας Bρύσης, όπου συνεχιζόταν, ήδη µία δεκαετία, η ανασκαφή του Iερού του Eρµή και της Aφροδίτης (Πιν. 1α, 1β, 1γ, 2α). Ήταν η δειλή αρχή της συνεργασίας και της συµµετοχής µου στην ανασκαφή ως αρχιτέκτονος, µίας συνεργασίας της οποίας, την πρώτη εκείνη χρονιά, ήταν αδύνατο να φανταστώ ούτε την έκταση αλλά ούτε και την διάρκεια. Eυγνωµοσύνη οφείλω στην έκτακτη τότε αρχαιολόγο και σηµερινή ιευθύντρια του Mουσείου Hρακλείου, Nώτα ηµοπούλου - Pεθεµιωτάκη, η οποία µου µίλησε µε θέρµη για την ανασκαφή της Σύµης και µε παρότρυνε να συµµετάσχω σε αυτήν. H ιδιαιτερότητα του τοπίου, µε την αέναη αντιπαράθεση των απόκρηµνων βράχων, της γαλήνιας διαδοχής των οµαλών λόφων και της απεραντοσύνης του Λιβυκού πελάγους (Πιν. 1δ, 2β), η µυστηριακή ατµόσφαιρα, µε τη φευγαλέα εξαφάνιση και απρόβλεπτη επανεµφάνιση των βουνοκορφών (Πιν. 2γ, 2δ), λόγω κάποιας απροσδόκητης χαµηλής νέφωσης, η µοναδικότητα των αρχαιολογικών ευρηµάτων, η πολυπλοκότητα των αρχιτεκτονικών λειψάνων και το ιδιαίτερο επιστηµονικό ενδιαφέρον µελέτης του χώρου, καθιστούν προνοµιούχους τους συµµετέχοντες στην αρχαιολογική διερεύνηση του Iερού της Kάτω Σύµης. Μεγαλύτερο όµως προνόµοιο και εξαιρετική εύνοια της τύχης θεωρώ τη µακροχρόνια συνεργασία µου µε τις ανασκαφείς του Iερού, Aγγελική Λεµπέση και Πολύµνια Muhly - Mεταξά. Aπό τις αρχές της δεύτερης χιλιετίας π.x. έως τον 7ο αιώνα µ.x, δηλαδή επί δύο χιλιάδες εξακόσια χρόνια, ίσως και περισσότερα, τεχνίτες πέρασαν, δηµιούργησαν εκ του µηδενός, µετασκεύασαν ή ανασκεύασαν παλαιότερες κατασκευές, πάλαιψαν µε τις φθοροποιούς δυνάµεις του χρόνου και των φυσικών φαινοµένων για να κρατήσουν αδιάλειπτη τη λειτουργία του Iερού, αφήνοντας ο καθένας τη σφραγίδα της εποχής του. Iερείς τέλεσαν λατρευτικές πράξεις, µε τη συµµετοχή προσκυνητών και αφιερωτών από µέρη µακρυνά, ζητώντας τη βοήθεια του "θείου", σύµφωνα µε τις αντιλήψεις της κάθε εποχής. Tα µετέπειτα χρόνια της εγκατάλειψης επέτειναν τη φθορά, το χώµα σκέπασε τα αρχιτεκτονικά λείψανα, τα τελετουργικά και τα χρηστικά σκεύη καθώς και τα αφιερώµατα, ενώ οι θάµνοι ψήλωσαν και έκρυψαν τα ελάχιστα ορατά τµήµατα των ερειπίων, έως ότου, µετά από την τυχαία ανακάλυψη του Iερού, κατά τη διάνοιξη ενός ορεινού αγροτικού 9

δρόµου το 1972, άρχισε σιγά-σιγά να τα ξαναφέρνει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη. Περισσότερες από δεκαπέντε οικοδοµικές φάσεις (Πιν. 3), κύριες και δευτερεύουσες, κατασκευές επί των παλαιοτέρων ερειπίων και ένα ανασκαφικό περιβάλλον διαταραγµένης στρωµατογραφίας, όπως άλλωστε συµβαίνει σε όλες τις περιπτώσεις υπαίθριας λατρείας, δηµιούργησαν δυσεπίλυτα προβλήµατα και σοβαρότατες δυσκολίες στην αρχαιολογική διερεύνηση του χώρου. H µελέτη των ερειπίων των οικοδοµηµάτων, η διάκριση των κατασκευαστικών φάσεων και η κατανόηση της διαχρονικής εξέλιξης της διαµόρφωσης του χώρου, προϋποθέτουν την αγαθή συνεργασία του αρχιτέκτονα µε τον αρχαιολόγο, ώστε ο πρώτος να αποκτήσει µία σφαιρική αντίληψη των ανασκαφικών δεδοµένων και σαφή επίγνωση των προς επίλυση προβληµάτων. Kαι ήταν αυτή η συνεργασία µου µε τις ανασκαφείς του Iερού, Aγγελική Λεµπέση και Πολύµνια Muhly - Mεταξά, µε το συνεργάτη της ανασκαφής, κατά τα τελευταία χρόνια, Γιώργο Παπασάββα, αλλά και µε τους άλλους αρχαιολόγους, οι οποίοι εργάστηκαν κατά καιρούς ως επικεφαλείς ανασκαφικών τοµέων, καθώς και µε τους εξειδικευµένους τεχνίτες ανασκαφών, η καλύτερη που θα είχα ελπίσει ποτέ, τόσο σε επίπεδο επιστηµονικής υποστήριξης, όσο και σε επίπεδο ανθρωπίνων σχέσεων. Φθαρµένα από το χρόνο, αλλοιωµένα από τις φυσικές δυνάµεις και τις ανθρώπινες επεµβάσεις, τα ερείπια των άλλοτε µεγαλόπρεπων οικοδοµηµάτων αλλά και των υποδεέστερων κατασκευών, κρατούν καλά φυλαγµένα κάποια από τα µυστικά των τεχνιτών, οι οποίοι τα έκτισαν, και των ανθρώπων, οι οποίοι έζησαν σε αυτά. Oι ενδείξεις για τα σχέδια των κατασκευαστών και για τη λειτουργία των κτισµάτων βρίσκονται εκεί, στα ερείπια των τοίχων, των δαπέδων, των στεγών, στα ίχνη των διαµορφώσεων των υπαιθρίων χώρων. Στην προσπάθεια συλλογής, αποκρυπτογράφησης και ερµηνείας των στοιχείων οικοδοµικής από τα αρχιτεκτονικά λείψανα είχα την αµέριστη συµπαράσταση του έµπειρου συντηρητή αρχαιοτήτων Kωστή Nικάκη, ο οποίος µου έδειξε πώς να παρατηρώ τα ερείπια και να ανασύρω τα καλά κρυµµένα σε αυτά κατασκευαστικά µυστικά. H καταγραφή των αρχιτεκτονικών λεπτοµερειών και η συστηµατική µεταγραφή τους σε σχέδια αποτελούν τη βάση για την οποιαδήποτε περαιτέρω µελέτη. H συνεργασία µου στον τοµέα των αποτυπώσεων του Iερού, για τρία χρόνια, µε τον ταλαντούχο τοπογράφο της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής David Smyth αποδείχτηκε εξαιρετικά ωφέλιµη και καθοριστική, όσον αφορά τη µεθοδολογία του σχεδιασµού. Kαθώς τα χρόνια περνούσαν και η αρχαιολογική έρευνα συνεχιζόταν, επεκτεινόµενη σε έκταση και σε βάθος, το Iερό της Σύµης άρχισε σιγά σιγά να 10

αποκαλύπτει τα µυστικά του. Ένα φράγµα σε κάποιο θυραίο άνοιγµα, η προσθήκη ενός τοίχου, η µετασκευή ενός δωµατίου, ο τρόπος δόµησης ενός οικοδοµήµατος, άρχισαν να αποκτούν νόηµα και να συµπληρώνουν την εικόνα της διαχρονικής εξέλιξης των κτισµάτων και των υπαιθρίων διαµορφώσεων του Iερού, µία εικόνα µοναδική, όσον αφορά την προϊστορική εποχή, και µε αρκετές ιδιοµορφίες, όσον αφορά τις µετέπειτα περιόδους. Tις παρατηρήσεις και τα συµπεράσµατα από την µακροχρόνια µελέτη της αρχιτεκτονικής του τόσο σηµαντικού και µοναδικού κατά τη µινωϊκή εποχή Iερού παρουσιάζω στην παρούσα εργασία, θεωρώντας ως χρέος τη δηµοσίευση των µέχρι τώρα αποτελεσµάτων της σχετικής έρευνας. H µοναδικότητα του χώρου, αποκλείοντας την προσέγγιση µε βάση τη συγκριτική µελέτη παροµοίων οικοδοµηµάτων ή υπαιθρίων διαµορφώσεων, µε οδήγησε στην αναζήτηση, µέσα από τα ερείπια, των αρχών της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, όπως αυτές εφαρµόστηκαν πολλούς αιώνες πριν. H επαλήθευση κάποιων συµπερασµάτων της αρχιτεκτονικής µελέτης από τα ανασκαφικά ευρήµατα και τα στρωµατογραφικά δεδοµένα, απετέλεσε αφορµή µεγάλης ικανοποίησης. Σε όλες τις φάσεις και καθ' όλη τη διάρκεια εκπόνησης της µελέτης, ο επιβλέπων Kαθηγητής Γεώργιος Kαραδέδος δεν έπαψε να µε κατευθύνει µε εξαιρετικά εύστοχες παρατηρήσεις, κατά τις ενδιάµεσες διορθώσεις, µε σκοπό την πληρότητα αλλά και το εύληπτο των περιγραφών και των συµπερασµάτων από τον αναγνώστη, ο οποίος δεν θα έχει επισκεφθεί τον χώρο, ούτε θα έχει ενδιατρίψει στον τοµέα της µινωϊκής αρχιτεκτονικής. Για την προθυµία του αλλά και για τις εξαιρετικά χρήσιµες συµβουλές του τον ευχαριστώ θερµότατα. Θερµά ευχαριστώ επίσης τον Kαθηγητή Xρίστο Nτούµα, ο οποίος διάβασε µε µεγάλη προσοχή το κείµενο σε ενδιάµεσο στάδιο εκπόνησης της διατριβής, µου επεσήµανε όλα εκείνα τα σηµεία, τα οποία είχαν ανάγκη βελτίωσης ή συµπλήρωσης, και µε καθοδήγησε στην αποσαφήνιση και τον προσδιορισµό µε ενάργεια των στόχων της µελέτης. Eυχαριστώ επίσης τον Kαθηγητή Nικόλαο Nικονάνο για τη συµβολή του, ως µέλους της Συµβουλευτικής Eπιτροπής παρακολούθησης της διατριβής. Iδιαίτερα πολύτιµη υπήρξε η συµβολή των ανασκαφέων του Iερού Aγγελικής Λεµπέση και Πολύµνιας Muhly - Mεταξά, οι οποίες µε υποµονή αλλά και ενθουσιασµό διάβασαν προσεκτικά το κείµενο σε όλες τις ενδιάµεσες φάσεις. Oι παρατηρήσεις τους, βασιζόµενες στην πλήρη και ολοκληρωµένη εικόνα της ανασκαφής, υπήρξαν εξαιρετικά χρήσιµες για την επαλήθευση των αρχιτεκτονικών θεωρήσεων και συµπερασµάτων µε βάση τα ανασκαφικά δεδοµένα και ευρήµατα. 11

Iδιαίτερα ευχαριστώ τον φίλο µου, Kαθηγητή της Aρχαιολογίας στο Πανεπιστήµιο Aθηνών, Λευτέρη Πλάτωνα, για την υποστήριξή του σε θέµατα σχετιζόµενα µε την µινωϊκή θρησκεία γενικότερα, όπως επίσης και τους φίλους µου, έµπειρους αρχαιολόγους, Γιώργο Pεθεµιωτάκη και Kωστή Xριστάκη για όλες τις βιβλιογραφικές και αρχαιολογικές πληροφορίες συσχετισµού του Iερού της Σύµης µε την ευρύτερη περιοχή. Tο Γιώργο Pεθεµιωτάκη ευχαριστώ ακόµη διότι, κατά τη συνεργασία µας στον αρχαιολογικό χώρο του µινωϊκού ανακτόρου του Γαλατά, µου έδωσε την ευκαιρία να πειραµατισθώ και να βελτιώσω τη µέθοδο 1 των ισοµετρικών απεικονίσεων. H εµπειρία, η οποία αποκτήθηκε, αποδείχτηκε εξαιρετικά χρήσιµη στις αντίστοιχες απεικονίσεις του Iερού της Σύµης. H βιβλιογραφική διερεύνηση και µελέτη έγινε κατά κύριο λόγο στη βιβλιοθήκη του Iνστιτούτου Aιγαιακών Mελετών της Pόδου και στη βιβλιοθήκη Blegen της Aµερικανικής Aρχαιολογικής Σχολής της Aθήνας αλλά και, εν µέρει, στη ηµόσια Bιβλιοθήκη της Pόδου. Tη Xρυσούλα Zουµπά, την Eλένη Mαράντου και τον Aντώνη Aγγελή, που είχαν την καλωσύνη να µε ξεναγήσουν στις παραπάνω βιβλιοθήκες, αντίστοιχα, και να µε διευκολύνουν, µε µεγάλη προθυµία, στην αναζήτηση των σχετιζοµένων µε τη µελέτη µου βιβλίων, εκφράζω ολόθερµες ευχαριστίες. Kατά την εκπόνηση της µελέτης και για την καλύτερη κατανόηση εξειδικευµένων θεµάτων στον τοµέα της υδραυλικής, σχετιζοµένων µε τους αγωγούς απορροής, χρειάστηκε η συνδροµή των φίλων µου πολιτικών µηχανικών Hλία Bελλή και Hλία Tσίγκρα, τους οποίους επιθυµώ να ευχαριστήσω για την προθυµία τους και τις οξυδερκείς τους παρατηρήσεις. Σε θέµατα µαθηµατικής ορολογίας και υπολογιστικών µεθόδων, συµβουλεύτηκα τον καθηγητή Mανώλη Γιαννικουρή, τον οποίο θερµά ευχαριστώ, όπως επίσης και τον Kάρολο Bούλγαρη για την συνεργασία του µε σκοπό την καλύτερη και σε βάθος, εκ µέρους µου, κατανόηση της βιβλιογραφίας στη γερµανική γλώσσα. Kαθ' όλη τη διάρκεια της συµµετοχής µου στην ανασκαφή του Iερού καταβλήθηκε σηµαντική προσπάθεια να αξιοποιηθούν οι δυνατότητες της πληροφορικής στη συλλογή και αρχειοθέτηση του επιστηµονικού υλικού και στην επεξεργασία τόσο των κειµένων, όσο και των σχεδίων. Θεωρώ τον εαυτό µου ιδιαίτερα τυχερό διότι, καθ' όλη τη διάρκεια εκπόνησης της διατριβής, είχα τη δυνατότητα να κάνω χρήση του ιδιαίτερα εξελιγµένου µηχανογραφικού 1 H µέθοδος παρουσιάστηκε στο συνέδριο µε θέµα τις εφαρµογές των υπολογιστών στην αρχαιολογία (Computer Applications in Archaeology), το οποίο έγινε στο ουβλίνο της Iρλανδίας το 1999. 12

εξοπλισµού της Aρχαιολογικής Yπηρεσίας ωδεκανήσου, ιδίως για την ψηφιοποίηση των σχεδίων της ανασκαφής. Για το λόγο αυτόν, επιθυµώ να ευχαριστήσω τη Mάνια Mιχαηλίδου, Προϊσταµένη της 4ης E.B.A, τη Mελίνα Φιλήµονος, Προϊσταµένη της KB' E.Π.K.A, ιδιαίτερα δε τις σχεδιάστριες Kατερίνα Kοκκονού, Eλένη Aυγενικού και Aργυρώ Xρυσάνθου, της KB' E.Π.K.A, για την πολύτιµη αρωγή τους. Mέσα στο κλίµα της συνεχούς εξέλιξης των µηχανηµάτων και αναβάθµισης του λογισµικού, κυρίως κατά τη δεκαετία του 1990, η σταθερότητα των συστηµάτων και η εξασφάλιση της συνέχειας των εφαρµογών και συµβατότητας µεταξύ των εξελικτικών φάσεων τέθηκε, εκ µέρους των εταιρειών πληροφορικής, συχνά σε δεύτερη µοίρα. Για τη συνεχή µου ενηµέρωση αλλά και σε στιγµές απόγνωσης από τα συνεχώς ανακύπτοντα προβλήµατα κατά τη διαχείριση των ψηφιακών δεδοµένων, σηµαντική υπήρξε η υποστήριξη εκ µέρους του φίλου µου µηχανικού Γιάννη Γιάγκου. Για την ανάλυση της γεωµορφολογίας της ευρύτερης περιοχής, συνεργάστηκα µε την εταιρεία GeoData Analysis της Pόδου. Στη φίλη µου έσποινα Mπρόκου, διευθύντρια της εταιρείας, και στη Xιλµιέ Xαλήλογλου, ειδική συνεργάτη, οι οποίες έθεσαν στη διάθεσή µου όχι µόνο τις γνώσεις και την εµπειρία τους αλλά και τον εξειδικευµένο µηχανογραφικό εξοπλισµό της εταιρείας, οφείλω ιδιαίτερες ευχαριστίες. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον Γεώργιο Xάλαρη της Γεωγραφικής Yπηρεσίας Στρατού, για την υποστήριξή του στην αναζήτηση των απαραιτήτων γεωγραφικών δεδοµένων, και να επισηµάνω τη συµβολή της παραπάνω Yπηρεσίας, στα χαρτογραφικά υπόβαθρα της οποίας, αναλογικά και ψηφιακά, βασίστηκε κατά πολύ η προσπάθεια ερµηνείας και διερεύνησης των λόγων επιλογής της συγκεκριµένης θέσης για την εγκατάσταση του Iερού της Σύµης. Iδιαίτερα χρήσιµη υπήρξε επίσης η συµβολή της αρχαιολόγου Kατερίνας Aθανασάκη στην αναζήτηση των διαθέσιµων χαρτογραφικών στοιχείων της επαρχίας Bιάννου σε ψηφιακή µορφή. Eυχαριστώ θερµότατα τη ιευθύντρια του Aρχαιολογικού Mουσείου Hρακλείου Nώτα ηµοπούλου - Pεθεµιωτάκη, την πρώην ιευθύντρια της KΓ' Eφορείας Προϊστορικών και Kλασσικών Aρχαιοτήτων Eύα Γραµµατικάκη και τους φύλακες τόσο του Mουσείου Hρακλείου, ιδιαίτερα της Eπιστηµονικής Συλλογής, όσο και των αποθηκών της KΓ' E.Π.K.A, για την αµέριστη συµπαράστασή τους στη µελέτη των εκεί φυλασσοµένων δοµικών υλικών από το Iερό της Σύµης. Για την εκάστοτε αναζήτηση των δοµικών υλικών µε διευκόλυνε τα µέγιστα η εξαιρετική τακτοποίηση και η ψηφιακή αρχειοθέτηση του ανασκαφικού υλικού στο χώρο των αποθηκών, έργο των αρχαιολόγων Kαίτης Aρχοντάκη και Kωστή Xριστάκη. Eυχαριστίες οφείλω επίσης στον φύλακα 13

αρχαιοτήτων Mιχάλη Λιαπάκη, για την απρόσκοπτη πρόσβαση στο χώρο του Iερού της Kάτω Σύµης, καθώς και στους άλλους, τους κοντινούς σ' αυτό, αρχαιολογικούς χώρους. Tο όλο πρόγραµµα της ανασκαφής του Iερού χρηµατοδοτήθηκε από την εν Aθήναις Aρχαιολογική Eταιρεία, το Ίδρυµα Ψύχα, το Yπουργείο Πολιτισµού, τη Nοµαρχία Hρακλείου, το Institute for Aegean Prehistory, και τo περιοδικό National Geographic. Tα έξοδα της δικής µου συµµετοχής για την αποτύπωση, συντήρηση και µελέτη του Iερού καλύφθηκαν κατά µεγάλο ποσοστό, µε πρωτοβουλία της διευθύντριας των ανασκαφών Aγγελικής Λεµπέση, από τις παραπάνω χρηµατοδοτήσεις και για το λόγο αυτό την ευχαριστώ για µία ακόµη φορά. Θα πρέπει επίσης να τονίσω ότι χάρη στην ειδική χρηµατοδότηση του Institute for Aegean Prehistory κατέστη δυνατή η προµήθεια και η επεξεργασία των ψηφιακών χαρτογραφικών δεδοµένων και των δορυφορικών εικόνων, οι οποίες χρησιµοποιήθηκαν για την ανάλυση της γεωµορφολογίας της ευρύτερης περιοχής του Iερού 2. Στον τοµέα αυτόν και ιδιαίτερα στην κατανόηση του θεωρητικού υπόβαθρου, επί του οποίου στηρίζονται οι µαθηµατικοί µετασχηµατισµοί της επεξεργασίας των δορυφορικών εικόνων, ιδιαίτερα χρήσιµη υπήρξε η συµβολή της φίλης Kαθηγήτριας του Oικονοµικού Πανεπιστηµίου Aθηνών Iουλίας Παπαγεωργίου. Aισθάνοµαι την ανάγκη να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως το Γενικό Γραµµατέα της εν Aθήναις Aρχαιολογικής Eταιρείας και Aκαδηµαϊκό Bασίλειο Πετράκο, για την ένθερµη υποστήριξή του και την συνεχή ενθάρρυνση εκ µέρους του να ολοκληρώσω τη µελέτη της αρχιτεκτονικής του Iερού, ώστε να επακολουθήσει η έκδοση αυτής. H συγγραφή δεν θα ήταν δυνατόν να πραγµατοποιηθεί αν δεν είχα λάβει τετραετή εκπαιδευτική άδεια από την υπηρεσία µου, την 4η Eφορεία Bυζαντινών Aρχαιοτήτων. Λυπούµαι για τις πιθανές δυσχέρειες, οι οποίες προξενήθηκαν λόγω της απουσίας µου, σε µία περίοδο µε ιδιαίτερα αυξηµένες υπηρεσιακές υποχρεώσεις και µειωµένο προσωπικό και ευχαριστώ την Προϊσταµένη της 4ης EBA Mάνια Mιχαηλίδου για την κατανόησή της. Tη ιεύθυνση ιοικητικού, Tµήµα A' Προσωπικού του Yπουργείου Πολιτισµού, ιδιαιτέρως δε την Aικατερίνη Bλαχάκη, ευχαριστώ θερµά για το µεγάλο ενδιαφέρον τους να διεκπεραιώσουν εγκαίρως τις αρκετά χρονοβόρες συναφείς γραφειοκρατικές διαδικασίες, ώστε να συνεχίσω απρόσκοπτα και να ολοκληρώσω την εκπόνηση της µελέτης. 2 Bλ. Παράρτηµα Γ'. 14

H συγγραφή της "Aρχιτεκτονικής του Iερού της Σύµης" συνέπεσε µε την πιο ευτυχισµένη περίοδο της οικογενειακής µου ζωής, µε τη γέννηση του Γιώργου και της Λίλης. Παρά τις ιδιαίτερα αυξηµένες οικογενειακές υποχρεώσεις, παρά την κόπωση και τις ανησυχίες, η ανατροφή τους, συγχρόνως µε τη συγγραφή, απετέλεσε αστείρευτη πηγή ενθουσιασµού και ενθάρρυνσης, ώστε να ξεπεραστούν οι δυσκολίες και να ολοκληρωθεί η µελέτη. Pόδος, εκέµβριος 2007 *** 15

ΠINAKAΣ ΠEPIEXOMENΩN. Tόµος A' σελ. Πρόλογος. 9 Πίνακας περιεχοµένων. 17 Συνοπτικός κατάλογος πινάκων (σχεδίων και φωτογραφιών). 23 Συντοµογραφίες - Bιβλιογραφία. 25 1. Eισαγωγή. 41 1.1 H θέση του Iερού. 41 1.2. Mινωϊκά και Eλληνικά Iερά στην Kρήτη. 48 1.3. ιαχρονική εξέλιξη του χώρου του Iερού της Σύµης από την προανακτορική έως την παλαιοχριστιανική εποχή. 55 1.4. Iστορικό της έρευνας. 64 1.5. Στόχοι της µελέτης. 73 2. Aρχιτεκτονικά λείψανα, χρονολογούµενα στα τέλη της προανακτορικής περιόδου (περί το 2000 π.x.). 79 3. Tο πρώτο παλαιοανακτορικό συγκρότηµα "V" 3. 81 3.1. Tα σωζόµενα αρχιτεκτονικά στοιχεία του συγκροτήµατος "V". 81 3.2. H ανασύνθεση της µορφής του συγκροτήµατος "V" µε βάση τα σωζόµενα αρχιτεκτονικά λείψανα. 85 3.3. Tα διάσπαρτα αλλά και τα σε δεύτερη χρήση εντοιχισµένα στο δεύτερο παλαιοανακτορικό συγκρότηµα "U" αρχιτεκτονικά µέλη του πρώτου παλαιοανακτορικού συγκροτήµατος "V". 89 3.4. Aναζήτηση των στοιχείων εκείνων του αρχιτεκτονικού σχεδιασµού του πρώτου παλαιοανακτορικού συγκροτήµατος "V", τα οποία επεβίωσαν στο δεύτερο παλαιοανακτορικό συγκρότηµα "U". Mία αµφίδροµη προσέγγιση. 93 3 Για τον χαρακτηρισµό των στεγασµένων χώρων του Iερού χρησιµοποιήθηκαν, από το 1985, γράµµατα του λατινικού αλφαβήτου. Bλ. Λεµπέση Π.A.E. 1985, σελ. 263-264. 17

3.5. Tο οργανόγραµµα του πρώτου παλαιοανακτορικού συγκροτήµατος "V". 99 σελ. 4. Παλαιοανακτορικές, πιθανόν σύγχρονες του "V", διαµορφώσεις προσβάσεων στο βορειοδυτικό τοµέα. 101 5. Tο δεύτερο παλαιοανακτορικό συγκρότηµα "U". 103 5.1. H αρχική κατασκευαστική φάση. 104 5.1.1. Tα αναλήµµατα και η δυτική είσοδος {i}. 105 5.1.2. H δυτική πτέρυγα. 106 5.1.3. H νότια είσοδος {v}. 109 5.1.4. H βαθµιδωτή οδός στα βόρεια. 110 5.1.5. H βόρεια πτέρυγα. 111 5.1.6. O κεντρικός τοµέας. 116 5.1.7. H ανατολική πτέρυγα. 118 5.1.8. H νότια πτέρυγα. 122 5.1.9. Tο ανατολικό πλακόστρωτο. 124 5.1.10. Aρχιτεκτονικά λείψανα στη νοτιοανατολική γωνία του 125 συγκροτήµατος. 5.1.11. Πίνακας αντιστοιχίας της παλαιάς και της νέας ονοµασίας των χώρων της αρχικής κατασκευαστικής φάσης του δευτέρου παλαιοανακτορικού συγκροτήµατος "U". 126 5.1.12. Aνασύνθεση της αρχικής κατασκευαστικής φάσης του "U". 127 5.2. Πρώτη φάση µετασκευής του συγκροτήµατος "U" και η ένταξη του συγκροτήµατος "Ub". 151 5.2.1. H εξωτερική αντηρίδα. 153 5.2.2. O τοίχος αντιστήριξης των ερειπίων της βόρειας πτέρυγας. 154 5.2.3. ιαµορφώσεις χώρων στην βορειοδυτική γωνία του δευτέρου παλαιοανακτορικού συγκροτήµατος "U". 155 5.2.4. Eπεµβάσεις και µετασκευές στη νότια και στην ανατολική πτέρυγα. 157 5.2.5. Eπεµβάσεις στη νοτιοδυτική γωνία του "U". 159 5.2.6. Πίνακας αντιστοιχίας παλαιάς και νέας ονοµασίας των χώρων του συγκροτήµατος "U", οι οποίοι δηµιουργήθηκαν κατά την πρώτη µεγάλη µετασκευή. 160 5.2.7 Aνασύνθεση της πρώτης φάσης µετασκευής του δευτέρου παλαιοανακτορικού συγκροτήµατος "U" και της ένταξης του συγκροτήµατος "Ub". 161 5.3. H δεύτερη φάση µετασκευής του δευτέρου 171 παλαιοανακτορικού συγκροτήµατος "U". 5.4. H τρίτη φάση µετασκευής του δευτέρου παλαιοανακτορικού 172 συγκροτήµατος "U". 5.4.1. Πίνακας αντιστοιχίαςς παλαιάς καις νέας ονοµασίας των χώρων του δευτέρου παλαιοανακτορικού συγκροτήµατος "U", κατά την τρίτη φάση µετασκευής. 173 5.5. H τέταρτη φάση µετασκευής του δευτέρου παλαιοανακτορικού συγκροτήµατος "U". 173 18

5.6. Tο οργανόγραµµα του δευτέρου παλαιοανακτορικού συγκροτήµατος "U". 174 σελ. 6. Kατασκευές προγενέστερες των µεγάλων νεοανακτορικών υπαιθρίων διαµορφώσεων. Tο κτίριο "W". 177 7. Yπαίθριες διαµορφώσεις κατά τη νεοανακτορική περίοδο (1750-1460/50 π. X.). O "Iερός Περίβολος". 181 7.1. Tο κρηπίδωµα. 183 7.2. O περίβολος. 184 7.3. H ποµπική οδός. 187 7.4. O ζώνη αφής πυρών και τελετουργικών δείπνων µεταξύ περιβόλου και κρηπιδώµατος. 194 7.5. Tο ανατολικό πλακόστρωτο και η διαµόρφωση του χώρου κοντά στην πηγή. 195 7.5. Aγωγοί απορροής. 196 7.7. Aποσπασµατικά σωζόµενοι αντερεισµατικοί τοίχοι. 201 7.8. Mετασκευές - προσθήκες. 202 7.8.1. O µικρός αντερεισµατικός τοίχος στο ανασκαφικό 203 ορθογώνιο H47-48. 7.8.2. O ανατολικός αντερεισµατικός τοίχος. 203 7.8.3. H εξέδρα στη βορειοανατολική γωνία του "Iερού 204 Περιβόλου". 7.9. Aνασύνθεση της µορφής του νεοανακτορικού "Iερού 204 Περιβόλου". 7.10. Tο οργανόγραµµα της νεοανακτορικής υπαίθριας διαµόρφωσης του "Iερου Περιβόλου" 218 8. Mετασκευές - προσθήκες περί το τέλος της νεοανακτορικής περιόδου (1620/10-1460/50 π.x.). Tο κτίριο "S". Aπροσδιόριστες χρονολογικά κατασκευές. Tο κτίριο "T". 221 8.1. Aνασύνθεση της µορφής του κτιρίου "S". 225 9. Mετασκευές - προσθήκες κατά τη µετανακτορική περίοδο (1460/50-1050 π.x.). Tο κτίριο "Q". 233 10. Yποµινωϊκές - πρωτογεωµετρικές κατασκευές (1050-810 π.x.). 237 19

11. Γεωµετρικές - πρώϊµες αρχαϊκές διαµορφώσεις (790-620 π.x.). 241 11.1. Προσθήκη - µετατροπή του πρωτογεωµετρικού βωµού και κατασκευή των ανδήρων I και II. 241 11.2. H προσθήκη του ανδήρου III και το "Xαντάκι καθαρµού". 244 11.3. H ανασύνθεση της µορφής του χώρου του Iερού κατά τη γεωµετρική και την πρώϊµη αρχαϊκή περίοδο. 245 σελ. 12. Kατασκευές κατά την αρχαϊκή και κατά την κλασσική περίοδο (620-330 π.x.). 249 13. Kατασκευές στο βορειοανατολικό τοµέα, ασαφούς χρονολόγησης, προγενέστερες, πιθανόν, του ελληνιστικού οίκου - ναού. 255 14. O ελληνιστικός οίκος - ναός "C". 259 14.1. Mετασκευή "D" του ελληνιστικού οίκου - ναού κατά τη ρωµαϊκή περίοδο. 260 15. O χριστιανικός ναός. 263 16. Στοιχεία οικοδοµικής. 267 16.1. Σωζόµενα µέλη από το πρώτο παλαιοανακτορικό συγκρότηµα V. 267 16.1.1. Tµήµατα αγωγών. 267 16.1.2. Bάσεις κιόνων. 270 16.1.3 Aρχιτεκτονικά µέλη ορθογωνίου τύπου. 272 16.1.4 Mοχλοβόθρια. 272 16.1.5 Σπόλια απροσδιόριστης µορφής από οφείτη. 273 16.2. Tοιχοποιΐα Θεµελιώσεις 273 16.3. άπεδα - Πλακοστρώσεις. 284 16.4. Eπιχρίσµατα. 287 16.5. Θυρώµατα - Θυραία ανοίγµατα. 289 16.6. Θρανία - Eξέδρες. 293 16.7. Kεραµίδες στέγης. 296 20

σελ. 17. H διαχρονική αρχιτεκτονική εξέλιξη του Iερού της Σύµης: Σκέψεις και συµπεράσµατα. 301 English Summary 321 Παράρτηµα A' : Kατάλογος αρχιτεκτονικών µελών. 331 I. Tµήµατα αγωγών. 331 II. Bάσεις κιόνων. 345 III. Aρχιτεκτονικά µέλη ορθογωνίου τύπου. 357 IV. Mοχλοβόθρια 367 V. Σπόλια 369 Παράρτηµα B' : Kατάλογος κεραµίδων. 385 B1. Στρωτήρες. 385 B2. Kαλυπτήρες. 400 B3. Iδιόµορφα θραύσµατα κεραµίδων. 406 Παράρτηµα Γ' : Mελέτη της γεωµορφολογίας της ευρύτερης περιοχής του Iερού, µε µεθόδους τηλεπισκόπησης και ψηφιακής ανάλυσης του αναγλύφου του εδάφους. 407 Tόµος B' Aναλυτικός Kατάλογος Πινάκων (σχεδίων και φωτογραφιών). σελ. 5 Πίνακες 1-305 19-323 21

ΣYNOΠTIKOΣ 4 KATAΛOΓOΣ ΠINAKΩN 5 ΣXE IΩN KAI ΦΩTOΓPAΦIΩN. Πίνακες 1. Eισαγωγή. 1-38 2. Aρχιτεκτονικά λείψανα, χρονολογούµενα στα τέλη της προανακτορικής περιόδου. 39-43 3. Tο πρώτο παλαιοανακτορικό συγκρότηµα "V". 44-56 4. Παλαιοανακτορικές, πιθανόν σύγχρονες του "V", διαµορφώσεις προσβάσεων στο βορειοδυτικό τοµέα. 57-62 5. Tο δεύτερο παλαιοανακτορικό συγκρότηµα "U". 63-128 6. Kατασκευές προγενέστερες των µεγάλων νεοανακτορικών υπαιθρίων διαµορφώσεων. Tο κτίριο "W". 129-138 7. Yπαίθριες διαµορφώσεις κατά τη νεοανακτορική περίοδο. O "Iερός Περίβολος". 139-182 8. Mετασκευή υπαιθρίου και προσθήκη στεγασµένου χώρου περί το τέλος της νεοανακτορικής περιόδου. Tο κτίριο "S". Aπροσδιόριστες χρονολογικά κατασκευές στο νοτιοανατολικό τοµέα. Tο κτίριο "T". 183-201 9. Mετασκευές - προσθήκες κατά τη µετανακτορική περίοδο. Tο κτίριο "Q". 202-207 10. Yποµινωϊκές - πρωτογεωµετρικές κατασκευές. 208-213 11. Γεωµετρικές - πρώϊµες αρχαϊκές διαµορφώσεις. 214-225 12. Kατασκευές κατά την αρχαϊκή και κατά την κλασσική περίοδο. 226-232 13. Kατασκευές στο βορειοανατολικό τοµέα, ασαφούς χρονολόγησης, προγενέστερες, πιθανόν, του ελληνιστικού οίκου - ναού. 233-243 14. O ελληνιστικός - ρωµαϊκός οίκος - ναός "C - D". 244-252 15. O χριστιανικός ναός. 253-257 16. Στοιχεία οικοδοµικής. 258-290 4 5 O αναλυτικός κατάλογος των πινάκων, των σχεδίων και των φωτογραφιών, περιλαµβάνεται στον δεύτερο τόµο της διατριβής. Oι πίνακες σχεδίων και φωτογραφιών αποτελούν αναπόσπαστο τµήµα της παρούσης µελέτης και θεωρούνται αναγκαίο συµπλήρωµα για την καλύτερη κατανόηση του κειµένου. 23

Πίνακες Παράρτηµα A' : Kατάλογος αρχιτεκτονικών µελών. 260-274 Παράρτηµα B' : Kατάλογος κεραµίδων. 275-290 Παράρτηµα Γ' : Aνάλυση της γεωµορφολογίας της ευρύτερης περιοχής του Iερού της Σύµης, µε µεθόδους τηλεπισκόπησης και ψηφιακής ανάλυσης του αναγλύφου του εδάφους. 291-305 24

ΣYNTOMOΓPAΦIEΣ - BIBΛIOΓPAΦIA. A.A. : Archäologischer Anzeiger. A.. : Aρχαιολογικόν ελτίον. A.E. : Aρχαιολογική Eφηµερίς. A.J.A. : American Journal of Archaeology. Άγαλµα : Άγαλµα, Mελέτες για την Aρχαία Πλαστική, προς τιµήν του Γιώργου εσπίνη, Θεσσαλονίκη 2001. Aκρωτήρι 1967-1987 : Aκρωτήρι Θήρας. Eίκοσι χρόνια έρευνας (1967-1987), η εν Aθήναις Aρχαιολογική Eταιρεία, 1992. A.M : Mittelungen des deutschen archäologischen Instituts. Athenische Abteilung. Annuario : Annuario della Scuola Archaeologica di Athene e delle Missioni Italiane in Oriente. Antiquity : Antiquity. A.R. : Archaeological Reports. Aργοναύτης 2003 : Aργοναύτης, τιµητικός τόµος για τον καθηγητή Xρίστο Γ. Nτούµα, H Kαθηµερινή A.E., Aθήνα 2003. Aρχαιολογία : Aρχαιολογία. Enc.A.A. : Encyclopedia dell' Arte Antica. Classica e Orientale. Π.A.E. : Πρακτικά της εν Aθήναις Aρχαιολογικής Eταιρείας. B.C.H. : Bulletin de Correspondance Hèllenique. B.S.A. : British School of Athens, Annual. C.A.J. : Cambridge Archaeological Journal. CretAnt. : Creta Antica. Cento anni di archeologia Italiana, 1984-1994, Scuola Archaeologica Italiana di Atene, 1984. Ét.Crét. : Études Crétoises. Hägg and Marinatos 1987 : Hägg (R.) and Marinatos (N.) The function of Minoan Palaces, Stockholm, 1987 Hesperia : Hesperia. Journal of the American School of Classical Studies at Athens. J.H.S. : Journal of Hellenic Studies. JMedA : Journal of Mediterranean Archaeology. Kadmos : Kadmos. Zeitschrift für vor- und frühgriechische Epigraphik. Kρήτη : "Kρήτη: Iστορία και Πολιτισµός", T.E..K. Kρήτης, Hράκλειο 1987. 25

Kρητ.Eσ. : Kρητική Eστία. Kρητ.Xρ. : Kρητικά Xρονικά. Λεξικόν : Oρλάνδος (A.) και Tραυλός (I) Λεξικόν Aρχαίων Aρχιτεκτονικών Όρων, Bιβλιοθήκη της εν Aθήναις Aρχαιολογικής Eταιρείας, 1986. N.G.R. : National Geographic Research. Op.Ath. : Opuscula Atheniensia. RendLink : Atti dell' Accademia nazionale dei Lincei, Rendiconti. Samothrace : Samothrace. Excavations conducted by the Instirute of Fine Arts at the New York University. Lehmann (K.) & (P.), vols. 1-10 S.I.MA : Studies in Mediterranean Archaeology St.Misc : Studi Miscellanei (Seminario di Arceologia e storia dell' Arte Greca e Romana, Univ. Roma) Thera III : Thera and the Aegean World III, Santorini 1989. Transigione 1988 : La transigione dal miceneo all' alto arcaismo. Dal palazzo alla citta. Atti del convegno internazionale, Roma 1988. Φίλια Έπη : Φίλια Έπη εις Γ. E. Mυλωνάν, I, Aθήνα 1986. *** Amouretti Ét.Crét. 1970 Amouretti (MC.) "Fouilles exécutées à Mallia : Le centre politique, II. La crypte hypostyle." (Ét.Crét. XVIIII, Paris 1970). Banou and Rethemiotakis B.C.H. suppl. 1991 Banou (E.) and Rethemiotakis (G.) "Relations between Knossos and the area of Viannos." (B.C.H., suppl. 30, "La Crète Mycénienne", 1991, pp. 23-57). Banou B.S.A. studies 2004 Banou (E.) "Nέα στοιχεία για τις σχέσεις της Bιάννου µε την Kνωσσό κατά την Yστεροµινωϊκή IIIA εποχή". (B.S.A., studies 12, Knossos: Palace, City and State, 2004, pp. 187--206). Barshinger 1987 Barshinger (P.S.) A structural analysis of the ritual areas of MMIII / LMI Minoan Crete. Dissertation, State University of New York at Binghamton, 1987. Bergquist 1967 Bergquist (B.) The Archaic Greek Temenos: A Study of Structure and function, Lund, 1967. 26

Beyer 1976 Beyer (J.) Die Tempel von Dreros und Prinias A' und die Chronologie der kretischen Kunst des 8. und 7. Jhs. v. Chr. 2 vols, Freiburg 1976. Bosanquet B.S.A 1905 Bosanquet (R.C.) "Excavations at Palaikastro IV. The Temple of Dictaean Zeus" (B.S.A. 11, 1904-05, pp. 298-308). Bosanquet and Hutchinson B.S.A 1939 Bosanquet (R.C.) and Hutchinson (R.W.) "Dicte and the Temples of Dictaean Zeus" (B.S.A. 40, 1939-40, pp. 60-77). Caskey Hesperia 1971 Caskey (J.) "Investigations in Keos. Part I" (Hesperia 40, 1971, pp. 358-396). Chapouthier et Joly 1936 Chapouthier (F.) et Joly (R) Fouilles exécutées à Mallia. Deuxième rapport. Éxploration du Palais. Librairie Orientaliste Paul Geuthner, Paris, 1936. Chaviaropoulos and Douvikas ECCOMAS 1998 Chaviaropoulos (P.K.) and Douvikas (D.I) "Mean-flow-field Simulations over Complex Terrain Using a 3-D Reynolds Averaged Navier-Stokes Solver" (ECCOMASS conference 1998, published by John Wiley & Sons, Ltd., London). Chryssoulaki B.C.H. suppl. 1990 Chryssoulaki (S.) "L' urbanisme minoenne: A. Le résau routier urbain." (B.C.H., suppl.19, L' habitat Égéen préhistorique, 1990, pp. 371-380). Cucuzza 1993 Cucuzza (N.)_"Leto et il cosiddetto tempio di Rhea di Festos" (Quaderni dell' Istituto di archaeologia della Facolta di lettere et philosophia, Università degli Studi di Messina, 8, 1993, pp. 21-27). Davaras 1976 Davaras (C.) Guide to Cretan antiquities. Noyes Press, New Jersey, 1976. Demargne et De Santerre Ét.Crét. 1953 Demargne (P.) et De Santerre (H.G.) "Fouilles ecécutées à Mallia : Exploration des maisons et de quartier d' habitation, 1er fasc. (Ét.Crét., IX, Paris 1953). Demargne et De Santerre Ét.Crét. 1959 Demargne (P.) et De Santerre (H.G.) "Fouilles ecécutées à Mallia : Exploration des maisons et de quartier d' habitation, 2ième fasc. (Ét.Crét., XI, Paris 1959). Demargne et De Santerre Ét.Crét. 1970 Demargne (P.) et De Santerre (H.G.) "Fouilles ecécutées à Mallia : Exploration des maisons et de quartier d' habitation, 3ième fasc. (Ét.Crét., XVI, Paris 1970). 27