ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΚΑΙ ΤΑΞΗΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ 4 ΙΟΥΝΙΟΥ 2014 ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α1. Ένα διήγηµα είναι ξεχωριστό και αυθυπόστατο έργο τέχνης του λόγου και το υποβαθµίζουµε, αν προσπαθούµε να το αξιολογήσουµε " ανακαλύπτοντας" σ αυτό αρετές που προσιδιάζουν σε άλλα είδη έργων τέχνης. Ωστόσο, θα ήταν θεµιτό να βρούµε " κοινά " σηµεία του έργου µε άλλα είδη. Θα µπορούσαν να επισηµανθούν λοιπόν τα ακόλουθα στοιχεία, που είναι κοινά µε στοιχεία ενός θεατρικού έργου. Έτσι, στο συγκεκριµένο απόσπασµα συµµετέχουν πολλά πρόσωπα, που δρούν είτε ως πρωταγωνιστές είτε ως δευτεραγωνιστές είτε ως σιωπηρά "βουβά" πρόσωπα. Αυτό γίνεται αντιληπτό στην αρχή του αποσπάσµατος στη σκηνή της υιοθεσίας που διαδραµατίζεται στην αυλή του σπιτιού του Γιώργη. Περιγράφεται όλο το εθιµοτυπικό της υιοθεσίας εν παρουσία της εσποινιώς, της µητέρας του Γιώργη, του πρωτόγερου του χωριού, του Γιώργη, των αδερφών του, των συγγενών, της νέας αδελφής, της µητέρας και του πατέρα του κοριτσιού. Τα παραπάνω διαφαίνονται στα χωρία : <<Η µήτηρ µου µας εφόρεσε...µεταλάβωµεν>>, <<Ο πρωτόγερος...µεγαλοφώνως>> καθώς επίσης και στο σηµείο που περιγράφονται οι γονείς του κοριτσιού που επρόκειτο να υιοθετηθεί : << -Ποιός από εσάς...ανεχώρησαν µετά των συγγενών των>>. Ακολούθως, στοιχείο θεατρικότητας αποτελεί το γεγονός ότι χρησιµοποιείται σε πολλά σηµεία διάλογος, ένα από τα πιο απαραίτητα στοιχεία του θεατρικού λόγου καθώς προσδίδει ζωντάνια, παραστατικότητα και αµεσότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγµα διαλόγου στον δοθέν απόσπασµα εντοπίζουµε στο σηµείο που συνοµιλεί ο Γιωργής µε τη µητέρα του εκφράζοντας τα αρνητικά του αισθήµατα 1
για το Κατερινιώ προκαλώντας έτσι <<...δάκρυα σιγαλά και µέγαλα επί των ωχρων αυτής παρειων,...>>. Απόσπασµα της συνοµιλίας αυτής διακρίνουµε στο σηµείο : << -Ω! είπε µετ ' απελπιστικής εκφράσεως...μας είναι ολως διόλου ξένη>>. Τέλος, ο χώρος εναλλάσσεται όπως το σκηνικό του θεάτρου. Στο συγκεκριµένο απόσπασµα τα γεγονότα διαδραµατίζονται αρχικά στο σπίτι, όπου η µητέρα ετοιµάζει τα παιδιά καθώς << η µήτηρ...εφόρεσε για πρώτη φορά τα <<γιορτερά>>, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται << και µας ωδήγησε είς την εκκλησίαν...>> στην οποία εκκλησία γίνεται η λειτουργία. Μετά το πέρας αυτής ο χώρος αλλάζει καθώς τώρα κατευθύνονται όλοι στο σπίτι του Γιώργη για να λάβει χώρα το εθιµοτυπικό της υιοθεσίας. Η µετάβαση από την εκκλησία στο σπίτι εντοπίζεται στο χωρίο : << Η είσοδός µου...µεγαλοφώνως >>. Β1. Η γλώσσα της πεζογραφίας την εποχή του Βιζυηνού - και για πολλά ακόµη χρόνια - είναι η καθαρεύουσα (η <<λόγια>>). Έτσι, και ο ίδιος είναι υποχρεωµένος να γράφει σε αυτήν. Οµως, η καθαρεύουσα η δική του είναι χαλαρή και ανοιχτή σε πολλές λέξεις και τύπους της λαϊκής γλώσσας, είναι µία <<εκλαϊκευµένη καθαρεύουσα>> - αν θα µπορούσε να χρησιµοποιηθεί ένας τέτοιος όρος. Όταν αφηγείται ο πεπαιδευµένος συγγραφέας της ώριµης ηλικίας, χρησιµοποιεί περισσότερες λέξεις και τύπους αρχαιοπρεπείς, της καθαρεύουσας όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο δοθέν απόσπασµα : << Η είσοδός του είς τον οίκον µας εηένετο ουχ ηττον επιβλητική και τρόπον τινά εν θριάµβω >>. Όταν όµως µιλάνε τα πρόσωπα -και ο ίδιος ο συγγραφέας, ακόµα και όταν βρίσκεται στην ώριµη ηλικία- η γλώσσα είναι λαϊκή, µε την παράλληλη χρήση ιδιωµατικών λέξεων, τύπων και τρόπων σύνταξης. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η φράση της εσποινιώς <<...Ενόµισα ότι συ θα αγαπήσης το Κατερινιώ... >>. Εποµένως, δεν πρόκειται για << ιδιότυπη διγλωσσία >> αλλά πιο πολύ για πολυεπίπεδες και πολλαπλές γλωσσικές επιλογές, για γλωσσική ποικιλία αλλά και πολυµορφία. Σχετικά µε τη γλώσσα του Βιζυηνού αξίζει να σηµειωθεί το σχόλιο του Μπαλάσκα ότι η καθαρεύουσα του Βιζυηνού ανοίγει το δρόµο στη 2
δηµοτική, όχι µόνο γιατί οι ήρωες µιλούν στη δηµοτική, αλλά κυρίως γιατί ο ίδιος ο συγγραφέας διακατέχεται από το λαϊκό αίσθηµα. Β2.α. Στο συγκεκριµένο χωρίο παρατηρείται συµπύκνωση του πραγµατικού χρόνου της αφήγησης (ή σύνοψη ή επιτάχυνση), και έτσι ό χρόνος του µύθου είναι πολύ µικρότερης διάρκειας από εκείνον της ιστορίας. Η παρουσία του αφηγητή και η εµπλοκή του στα γεγονότα της ιστορίας είναι καθοριστική για τη διεξοδική της παρουσίαση. Τα κενά, συνδεδεµένα µε τη πολύχρονη απουσία του, θα φανούν στη συνέχεια. Παρατηρούµε ότι µια ολόκληρη περίοδος από τη ζωή του υιοθετηµένου κοριτσιού συνοψίζεται δε τέσσερα ρήµατα : << ηυξήθη, ανετράφη, επροικίσθη και υπανδρεύθει,...>>. Η παρουσία αυτής της υιοθετηµένης κόρης δηµιούργησε νέα προβλήµατα στην οικογένεια, γιατί η µητέρα της έδειχνε σκανδαλώδη αδυναµία, καθώς ήταν προσηλωµένη σε αυτήν παραµελώντας και δυσαρεστώντας τα φυσικά της παιδιά. Έχοντας στραµµένη επάνω της όλη τη στοργή, τη φροντίδα και την αφοσίωση, την ανάθρεψε ξεχωριστά, την προίκισε και την πάντρεψε, και έτσι έκλεισε ο κύκλος, προς µεγάλη ανακούφιση των αγοριών. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο αφηγητής δεν αναφέρει τη συγκεκριµένη αχαριστία της - ούτε καν το όνοµά της, υποδηλώνοντας την περιφρόνησή του γι 'αυτό το πρόσωπο. Γι' αυτούς τους λόγους λοιπόν ο Βιζυηνός επέλεξε τη σύνοψη του χρόνου στο συγκεκριµένο χωρίο καθιστώντας αισθητή τη δική του απουσία όπως διαφαίνεται στο χωρίο : << Εγώ έλειπον µακράν, πολύ µακράν, και επί πολλά έτη ηγνόουν τί συνέβαινε είς τον οίκον µας >>. β. Η µητέρα, σε µία έσχατη προσπάθεια να πείσει το Γιωργή να κρατήσουν τη δεύτερη θετή κόρη, διατυπώνει συλλογιστικά σχήµατα που στέκονται µετέωρα και δε στηρίζονται στη λογική. Αρχικά, για να µεταπείσει το Γιωργή, ώστε να αλλάξει τη στάση του, επιστρατεύει δύο επιχειρήµατα : 1. ε φταίει η Κατερινιώ για την κακή εξωτερική εµφάνιση και για το χα µηλό πνευµατικό της επίπεδο, αφού έτσι την έπλασε ο Θεός. 2. Αν ήταν πραγµατική αδερφή, θα την αποδεχόταν ο Γιωργής. 3
Ο Γιωργής αντικρούει τη µητέρα µε το επιχείρηµα ότι η Κατερινιώ δεν είναι πραγµατική αδερφή του αλλά κάποια << όλως διόλου ξένη >>. Και η µητέρα µε τη σειρά της προσπαθεί να πείσει το Γιωργή ότι η Κατερινιώ δεν είναι ξένη αλλά πραγµατική αδερφή του, χρησιµοποιώντας την ακόλουθη συλλογιστική πορεία : 1. Αποδεικτέα θέση : << εν είναι ξένο το παιδί! Είναι δικό µου! >> 2. Επιχειρήµατα : α. << Το επήρα τριων µηνων από πάνω από τό λείψανο της µάνας του β. << και οσάκις έκλαιγε, του έβαζα το βυζί µου στο στόµα του, για να το πλανέσω >> γ. << και τό τύλιξα µέσ στά σπάργανά σας >> δ. << και τό εκοίµισα µεσ στην κούνια σας. >> 3. Συµπέρασµα (διττό) : <<Είναι δικό µου το παιδί, και είναι αδελφή σας! >> Πρέπει να παρατηρήσουµε ότι το συµπέρασµα δεν προκύπτει από λογικές προκείµενες και γι' αυτό είναι αστήριχτο. Η µητέρα επισωρεύει πλήθος επιχειρηµάτων τα οποία όµως αποτελούν προφάσεις και είναι ανίσχυρα να το στηρίξουν, επειδή λείπει το µοναδικό και πολύ απλό επιχείρηµα εγώ τη γέννησα, από το οποίο θα προέκυπτε το λογικότατο συµπέρασµα άρα είναι δικό µου παιδί και εποµένως πραγµατική αδερφή σας. Με τη χρήση λοιπόν αυτής της αναδροµής δεν υπάρχουν κενά στην ιστορία και ρίχνεται άπλετο φως στους λόγους που η µητέρα συµπεριφέρεται µε αυτόν τον τρόπο καθώς επίσης διαφαίνεται και το ήθος της. Πλέον µπορούµε να καταλάβουµε και να δικαιολογήσουµε τη µυστηριώδη στάση της και την µέχρι τώρα υπερβολική προσήλωση στα υιοθετηµένα κορίτσια. Τέλος, στα λόγια αυτά της µάνας κρύβεται η τραγικότητά της καθώς όλες οι πράξεις της έχουν ως απώτερο σκοπό την εξιλέωσή της για το αµάρτηµα που διέπραξε το οποίο είναι άγνωστο στους αναγνώστες. Γ1. Μετά το θρησκευτικό δρώµενο της υιοθεσίας αρχίζει το λαϊκό. Μια ποµπή µε τους εκατέρωθεν συγγενείς και µε επικεφαλής τον πρωτόγερο του χωριού, τους νέους γονείς και το θετό παιδί πηγαίνει στο σπίτι τους και ο πρωτόγερος, σηκώνοντας ψηλά το παιδί έξω από την αυλόπορτα και δείχνοντάς το στο 4
πλήθος, ζητάει και παίρνει τη διαβεβαίωση από όλους ότι κανένας δε θα διεκδικήσει το παιδί από τη νέα του µητέρα. Οι φυσικοί γονείς φιλούν και αποχαιρετούν το παιδί τους και φεύγουν µε τους άλλους συγγενείς τους, ενώ οι συγγενείς της νέας οικογένειας του παιδιού µπαίνουν στο σπίτι µε τον πρωτόγερο και ευωχούνται. Στην όλη διαδικασία της υιοθεσίας συµµετέχουν τα πιο έγκυρα πρόσωπα του χωριού, ο σεβάσµιος εκπρόσωπος του Θεού και ο πιό σεβάσµιος εκπρόσωπος του λαού άλλα δρώντα πρόσωπα είναι βέβαια η νέα µητέρα και οι φυσικοί γονείς, και ακολουθούν, χωρίς ιδιαίτερη δράση, τα νέα αδέρφια, οι συγγενείς και των δύο πλευρών και όλο το εκκλησίασµα. Με απλό αλλά περίτεχνο τρόπο δίνεται από το συγγραφέα η σκηνή της << δοκιµασίας >> από τον πρωτόγερο, της οριστικής παράδοσης του παιδιού, και του αποχωρισµού των γονέων από αυτό. Με µια περιγραφή χωρίς λυρικές εξάρσεις και µελοδραµατισµούς, απλή αλλά συγκλονιστική, δίνεται ο βουβός πόνος του φυσικού πατέρα, ο οποίος << ήταν ωχρός και έβλεπε περίλυπος εµπρός του >> και ο σπαραγµός της συζύγου του, που << έκλαιεν ακουµβηµένη είς τον ώµον του >>. Με ανάλογο τρόπο δίνονται και τα συναισθήµατα της νέας µητέρας, η οποία διακατέχεται από φόβο και αγωνία µήπως και βρεθεί κάποιος που θα είναι αντίθετος µε την υιοθεσία και µαταιώσει την ευτυχία της. Η αγωνία της λοιπόν, έγκειται στην αίσια έκβαση της διαδικασίας. 1. Το δοθέν απόσπασµα από το << Το Α µάρτηµα της µητρός µου >> του Βιζυηνού παρουσιάζει τόσο οµοιότητες όσο και διαφορές µε το απόσπασµα του έργου του Ιω. Κονδυλάκη << Οι Αθλιοι των Αθηνών >>. Αρχικά, στο απόσπασµα << Το Αµάρτηµα της µητρός µου >> τα δυο παιδιά που υιοθετεί η µητέρα του Γιωργή είναι θυληκού γένους όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στα χωρία : << ενός ξένου κορασιού, το οποίον µετά µακράς προσπαθείας...υιοθετήσει >>, << κοράσιον >>, << εν δεύτερον κοράσιον >>. Αντίστοιχα, στο αποσπασµατικό έργο του Ιω. Κονδυλάκη << Οι Άθλιοι των Αθηνών >> το έκθετο παιδί είναι κορίτσι όπως γίνεται αντιληπτό στο σηµείο : << Κορίτσι. Το λένε Τασούλα. >>. Εν συνεχεία, ως οµοιότητα µπορεί να θεωρηθεί η 5
οικονοµική δυσχέρεια την οποία αντιµετωπίζουν οι άνθρωποι της εποχής εκείνης. Πιο συγκεκριµένα, στο απόσπασµα που µας δίνεται από το << Α µάρτηµα της µητρός µου >> γίνεται φανερό ότι η φτώχεια ανάγκασε τους γονείς του πρώτου κοριτσιού να δώσουν το παιδί τους για υιοθεσία. Σαφώς και η ψυχολογική κατάσταση στην οποία βρίσκονται είναι τραγική όπως γίνεται αντιληπτό στο χωρίο : << Ο πατήρ...εµπρός του >>, << Η σύζυγος...ώµον του >>. Είναι εύλογο λοιπόν, ότι η ανάγκη οδήγησε τους γονείς του κοριτσιού σ ' αυτό το εγχείρηµα. Αντίστοιχα στο αποσπασµατικό έργο του Κονδυλάκη είναι έκδηλη η οικονοµική δυσχέρεια στην οποία πρέπει να είχαν υποπέσει οι γονείς του παιδιού στο χωρίο : << Καλέ, εφαίνετο από τα ρούχα του. Θα ήτο παιδί καµµιάς φτωχής...>>. Τέλος, θα µπορούσαµε να πούµε ότι τα δύο αποσπάσµατα εµφανίζουν οµοιότητα ως προς το ότι τόσο η εσποινιώ στο << Αµάρτηµα της µητρός µου >> όσο και ο Τάσος στους << Άθλιους των Αθηνών >> αν και φτωχοί προβαίνουν στην υιοθεσία παιδιών γεγονός που υποδηλώνει τη θετική στάση τους απέναντι σ ' αυτή την ενέργεια. Σχετικά µε τις διαφορές που προκύπτουν, ως πρώτη θα µπορούσε να αναφερθεί ότι στην περίπτωση του << Α µαρτήµατος της µητρός µου >> η εσποινιώ επιδιώκει µε κάθε τρόπο να υιοθετήσει ένα παιδί για να αναπληρώσει το χαµό του δικού της παιδιού, ενώ στους << Άθλιους των Αθηνών >> το νήπιο βρίσκεται τυχαία εκεί που κοιµάται ο λούστρος και µάλιστα από τη γριά η οποία όντας παρούσα στα συµβάντα θεωρεί ότι το παιδί αυτό είναι θεόσταλτο όπως διαφαίνεται στο χωρίο : << Αφού εκοιµόσουν δίπλα στην Αγία Ειρήνη...µεγαλώση >>. Τέλος, διαφορά εντοπίζουµε και στο ότι η µητέρα στο << Α µάρτηµα της µητρός µου >> θέλει να φροντίσει το κορίτσι µε ανιδιοτέλεια και χωρίς να την ενδιαφέρει το κόστος, ενώ στους << Άθλιους των Αθηνών >> το παιδί θα ανατραφεί µε προϋποθέσεις, δηλαδή θα υπάρξει η ανάλογη οικονοµική συνδροµή. Επιµέλεια : Γιόρτσιου Χρυσάνθη Ιστορικός 6