1 «Κονιάκ Μηδέν Αστέρων» της Κικής Δημουλά Χαμένα πάνε εντελώς τα λόγια των δακρύων. Όταν μιλάει η αταξία η τάξη να σωπαίνει - έχει μεγάλη πείρα ο χαμός. Τώρα πρέπει να σταθούμε στο πλευρό του ανώφελου. Σιγά σιγά να ξαναβρεί το λέγειν της η μνήμη να δίνει ωραίες συμβουλές μακροζωίας σε ό,τι έχει πεθάνει. Ας σταθούμε στο πλευρό ετούτης της μικρής φωτογραφίας που είναι ακόμα στον ανθό του μέλλοντός της: νέοι ανώφελα λιγάκι αγκαλιασμένοι ενώπιον ανωνύμως ευθυμούσης παραλίας. Ναύπλιο Εύβοια Σκόπελος; Θα πεις και πού δεν ήταν τότε θάλασσα. Η ζωή και το έργο της ποιήτριας Γεννήθηκε το 1931 στην Αθήνα. Εργάστηκε στην Τράπεζα της Ελλάδος επί είκοσι πέντε χρόνια. Στα γράμματα πρωτοεμφανίστηκε το 1952 με την ποιητική συλλογή "Ποιήματα" που μετά από λίγο την απέσυρε η ίδια
2 από την κυκλοφορία. Παντρεμένη με τον ποιητή Άθω Δημουλά από το 1954 και μητέρα δύο παιδιών, εξέδωσε εννέα ποιητικές συλλογές. Μέρος του έργου της έχει μεταφραστεί στα Γαλλικά, Αγγλικά, Ισπανικά, Γερμανικά και Ιταλικά. Βραβεία - Διακρίσεις: - 1972, Β κρατικό Βραβείο Ποιήσεως, για τη συλλογή: "Το λίγο του κόσμου". - 1989, Α Κρατικό Βραβείο Ποιήσεως, για τη συλλογή "Χαίρε ποτέ". - 1995, Βραβείο Κώστα και Ελένης Ουράνη, (Ακαδημία Αθηνών), για τη συλλογή:"η εφηβεία της λήθης". - 2001, Αριστείο των Γραμμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, για το σύνολο του έργου της. Έργα της Έρεβος, Ερήμην, Επί τα ίχνη,. Το λίγο του κόσμου, Το τελευταίο σώμα μου, Χαίρε ποτέ, Η Εφηβεία της λήθης, Ενός λεπτού μαζί, Ήχος απομακρύνσεων. Περίοδοι του έργου της 1952-1970 = διαμορφώνει την τεχνική της, διάχυτη η ειρωνεία. 1971-1984 = θέματά της σε πολλά ποιήματα, η μνήμη, η φωτογραφία, η αγάπη. 1985 μέχρι σήμερα = κυριαρχεί η θλίψη, αναφορές στο νεκρό σύζυγό της, κατάφαση σε ζωή ( Το 1985 χάνει το σύζυγό της). Γνωρίσματα τεχνικής - Κοινές λέξεις συνειρμικά μας μεταφέρουν έντονα συναισθήματα. - Κάτι άλλο που χαρακτηρίζει την ποίησή της είναι η επαναστατική χρήση φράσεων και λέξεων, η ειρωνεία. Γνωρίσματα της ποίησης της Δ. Από άποψη περιεχομένου: -Εσωστρέφεια, μνήμη,
3 - απώλεια, φθορά, θάνατος, - υπαρξιακός προβληματισμός, έρωτας. Από άποψη μορφής: -μεταφορές, αμφισημίες, - μετάβαση από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο, και από το γενικό στο ειδικό. - Εναλλαγή κυριολεκτικής και μεταφορικής σημασίας των λέξεων. - Χρήση του επιθέτου ως ουσιαστικού, μεταφορές, οξύμωρα σχήματα, απροσδόκητα ζεύγη λέξεων, εικόνες απροσδόκητες. 1) Εισαγωγικά στο έργο Ανήκει στη συλλογή Χαίρε ποτέ που τιμήθηκε με το α βραβείο ποίησης και εγκαινιάζει την τρίτη φάση της ποιητικής δημιουργίας της. Σε αυτήν βασικά θέματα αποτελούν η μνήμη, η λήθη και η απουσία. Συνομιλεί συνεχώς με τον νεκρό σύζυγό της και εκφράζει πικρό παράπονο για την έλλειψή του. Καταλήγει να δέχεται την απώλειά του με φιλοσοφική διάθεση και υπομονή. Πρόκειται για βιωματικό ποίημα που αναφέρεται σε εκείνον. Θέματα: - ο πόνος για την απώλεια αγαπημένων προσώπων. - Η αισιοδοξία που διακατέχει τους νέους. - Το εφήμερο της νεότητος. - Η θλίψη είναι μάταιη μπροστά στο θάνατο. Ο χώρος δεν είναι ιδιαίτερα ουσιώδης στο ποίημα («ενώπιον ανωνύμως ευθυμούσης παραλίας. Ναύπλιο Εύβοια Σκόπελος;»). Μπορεί να βρίσκονται οπουδήποτε. Σημασία έχει η θάλασσα που απλώνεται γύρω τους και συμβολίζει την ευτυχία τους. Ο χρόνος υπάρχει ως παρόν («Τώρα πρέπει να σταθούμε στο πλευρό του ανώφελου»), ως εξακολουθητικό μέλλον («που είναι ακόμα στον
4 ανθό του μέλλοντός της») και ως παρελθόν («και πού δεν ήταν τότε θάλασσα»). Το τώρα, το χτες, το αύριο συνδέονται με τη συνδρομή της μνήμης (της παλιάς φωτογραφίας), που κρατά «ζωντανούς» όσους πρόωρα χάθηκαν. 2) Ενότητες Υπάρχουν 2 στροφές ενότητες: 1 η (στίχοι 1-8) = ο πόνος, η απώλεια πολύ αγαπημένων προσώπων, η δύναμη της μνήμης. Ξεκινά η ποιήτρια αναφέροντας πως είναι χαμένα τα δάκρυα και η θλίψη αφού ούτε με αυτά μπορεί κάποιος να κρατήσει τον δικό του αγαπημένο κοντά, τη στιγμή που έχει χαθεί. Μπορεί ο μεγάλος πόνος να αποδιοργανώσει το άτομο, δεν υπάρχει άλλωστε διέξοδος. Για αυτό όταν μιλά «η αταξία της συγκίνησης» πρέπει «η τάξη της λογικής να σωπαίνει». Τα δάκρυα βοηθούν όποιον πενθεί να αντέξει το βάρος του θανάτου. Σε α ενότητα υπάρχει ατμόσφαιρα πόνου, θλίψης. 2 η (στίχοι 9-16) = η παρηγοριά της μνήμης. Παρατηρεί μια παλιά φωτογραφία τους. τότε που ήταν νέοι ανέμελοι. Βρίσκονταν αγκαλιασμένοι σε μια παραλία (σεμνά βεβαίως όπως έπρεπε τότε). Ο τόπος δεν συγκεκριμενοποιείται αλλά ούτε χρειάζεται. Για να μπορέσει κάποιος να συντηρήσει αυτή την όμορφη στιγμή πρέπει να ανατροφοδοτήσει τις αναμνήσεις του. Οι φωτογραφίες σε αυτό ακριβώς βοηθάνε. Έτσι θα διατηρήσει όσα έχουν πια πεθάνει. Σε β ενότητα υπάρχει ατμόσφαιρα νοσταλγίας, μετάβαση στο ευτυχισμένο παρελθόν. 3) Αισθητικές αναφορές Αφηγηματικές τεχνικές: ξεκινά με εσωτερικό μονόλογο σε γ πρόσωπο, η αφήγηση ζωντανεύει με α πληθυντικό πρόσωπο, τελειώνει με β πρόσωπο και με μια ρητορική ερώτηση, στην οποία δεν περιμένει κανείς απάντηση.
5 Εκφραστικοί τρόποι Η γλώσσα δεν έχει τόσες ιδιαιτερότητες όσο σε άλλα έργα της. Είναι δημοτική με κάποιους τύπους της καθαρεύουσας. Έχουμε απροσδόκητους συνδυασμούς όπως το συνηθίζει. Το ύφος είναι λιτό και όχι καυστικό, όπως σε άλλα της έργα. Στον 1 ο στίχο κάνει μια δήλωση, - μεταβάλλεται σε αποφθεγματικό (Όταν μιλάει η αταξία η τάξη να σωπαίνει), - κατόπιν συμβουλευτικό (Τώρα πρέπει να σταθούμε στο πλευρό του ανώφελου), - προτρεπτικό (Ας σταθούμε στο πλευρό ετούτης της μικρής φωτογραφίας), - κουβεντιαστό (θα πεις) - και τελικά γίνεται νοσταλγικό χωρίς όμως μελοδραματισμούς (και πού δεν ήταν τότε θάλασσα). 4) Χαρακτηρισμός προσώπων Το ποιητικό υποκείμενο είναι ευαίσθητο, υποφέρει πολύ, γιατί το κενό απουσίας του αγαπημένου της δεν καλύπτεται ποτέ. Προσπαθεί όμως στη συνέχεια να αποδεχθεί αυτό το πένθος και να δώσει ζωή στις ευτυχισμένες μνήμες. Τέλος με ρομαντισμό φέρνει στο νου της τα ανέφελα νιάτα που έζησε δίπλα του. 5) Γενική εκτίμηση του ποιήματος Αποτελεί μια ελεγεία για την ευτυχία των νεανικών χρόνων η οποία όμως χάνεται γρήγορα αφού ο θάνατος έρχεται να τη διαλύσει. Η μνήμη με τη συνδρομή της φωτογραφίας μπορεί να διασώσει τα χαμένα. 6) Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου 1) Ποια η σχέση του τίτλου με το περιεχόμενο του ποιήματος;
6 Το κονιάκ μηδέν Αστέρων είναι ποτό που έχει πια ξεθυμάνει. Συνήθως προσφέρεται στις κηδείες, το δυνατό όμως πολλών αστέρων, για συχώρεση και να δώσει δύναμη στους πενθούντες. Επομένως από τη μια συνδέεται με το θάνατο και από την άλλη με το ανώφελο των ανθρωπίνων σχέσεων, αφού κάποια στιγμή ο θάνατος «θα ξεθυμάνει» τη ζωή, όπως γίνεται με αυτό το οινοπνευματώδες ποτό. 2) Τι απεικονίζει κατά τη γνώμη σας η παλιά φωτογραφία; Η παλιά φωτογραφία απαθανατίζει μια ευτυχισμένη στιγμή της ποιήτριας με τον αγαπημένο της στο μακρινό παρελθόν. Τότε που ήσαν νέοι ερωτευμένοι, αισιόδοξοι, πήγαιναν εκδρομές και πίστευαν πως η ευτυχία τους θα κρατήσει για πάντα. 3) Ποιες έννοιες αποκτούν στο ποίημα υπόσταση υποκειμένων; Ποιητική υπόσταση αποκτούν η αταξία που μιλάει ενώ η τάξη χρειάζεται να σωπαίνει. Ο χαμός συνδέεται με το θάνατο δικών μας ανθρώπων, το ανώφελο χρειάζεται ενίσχυση για να μην καταρρεύσει όποιος μένει πίσω. Η μνήμη διατηρεί ζωντανά τα ευτυχισμένα χρόνια, η φωτογραφία αναλαμβάνει το ρόλο ψυχικής ενίσχυσης σε κάτι τόσο δύσκολες στιγμές. Η ανώνυμη παραλία συνδέεται με τη ζωή και τη χαρά του ευτυχισμένου ζευγαριού. 4) Γιατί δεν έχει σημασία ο ακριβής προσδιορισμός τόπου; Γιατί ήταν παντού τότε θάλασσα;. Αποκτά η θάλασσα διαστάσεις συμβόλου στο ποίημα; Τι εν τέλει σημαίνει το να είναι παντού θάλασσα; Και τι θα σήμαινε το να μην είναι πουθενά; Η θάλασσα αποκτά διαστάσεις συμβόλου που συμβαδίζει με την ευτυχία, την ελπίδα και την αισιοδοξία. Δεν έχει σημασία σε ποια παραλία βρίσκονται. Η απεραντοσύνη της δείχνει την ευτυχισμένη ζωή που τους περιμένει.
7 7) Χρήσιμες ερμηνευτικές επισημάνσεις 1) Υπάρχει ειρωνεία στους στίχους 6-8. Η μνήμη πρέπει να ξαναφέρει πίσω όσα έχουν χαθεί. Αυτό είναι επώδυνο, ειρωνικό αλλά και οξύμωρο. 2) Στο ποίημα κυριαρχεί η αίσθηση της χαμένης ευτυχίας. Αν μελετήσουμε το έργο από το τέλος προς την αρχή, θα δούμε πως η ζωή των δυο νέων με την ελπιδοφόρα θάλασσα δίνει τη θέση της στα δάκρυα και τη θλίψη. Η λογική τάξη των πραγμάτων χάθηκε με τον ξαφνικό θάνατο και τη θέση της πήρε η αταξία. Από το ερωτευμένο ζευγάρι το επιζών μέλος του προσπαθεί μέσα από φωτογραφίες να δώσει ζωή σε όσα έχουν πεθάνει. 3) Ο σχολιασμός του θανάτου στους τρεις πρώτους στίχους γίνεται με τη βοήθεια των λέξεων, όπως δάκρυα, αταξία, τάξη και χαμός που προσωποποιούνται. Τα δάκρυα προσπαθούν να παρηγορήσουν παίρνοντας δυνατότητα λόγου, αλλά πάει χαμένη η προσπάθειά τους. Ο θάνατος καταστρέφει κάθε αρμονία. Για αυτό η τάξη πρέπει να σωπαίνει όταν μιλά η αταξία που επιφέρει ο θάνατος. Βέβαια έρχεται απρόσκλητος στις ζωές των ανθρώπων και τις διαλύει. Κυρίως για όσους έμειναν πίσω να βιώνουν την παντοτινή απουσία του αγαπημένου προσώπου. 4) Η φράση νέοι ανώφελα λιγάκι αγκαλιασμένοι σημαίνει τη ματαιότητα της ζωής. Η χαρά, ο έρωτας, η ευτυχία είναι ανώφελα γιατί ο θάνατος θα τα καταστρέψει όλα. 5) Η αίσθηση της ματαιότητας των ανθρωπίνων πραγμάτων αποδίδεται με πολλά σχήματα λόγου: - τα δάκρυα, αταξία, τάξη και χαμός προσωποποιούνται. Τα δάκρυα προσπαθούν να παρηγορήσουν. - Επανάληψη της λέξης ανώφελα. - Σύμβολα: η φωτογραφία και η θάλασσα. - Εικόνα: οι αγκαλιασμένοι νέοι στην παραλία. - Πρόταξη της λέξης χαμένα που επιτείνει τη ματαιότητα. - Υπερβατό (στ. 1), χιαστό (στ. 2), μεταφορές (στ. 7,11), το ασύνδετο και η ερώτηση (στ. 14), η προσωποποίηση της παραλίας, η εναλλαγή προσώπων.
8 Βιβλιογραφία: ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ Β., «Περί ποιήσεως», Ένα ανέκδοτο κείμενο της ποιήτριας Κικής Δημουλά από διάλεξή της σε μαθητές λυκείου, εφημ. Ελευθεροτυπία, 11-12-1994. ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ Α., «Κικής Δημουλά, Επί τα ίχνη», εφημ. Μεσημβρινή, 8-11-1963. ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ Α., «Κικής Δημουλά, Το λίγο του κόσμου», π. Νέα Εστία, τχ. 1146, 1-4-1975. ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ Α., «Κικής Δημουλά, Το τελευταίο σώμα μου», π. Νέα Εστία, 15-8- 1981. ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Τ., Παρουσίαση της ενότητας «Η ποιήτρια Κική Δημουλά», Εισήγηση στα πλαίσια της παρουσίασης του βιβλίου «Νεοελληνική Λογοτεχνία», Αθήνα 29-5-1999, Ξενοδ. Κάραβελ. ΚΑΡΒΕΛΗΣ Τ., «Υπαρξιακή ποίηση, Κική Δημουλά», Η νεότερη ποίηση - Θεωρία και Πράξη, εκδ. Κώδικας 1983, σσ. 207-212. ΚΟΚΚΙΝΑΚΗ Ν., Ποιητικά όνειρα δίχως όρια, εφημ. Βήμα, 15-1-1995.