ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ σελ. ΜΕΛΕΤΕΣ ΠΕΤΡΟΣ Κ. ΣΑΜΣΑΡΗΣ, Iδιωτικές βιβλιοθήκες Ελλήνων στην πόλη των Σερρών κατά την οθωμανική περίοδο.. 11-24 DRAGANA RADOJIČIĆ, Βοka Κotorska: A Homeland of Vasa Brajovic and the Fighters for the Independent Greece 25-35 ΗΜΗΤΡΑ ΤΣΕΣΜΕΤΖΗ-ΜΑΡΑΓΚΑΚΗ, Η παιδαγωγική κατάρτιση των εκπαιδευτικών της Μέσης Εκπαίδευσης, 1836-1910.. 37-54 ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΓΓΕΙΟΠΛΑΣΤΗΣ, Για τη μουσική της πόλης των Σερρών. Πηγές και τοπική ειδησεογραφία (Συμβολή σε προηγούμενες εργασίες). 55-71 GORDANA BLAGOJEVIĆ, Greek and Serbian People through the Functioning of Greek-serbian Friendship Societies from the 1990s 73-79 ΓΙΩΡΓΟΣ Χ. ΠΑΡΑΣΚΕΥΙΩΤΗΣ, Tα μυθολογικά φαινόμενα της ευρύτερης περιοχής των Σερρών, όπως παρουσιάζονται μέσα από την αρχαία ελληνική και λατινική γραμματεία. 81-111 ΚΩΝΣΤΑΝΤIΝΟΣ ΣΙΑΜΑΚΗΣ, Αρχαία ελληνική μετάφραση του Βεργιλίου.. 113-130 ΕΛΕΝΗ Χ. ΧΑΤΖΗΜΑΥΡΟΥ Η, Η Μήδεια του Ευριπίδη και η Φόνισσα του Παπαδιαμάντη. Μία απόπειρα παράλληλης ανάγνωσης.. 131-157 ΜΑΡΙΑ ΣΙΟΜΠΟΤΗ-ΣΑΜΣΑΡΗ, ιδακτική παρέμβαση στην παραγωγή γραπτού λογού σε Tμήμα Ένταξης ευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης 159-169 ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΝΤΕΛΟΠΟΥΛΟΣ, Η σχολική βιβλιοθήκη ως αγωγός παιδείας και αρωγός της σχολικής πράξης. Η βιβλιοθηκονομική άποψη.. 171-184

8 ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΠΑΠΑ ΗΜΗΤΡΙΟΥ, Προτάσεις για τη διδακτική προσέγγιση κειμένων της νεοελληνικής λογοτεχνίας. 185-201 ΚΥΡΙΑΚΟΣ Α. ΚΟΥΝΟΥΠΗΣ, Η διδασκαλία του λογοτεχνικού κειμένου στο σχολείο σύμφωνα με τη θεωρία της πρόσληψης και ανταπόκρισης.. 203-210 ΠΕΤΡΟΣ Κ. ΒΛΑΧΑΚΟΣ - ΣΟΥΛΤΑΝΑ ΜΑΤΗ ΒΛΑΧΑΚΟΥ, Το φθινόπωρο στην ποίηση του Τάκη Παπατσώνη 211-224 ΙΗΓΗΜΑΤΑ ΕΡΡΙΚΟΣ ΒΛΑΧΜΠΕΗΣ, Η τιμωρία. 227-230 ΝΙΚΟΣ Λ. ΠΑΣΧΑΛΟΥ ΗΣ, Ο λόγος της τιμής. 231-236 ΓΙΩΡΓΙΟΣ ΠΑΣΧΟΣ, Το γλαστράκι... 237-240 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Α ΑΜΑΝΤΙΑ ΟΥ, Το καταφύγιο 241-246 ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΣΤΑΘΗΣ ΠΕΛΑΓΙ ΗΣ, Ο ελληνισμός των Η.Π.Α. και του Καναδά. Πορίσματα πρόσφατης αποστολής και έρευνας. 247-259 ΜΑΡΙΑ ΣΙΟΜΠΟΤΗ, Β ιεθνές Επιστημονικό Συνέδριο «Οι Σέρρες και η περιοχή τους από την οθωμανική κατάκτηση μέχρι τη σύγχρονη εποχή».. 260-268 ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ Στέλιος Σαριβασίλης, Εκείνοι τελούσαν εν αδεία: Ποίηση (από τον Boris Jogov)... 269-276 Παύλος Τσακιρίδης - Χρυσάνθη Σταμπουλή, Ζήλος παιδείας (από το Γιάννη Α. Ρωμανίδη). 277-285 Πασχάλης Λαμπαρδής, Οι φύλακες της Ανατολίας: Μυθιστόρημα (από τον Αριστείδη Βαβαλίδη).. 286-287 Σέρρες: Από το χθες στο σήμερα/ Serres: Past and Present (από τον Πέτρο Κ. Σαμσάρη). 288-304 «Σερραϊκά Ανάλεκτα», τόμος 4 ος (από τον Πέτρο Κ. Σαμσάρη). 305-316 ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ 317-319

ΠΕΤΡΟΣ Κ. ΣΑΜΣΑΡΗΣ Φιλόλογος, δρ. Ιστορίας και Αρχαιολογίας Ι ΙΩΤΙΚΕΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΩΝ ΣΕΡΡΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟ Ο Εκτός από τις σχολικές και συλλογικές βιβλιοθήκες που λειτούργησαν στην πόλη των Σερρών κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας 1, ορισμένοι λόγιοι κάτοικοί της κατόρθωσαν να συγκροτήσουν πλούσιες ιδιωτικές βιβλιοθήκες για προσωπική τους χρήση. Την ύπαρξη αξιόλογων ιδιωτικών βιβλιοθηκών στην ακμάζουσα φιλόμουσο αυτή μακεδονική πόλη, με αξιόλογη πνευματική και εκπαιδευτική κίνηση 2, επισημαίνει ήδη από το 1881 ο γλωσσολόγοςεκπαιδευτικός Ιωάννης Τσικόπουλος (1839-1912) 3, σημειώνοντας ε- 1. Για τις κοινόχρηστες βιβλιοθήκες της πόλης των Σερρών και της υπαίθρου κατά την ύστερη περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, βλ. Π. Σαμσάρη, «Ελληνικές βιβλιοθήκες και αναγνωστήρια στην πόλη των Σερρών κατά την ύστερη τουρκοκρατία», Πρακτικά 12 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών: Επεκτείνοντας τα όρια (Σέρρες, 12-14 Νοεμβρίου 2003), Τμήμα Εκδόσεων και Βιβλιοθήκης Τ.Ε.Ι. Σερρών, Σέρρες 2004, σσ. 395-406 του ίδιου, «Βιβλιοθήκες και αναγνωστήρια της σερραϊκής υ- παίθρου κατά την ύστερη οθωμανική περίοδο», Όμιλος Ορφέας Σερρών. Εκατό χρόνια από την ίδρυσή του, 1905-2005: Αφιέρωμα στη νεότερη τοπική ιστορία, έκδ..ε.π.κ.α. Σερρών, Σέρρες 2005, σσ. 107-111. Η ίδρυση βιβλιοθηκών σχολικών, κοινοτικών, μοναστηριακών και ιδιωτικών σχετίζεται άμεσα με τη γενικότερη εκδοτική παραγωγή, βλ. Αι. Κουμαριανού Λ. ρούλια E. Layton, Το ελληνικό βιβλίο 1476-1830, έκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1986, σ. 115. 2. Κατά τα τελευταία χρόνια (1907) της οθωμανικής κυριαρχίας στην πόλη των Σερρών λειτουργούσαν: Γυμνάσιο με 160 μαθητές, Κεντρικό Παρθεναγωγείο με εννιά τάξεις και 550 μαθήτριες, Αστική Σχολή με έξι τάξεις και 400 μαθητές, τέσσερα δημοτικά Σχολεία αρρένων, άλλα τόσα θηλέων, καθώς και το ούμπειο Κεντρικό Νηπιαγωγείο. Ο συνολικός αριθμός των μαθητών προσέγγιζε τις 2.000 περίπου και το διδακτικό προσωπικό τους 46. 3. Μολονότι γεννήθηκε στο Καταφύγι των Πιερίων, ανάλωσε είκοσι πέντε ολόκληρα χρόνια από τη ζωή του στις Σέρρες, παρέχοντας τις πολύτιμες υπηρεσίες του στην προαγωγή της παιδείας, σε μια κρίσιμη για τον ελληνισμό της Μακεδονίας χρονική περίοδο. Για την κορυφαία αυτή μορφή των γραμμάτων και της παιδείας, βλ.. Κρήτου, ΣΙΡΙΣ 7 (2003-2007) 11-24

12 Πέτρος Κ. Σαμσάρης πιγραμματικά ότι συνέβαλαν στον εμπλουτισμό των κοινόχρηστων βιβλιοθηκών, όπως εκείνης του Μακεδονικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Σερρών 4 : Ἡ τηλικαύτης καὶ τοιαύτης βιβλιακῆς ὕλης ἐν Σέρραις περισυναγωγὴ πασιφανῶς ἀποδεικνύει, τοῦτο μὲν τὴν προθυμίαν καὶ τὸν ζῆλον τῶν ἀναλαβόντων νὰ σχηματίσωσι ταύτην προστρέχοντες εἰς τὰς ἰδιωτικὰς ἐνταῦθα βιβλιοθήκας τοῦτο δὲ τὴν ἀξίαν τῶν ἰδιωτικῶν βιβλιοθηκῶν ἢ μᾶλλον τὴν φιλομάθειαν καὶ εὐρυμάθειαν τῶν κατόχων αὐτῶν 5. Στην έκθεση πεπραγμένων κατά το τρίτο έτος λειτουργίας (1872-1873) 6 του παραπάνω σερραϊκού συλλόγου ο πρόεδρός του Ιωάννης Θεοδωρίδης διευκρινίζει ότι ο εμπλουτισμός της Βιβλιοθήκης του Συλλόγου στηρίχτηκε εἰς τὴν φιλομουσίαν καὶ τὴν γενναιότητα τῶν δωρητῶν, τινὲς τῶν ὁποίων ὁλόκληρον σχεδὸν τὴν Βιβλιοθήκην των ἀφιέρωσαν εἰς τὸν Σύλλογον. Πέραν όμως από τις δωρεές ιδιωτών, ο Σύλλογος προχώρησε στην αγορά της ιδιωτικής βιβλιοθήκης του αποθανόντος διαπρεπούς Σερραίου δασκάλου Εμμανουήλ Φωτιάδη (1805-1849), τον οποίο μάλιστα σχεδίαζε να τιμήσει με την ανέγερση μνημείου. Ο γυμνασιάρχης Πέτρος Παπαγεωργίου (1859-1914), στην περισπούδαστη μελέτη του για την πόλη των Σερρών 7, κάνει λόγο για ορισμένα χειρόγραφα που αντίκρισε κατά το τελευταίο τέταρτο του 19 ου αιώνα σε ιδιωτικές βιβλιοθήκες Σερραίων κατοίκων, όπως δύο χάρτινα φύλλα «Καλανδολογίου» στην οικία ενός, και πέντε Καινές ιαθήκες σε μεμβράνη με διαφορετικά μεγέθη (11 ου και 12 ου αιώνα) «Ιωάννης Τσικόπουλος: Ένας ξεχασμένος Μακεδόνας λόγιος», Μακεδονικά 29 (1993-94) 29-37. 4. Για τη βιβλιοθήκη του συλλόγου ειδικότερα, βλ. Π. Σαμσάρη, «Ο Μακεδονικός Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Σερρών: Η εκπαιδευτική και πολιτιστική του δράση», Σερραϊκά Ανάλεκτα 4 (2006) 81-89. 5. Βλ. Ενδέκατον έτος του εν Σέρραις Μακεδονικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου. Έκθεσις αναγνωσθείσα τη 31 Μαΐου 1881 κατά την επέτειον του Συλλόγου εορτήν υπό του Γραμματέως Ιωάννου Τσικοπούλου, Τυπ. «Η Μακεδονία» Θάνου και Βασιλειάδη, Θεσσαλονίκη 1881, σ. 19. 6. Βλ. Ο εν Σέρραις Μακεδονικός Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος. Έκθεσις των πεπραγμένων κατά το τρίτον από της συστάσεως αυτού έτος (από 4 Ιουνίου 1872 έως 27 Μαΐου 1873), υπό του προέδρου Ιωάννου Θεοδωρίδου, Τυπ. Phare du Bosphore, Κωνσταντινούπολις 1873, σ. 23. 7. Βλ. Π. Παπαγεωργίου, «Αι Σέρραι και τα προάστεια, τα περί τας Σέρρας και η μονή Ιωάννου του Προδρόμου: Συμβολή ιστορική και αρχαιολογική», Byzantinische Zeitschrift 3 (1894) 287 & φωτομηχ. ανατ. από τη ημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών, Θεσσαλονίκη 1988, σ. 63.

Ιδιωτικές βιβλιοθήκες Ελλήνων στην πόλη των Σερρών 13

14 Πέτρος Κ. Σαμσάρης κάποιου άλλου, που διέμενε στη συνοικία της Λιόκαλης. Ο ίδιος μάλιστα, μεριμνώντας για τον πλουτισμό της προσωπικής του βιβλιοθήκης, δηλώνει ότι αγόρασε από χωρικό χάρτινο χειρόγραφο με κομμένα φύλλα του 14 ου αιώνα. Στην αρχή της πρώτης σελίδας της χάρτινης άδηλης Ρητορικής, που καταγράφηκε στη Βιβλιοθήκη του ιστορικού Γυμνασίου Σερρών, υπήρχε η παρακάτω χειρόγραφη σημείωση με τον ίδιο γραφικό χαρακτήρα του όλου έργου: Ἐκ τῆς Ἑλληνι(κῆς) βιβλιοθήκης Ἰωάννου Βαλλίδου καὶ Ν: 12, ενώ στο παράφυλλο 1837: Ἰουνίου 10 Σέρρας. Μαθημάτων Πρ. Κτήτωρ μου ὑπάρχει Γεώργιος Α. Βάλλας. Το όνομα αυτό, όπως επισημαίνει το 1914 ο Γενικός Επιθεωρητής ημήτριος Σάρρος (1870-1938) 8, είχε ξαναγραφεί πάνω σε σβησμένο όνομα του Ἰωάννης Α (πιθανόν Βαλλίδης). Ένα χειρόγραφο Ευαγγελίων, που παρατήρησε στην πόλη στις αρχές του 20 ου αιώνα ο C. Gregory 9 και απόκειται σήμερα στη Βιβλιοθήκη της Clara Day Seymour (Mme George Clair) St. John στη Wallington 10, προέρχεται πιθανώς από αστική βιβλιοθήκη άγνωστου ι- διώτη. Πλούσιες βιβλιοθήκες θα πρέπει να διατηρούσαν και οι εκάστοτε μητροπολίτες Σερρών, καθώς ονόματά τους, όπως του Μαξίμου, του Πορφυρίου, του Ναθαναήλ και του Χρύσανθου, απαντώνται συχνά σε καταλόγους συνδρομητών βιβλίων. Οι ίδιοι προεγγράφονταν συνήθως για παραπάνω από ένα αντίτυπο 11. Ο δεύτερος μάλιστα κατά τα έτη της ποιμεναρχίας του στις Σέρρες (1811-1824) συνέδραμε με προσωπικές του δαπάνες στην έκδοση 8. Βλ.. Σάρρου, «Οι κώδικες του Γυμνασίου Σερρών», Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος 33 (1914) 68. Υπηρέτησε ως εκπαιδευτικός λειτουργός στις Σέρρες κατά τα έτη 1908-1909. 9. Βλ. C. Gregory, Textkritik des Neuen Testamentes, tom. III, έκδ. J. C. Hinrichs che Buchhandlung, 3 Leipzig 1909, σ. 1173. 10. Βλ. M. Richard, Répertoire des Bibliothèques et des Catalogues de manuscrits grecs, έκδ. Centre National de la Recherche Scientifique, 2 Paris 1958, σ. 212. 11. Βλ. Ι. Βασδραβέλη, «ιάφοροι οικογένειαι των Σερρών, Μελενίκου και μοναστηρίου Ρίλας κατά το έτος 1824», Μακεδονικά 7 (1966-67) 370. Α. Καραθανάση, Θεσσαλονίκεια και Μακεδονικά, έκδ. Αφοί Κυριακίδη Α.Ε., Θεσσαλονίκη 1996, σσ. 96, 98, 107, 113, 122.

Ιδιωτικές βιβλιοθήκες Ελλήνων στην πόλη των Σερρών 15 οκτώ βιβλίων 12. Την πλούσια βιβλιοθήκη, που είχε συγκροτήσει, παραχώρησε αργότερα στην Ελληνική Σχολή της Βέροιας 13. Γνωστό εξάλλου ήταν το ενδιαφέρον που επέδειξαν για την κυκλοφορία των βιβλίων, εκτός των κληρικών και πλούσιοι Σερραίοι έμποροι 14. Συνδρομητής επίσης άγνωστου εντύπου του 1824 φέρεται και ο Σερραίος λόγιος Χ Πέτρος ραγάσης, ο οποίος έγραψε χειρόγραφη περιγραφή της πόλης των Σερρών 15. 12. Η συγγραφική δραστηριότητα των Σερραίων δημιουργών ξεκινά από τις αρχές ακόμη του 19 ου αιώνα. Το 1802 εκδόθηκε στη Βιέννη της Αυστρίας το βιβλίο Ορθόδοξος Υμνωδός, ήτοι Ιερά Φιλοσοφία εν μέτροις Πινδαρικοίς. Εκτεθείσα παρά Σεργίου Μακραίου. Τύποις δε εκδοθείσα σπουδή τε και συνδρομή του Πανιερωτάτου, και Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου αγίου Σερρών Κυρίου Κυρίου Κωνσταντίου και των ευγενεστάτων και φιλοχρίστων Αρχόντων τε και Πραγματευτών της περιφήμου και Θεοστηρίκτου ταύτης πόλεως Σερρών προς κοινήν των φιλομούσων ορθοδόξων ωφέλειαν, εν τη Ελληνική τυπογραφία Γεωργίου Βενδότη. Το 1833 μεταφράστηκε και εκδόθηκε στη Βιέννη το βιβλίο του Σοαβίου Συζητήσεις περί της φυσικής συστάσεως μιας κοινωνίας. Ακολούθησαν οι μεταφράσεις των συγγραμμάτων του Ιταλού Cèsare Bonesanno de Beccaria, Dei delitte dette pene (Περί εγκλήματος και της ποινής) και η Μικρά Γραμματική. Περί της κοινής ελληνικής διαλέκτου του Thiersch το 1836, με δαπάνη του πατριάρχη Γρηγορίου του από Σερρών. Η χορηγία βιβλίων από «Μαικήνες» χρηματοδότες γενικεύτηκε κατά τα επόμενα χρόνια. 13. Βλ. Γ. Μύαρη, «Ο ελληνικός ιαφωτισμός στη Βέροια και Νάουσα», Μακεδονική Ζωή τεύχ. 349 (1995) 16. Η αφιέρωση των επιχορηγούμενων αυτών βιβλίων στο πρόσωπό τους αποτελεί την ελάχιστη εκδήλωση ευγνωμοσύνης, πρβλ. το βιβλίο του Σερραίου Πέτρου Κωνσταντινίδη, Γεωγραφία της Μακεδονίας προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων, που εκδόθηκε το 1884 και ήταν αφιερωμένο στον έμπορο Θεόδωρο ούμπα, ο οποίος ευεργέτησε ποικιλοτρόπως τα κοινωφελή και εκπαιδευτικά ιδρύματα της Κοινότητας Σερρών. 14. Το βιβλίο, εκτός από αγαθό παιδείας, αποτελούσε και καταναλωτικό προϊόν. Έτσι, ως εμπορεύσιμο είδος υπαγόταν στο γενικό εμπόριο εκείνης της εποχής. Οι Έλληνες έμποροι κάθε κατηγορίας υπήρξαν οι αποκλειστικοί σχεδόν φορείς της διάδοσής του στις διάφορες περιοχές. Στις αρχές του 19 ου αι. το ελληνικό βιβλίο διακινούνταν στις Σέρρες από Γιαννιώτες εμπόρους, μέσω του εδώ υποκαταστήματός τους, που διηύθυνε ο Αλεξ. Μπελιαρούτης. Από τις διαθέσιμες αρχειακές μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι από τη συνολική αξία των διαφόρων εμπορευμάτων, που διακινήθηκαν κατά τα έτη 1805-1809 στις Σέρρες, το 34,70% αναλογούσε στην αξία βιβλίων, βλ. Γ. Παπαγεωργίου, «Μια ε- μπορική συντροφιά στα Γιάννινα στις αρχές του 19 ου αι. και οι μαρτυρίες από το κατάστιχό της για τη διακίνηση του ελληνικού βιβλίου», Πρακτικά Β Επιστημονικού Συνεδρίου Γιάννινα-Ήπειρος 19 ος -20 ος αι. Ιστορία-Κοινωνία-Πολιτισμός (Γιάννινα, 2-4 εκεμβρίου 1988), Γιάννινα 1993, σσ. 115, 119, 120 και ωδώνη 18, τεύχ. 1 (1989) 141, 144, 145, 161, 162. 15. Βλ. Μ. ήμιτσα, Αρχαία γεωγραφία της Μακεδονίας, τόμ. Β, Αθήναι 1874, φωτομηχ. ανατ. Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη 1988, σ. 570 σημ. 1: Περὶ δὲ τῆς ἐνεστώσης ἐκτάσεως καὶ φύσεως τῆς χώρας Σερραῖός τις ἐν περιγραφῇ αὐτῆς, περιελθούσῃ εἰς χεῖράς μου, Πέτρος ραγάσης καλούμενος, καθώς επίσης και του ίδιου, Η Μακεδονία

16 Πέτρος Κ. Σαμσάρης εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις, τεύχ. Β, φωτομηχ. ανατ. Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη 1988, Αθήναι 1896, σ. 666: κατὰ τὴν μαρτυρίαν τοῦ Ἕλληνος Σερραίου Π. ραγάτση, γράψαντος περιγραφὴν τῆς πόλεως Σερρῶν, πατρίδος του. Το χειρόγραφο έργο του παραπάνω Σερραίου λογίου ομολογεί ότι το αγνοεί ο Π. Παπαγεωργίου, ό.π., σ. 227 (3): βραχεῖα σημείωσις περὶ τῆς ἐπὶ τοῦ τείχους ἐπιγραφῆς κατὰ χειρόγραφον, ἔμοιγε ἄγνωστον, περιγραφὴν Σερραίου τινός, Πέτρου ραγάση ὀνομαζομένου. Πρβλ. επίσης Ι. Βασδραβέλη, ό.π., σ. 371.

Ιδιωτικές βιβλιοθήκες Ελλήνων στην πόλη των Σερρών 17 Οι πίνακες των συνδρομητών βιβλίων 16, όπως παρουσιάζονται από τα μέσα περίπου του 18 ου αιώνα, προσαρτημένοι στο τέλος των αντιτύπων αρκετών εκδόσεων, παρέχουν στοιχεία διαφωτιστικά ως προς τη διοχέτευση του πολιτισμικού αυτού αγαθού σε δημόσιες, αλλά και ιδιωτικές βιβλιοθήκες. Από αυτούς πληροφορούμαστε ονόματα Σερραίων «φιλόμουσων και φιλοπάτριδων» συνδρομητών. Οι περισσότεροι βέβαια από αυτούς σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να θεωρηθούν κάτοχοι ιδιωτικών βιβλιοθηκών. Ανταποκρίθηκαν απλώς στις εκκλήσεις των συγγραφέων και των εκδοτών και με τις προεγγραφές 17 τους στήριξαν οικονομικά τις αντίστοιχες εκδοτικές τους προσπάθειες. Για ορισμένους ίσως από αυτούς δεν αποκλείεται το μοναδικό κίνητρο να υπήρξε η προβολή του γοήτρου, της τιμής, του 16. Η πρακτική της προεγγραφής για αγορά συγκεκριμένων εκδόσεων ήταν συνηθισμένη και σε άλλες βαλκανικές χώρες (Βουλγαρία, Σερβία, Ρουμανία), βλ. M. Stoyanov, «Les Syndromites Bulgares de livres grecs au cours de la première moitiè du XIX e siècle», Byzantinische-Neugriechische Jahrbücher 19 (1966) 373. 17. Η προμήθεια βιβλίων πραγματοποιούνταν και από τα τοπικά βιβλιοπωλεία. Γνωρίζουμε ότι ο ιερομόναχος Σίλβεστρος διατηρούσε βιβλιοπωλείο στη μονή του Τιμίου Προδρόμου Σερρών, πριν από τα μέσα ακόμη του 19 ου αι., βλ. Β. Κατσαρού- Χ. Παπαστάθη, «Η έρευνα της κατηγορίας των εκκλησιαστικών χειρογράφων (Κώδικες, βρέβια, κατάστιχα, αντιγραφές επισήμων εγγράφων της Μονής του Τιμίου Προδρόμου Σερρών) και η κατάσταση της Βιβλιοθήκης της Μονής, όπως εμφανίζεται σε ανέκδοτο κατάλογο των χειρογράφων και των εντύπων της», Πρακτικά Α ιεθνούς Συνεδρίου Οι Σέρρες και η περιοχή τους από την αρχαία στη μεταβυζαντινή κοινωνία (Σέρρες, 29 Σεπτεμβρίου - 3 Οκτωβρίου 1993), τόμ. Β, έκδ. ήμου Σερρών, Θεσσαλονίκη 1998, σσ. 588 σημ. 58, 603. Τα σχολεία των Σερρών διατηρούσαν επίσης βιβλιοπωλείο, από το οποίο προμηθεύονταν οι μαθητές τα διδακτικά τους βιβλία, που όφειλαν όμως να είναι σφραγισμένα με τη σφραγίδα των σχολείων, βλ.. Μαρούλη, Τα έργα των εχθρών μου και το έργον μου ενώπιον του ενεστώτος και μέλλοντος, Τυπ. ιδασκαλείων, Σέρραι 1879, σ. 47. Στο δεύτερο ιδιωτικό ιδασκαλείο του ημητρίου Μαρούλη λειτούργησε το Σεπτέμβριο του 1878 το πρώτο τυπογραφείο της πόλης, με διευθυντή το Νιγριτινό Χριστόδουλο Σμάγαδη. Τα πέντε έντυπα που τυπώθηκαν σε αυτό, στη βραχύβια χρονική διάρκεια της λειτουργίας του, πήραν τη θέση τους ασφαλώς στις τοπικές κοινόχρηστες και ιδιωτικές βιβλιοθήκες. Τέλος γνωστό βιβλιοπωλείο των αρχών του 20 ου αι. ήταν αυτό του Αστέριου. Γούσιου (1862-1920), που στη συνέχεια εξοπλίστηκε με τυπογραφικά μηχανήματα και μετατράπηκε σε τυπογραφείο. Σε αυτό τυπώθηκαν, λίγα μόλις χρόνια πριν από την απελευθέρωση της πόλης, τρία βιβλία: α) του. Ζωγραφίδη, Ιερά Ιστορία μετά ρητών, συμπερασμάτων, τροπαρίων και προσευχών συνταχθείσα κατά το πρόγραμμα της ενταύθα Κ. Αστικής Σχολής προς χρήσιν των Αστικών και ημοτικών Σχολείων αμφοτέρων των φύλων, τεύχη Α -Γ, Σέρραι 1910, β) του. Αποστολίδη, Ορθόδοξος χριστιανική κατήχησις προς χρήσιν των Αστικών Σχολών αμφοτέρων των φύλων, Σέρραι 1912 και γ) του Αθ. Παπαφωτίου, Ορθόδοξος χριστιανική κατήχησις προς χρήσιν των Αστικών Σχολών αμφοτέρων των φύλων, Σέρραι 1912.

18 Πέτρος Κ. Σαμσάρης κοινωνικού κύρους ή ακόμη και της υστεροφημίας του ονόματός τους. Κάποιοι άλλοι όμως λόγιοι και εκπαιδευτικοί επέδειξαν εντονότερο ενδιαφέρον για το περιεχόμενο των βιβλίων και επιδίωξαν να αποκτήσουν επιλεκτικά κάποια από αυτά για την προσωπική τους βιβλιοθήκη, πριν από την εξάντλησή τους, εκμεταλλευόμενοι την οικονομικότερη πάντα προσφερόμενη τιμή. Αυτοί προσδιορίζονται συνήθως με τα συνοδευτικά προσηγορικά επίθετα «σοφολογιώτατος», «πανοσιοελλογιμώτατος», «ελλόγιμος» ή «ελλογιμώτατος» και «λογιώτατος». Ο Φίλιππος Ηλιού για το χρονικό διάστημα 1801-1821 εντοπίζει 123 συνδρομητές από την περιοχή των Σερρών που προεγγράφηκαν για 165 αντίτυπα 18, ενώ το 1821-1832 ο αριθμός αυξάνει σε 290 για 408 «σώματα» 19. Πρόσφατη, ατελής ακόμη, μελέτη 20 σε 100 εκδόσεις για τη χρονική περίοδο 1800-1912 υπολογίζει το σύνολο των Σερραίων συνδρομητών στους 2.078 (από αυτούς οι 153 γυναίκες συνδρομήτριες). Ανάμεσα στους προεπαναστατικούς συνδρομητές φυσικών προσώπων ορισμένοι είναι γνωστοί από τις πλούσιες ιδιωτικές βιβλιοθήκες που διατηρούσαν, όπως ο Αναστάσιος Παπάς και ο Κωνσταντίνος Μινωίδης. Ο πρώτος απόδημος Σερραίος (1796-1858) 21, δευτερότοκος γιος του οπλαρχηγού των μακεδονικών δυνάμεων Εμμανουήλ, κοσμοπολίτης με πολλά επιστημονικά και λογοτεχνικά ενδιαφέροντα, αλλά και με σημαντική επαναστατική δράση 22 αποδεικνύεται κάτοχος πλούσιας βιβλιοθήκης. Την είχε συγκροτήσει κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο εξωτερικό, με έδρα τη Βιέννη, 18. Βλ. Φ. Ηλιού, Ελληνική βιβλιογραφία του 19 ου αιώνα: Βιβλία-φυλλάδια, τόμ. Α, έκδ. Βιβλιολογικού Εργαστηρίου/Ε.Λ.Ι.Α., Αθήνα 1997, σ. ν. 19. Βλ. Φ. Ηλιού, «Βιβλία με συνδρομητές: ΙΙ, από τα χρόνια της Επανάστασης έως το 1832», Ερανιστής 22 (1999) 234. 20. Βλ. Ευ. Βαχαρόγλου, «Σερραίοι φιλόμουσοι συνδρομητές σε ελληνικά βιβλία των ετών 1800-1912», Σερραϊκά Χρονικά 15 (2004) 135-224. Ο αριθμός των 100 εντύπων με Σερραίους συνδρομητές για το χρονικό αυτό διάστημα θεωρείται μικρός. 21. Γι αυτόν, βλ. Απ. Βακαλόπουλου, «Νέα ιστορικά στοιχεία για τον Αναστάσιο Εμμ. Παπά», Μακεδονικά 25 (1985-86) 1-16 και Α. Καραθανάση, ό.π., σσ. 98-99, 107, 113-114, 117. 22. Για την επαναστατική του δράση, βλ. Απ. Βακαλόπουλου, ό.π., σσ. 1-15.

Ιδιωτικές βιβλιοθήκες Ελλήνων στην πόλη των Σερρών 19 όπου είχε τη διεύθυνση του εμπορικού καταστήματος του πατέρα του, μαζί με τους άλλους δύο αδελφούς του 23. Ήταν από τους πρώτους Έλληνες (μαζί με τον Theodor Karajan), που υιοθετώντας τη γερμανική παράδοση, είχε προσδιορίσει στις αρχές του 19 ου αιώνα τα βιβλία της βιβλιοθήκης του με περίτεχνο κτητορικό σήμα (ex-libris) 24. Ακολουθούσε τη μορφή οικόσημου, που στις γωνίες του κάτω τμήματός του, μέσα σε δύο τετράγωνα διάχωρα, απεικονίζονταν στα αριστερά ως προς το θεατή ένα λιοντάρι, μία σφίγγα κι ένας ήλιος, ενώ στα δεξιά ο Κερδώος Ερμής, στον ο- ποίο ήταν αφιερωμένο. 23. Ο αδελφός του Μιχαήλ δίδαξε γύρω στα 1830 στην ίδια Σχολή Σερρών. Έγραψε μάλιστα και εξέδωσε το δίτομο βιβλίο: Αρχαί Γραμματικής Ελληνικής, διά τους αρχαρίους υπό Μιχαήλου Εμμανουήλ Παππά, του εκ Σερρών της Μακεδονίας, τόμ. Α, Εν Βιέννη της Αυστρίας εκ της τυπογραφίας Μ. Χ. Αδόλφου 1827 & τόμ. Β, εν Βιέννη της Αυστρίας εκ της τυπογραφίας του Αντωνίου Αυκούλου 1829. 24. Βλ. Σ. Παπαγεωργίου, «Ελληνικά ex libris», Μέλισσα των βιβλίων 2 (1972-73) 84-85. Αι. Κουμαριανού Λ. ρούλια E. Layton, ό.π., σ. 199 (εικ. 151). Ν. Γρηγοράκη, Ελληνικά Ex-Libris, έκδ. ιάττων, Αθήνα 1997, σσ. 28, 29.

20 Πέτρος Κ. Σαμσάρης Το κεντρικό του τμήμα συμπληρωνόταν με την τετράστιχη επιγραφή: Ἐκ τῆς Βιβλιοθήκης/ Ἀναστασίου Ἐμμανουὴλ/ Παππᾶ. Ἐκ Σέρρας,/ τῆς Μακεδονίας. Όλη η παραπάνω σύνθεση περικλειόταν από μαιανδρικό πλαίσιο. Στο πάνω τμήμα, μέσα σε καμπυλωτό γραμμικό περίγραμμα, παριστάνονταν δύο αντικριστά πτηνά με ανοικτές τις φτερούγες τους και ανάμεσά τους διασταυρωμένα κλαδιά. Η όλη σύνθεση, που αντικατόπτριζε την εν γένει προσωπικότητα του ιδιοκτήτη του βιβλιοκτηρόσημου, επιστεφόταν με το κεφάλι σε κατατομή προς τα δεξιά ενός αρχαίου Έλληνα συγγραφέα ή σοφού, με το ο- ποίο ο Αναστάσιος επιδίωξε να δηλώσει την ελληνική του καταγωγή μέσα στο ξενικό περιβάλλον που διέμενε 25. Γνωστότερη όλων των ιδιωτικών βιβλιοθηκών της πόλης των Σερρών ήταν αυτή του Εδεσσαίου λογίου δασκάλου Κωνσταντίνου Μηνά (και Μηνωίδη ή Μινωίδη) (1788-1859) 26, ο οποίος από το 1815 διατέλεσε διευθυντής της Σχολής των Σερρών, μετά από πρόσκληση του συμπατριώτη του μητροπολίτη Σερρών Χρύσανθου. ίδαξε ρητορική και φιλοσοφία μέχρι το 1819. Στις 19 Μαΐου του ίδιου έτους αναχώρησε στη Γαλλία για συνέχιση των σπουδών του, που του ε- ξασφάλισαν στη συνέχεια μια λαμπρή σταδιοδρομία 27. Στις Σέρρες, πριν από την αναχώρησή του, είχε αναθέσει σε φίλους, τους αδελφούς Κουκουγγέλου, τη φύλαξη των βιβλίων της ι- διωτικής του βιβλιοθήκης 28, καθώς και άλλων προσωπικών του αντι- 25. Βλ. Απ. Βακαλόπουλου, Εμμανουήλ Παπάς αρχηγός και υπερασπιστής της Μακεδονίας : Η ιστορία και το αρχείο της οικογένειάς του, έκδ. Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη 1981, σ. 192. 26. Για το έτος γέννησής του (1 εκεμβρίου 1788), για το οποίο έγιναν αρκετές συζητήσεις, βλ. Σ. Λάμπρου, «Περί της παιδείας εν Ιωαννίνοις επί τουρκοκρατίας», Νέος Ελληνομνήμων 13 (1916) 370. Πρωτότυπη όμως ληξιαρχική πράξη, που εκδόθηκε το 1840, και παρέχει πληροφορίες όχι μόνο για τον τόπο και το έτος γέννησής του, αλλά και για την ημερομηνία της βάπτισής του (25 εκεμβρίου 1788), θέτει τέλος στο πρόβλημα της χρονολογίας γέννησής του, βλ. Γ. Τουσίμη, «Κωνσταντίνος Μηνάς, Μηνωίδης, ένας Εδεσσαίος λόγιος του 1821», Μακεδονικά 11 (1971) 403. 27. Στο Παρίσι επιδόθηκε στην επιστημονική έρευνα με αντικείμενο την ελληνική γλώσσα και εξέδωσε πλήθος αξιόλογων μελετών σχετικές με την ορθογραφία, την προφορά, την ορθοφωνία και τη γραμματική της, όπως: Θεωρία περί της ελληνικής γραμματικής τε και γλώσσης, υπό Κ. Μινωίδου Μηνά, του την φιλοσοφίαν και ρητορικήν εν Μακεδονία διδάξαντος. 28. Για τις περιπέτειες της ιδιωτικής αυτής βιβλιοθήκης διεξοδικότερα, βλ. Γ. Κουτζακιώτη, «Η Βιβλιοθήκη του Κ. Μηνά Μηνωίδη στις Σέρρες (1815-1819) και η τύχη της», Ερανιστής 23 (2001) 219-252.

Ιδιωτικές βιβλιοθήκες Ελλήνων στην πόλη των Σερρών 21 κειμένων μέσα σε τρία μεγάλα κιβώτια 29 (τρία καλῶς κλεισμένα καὶ βουλομένα σανδούκια). Τα κλειδιά των κιβωτίων, συνοδευόμενα με μία συγκεντρωτική αναλυτική κατάσταση του περιεχομένου τους, είχε εμπιστευθεί στη Μητρόπολη. Τα κιβώτια αυτά, μέχρι το έτος 1836, κείτονταν άθικτα στα καταστήματα των φίλων του. Μετά το θάνατό τους τα παρέλαβε ο Σίμος Κουκουγγέλου, μοναχογιός του ενός. Ο τελευταίος και το στενό οικογενειακό του περιβάλλον παραβίασαν μετά από λίγα χρόνια (1839) σταδιακά και τα τρία κιβώτια, αποσπώντας βιβλία από το εσωτερικό τους. Ο Σίμος αρχικά προσπάθησε να πουλήσει ένα από αυτά (το ξενόγλωσσο La Bible polyglotte) στο δάσκαλο της Σχολής Σερρών Εμμανουήλ Φωτιάδη με το ποσό των 800 πιάστρων, ενώ η σύζυγός του αμέσως μετά το θάνατό του διέθεσε πέντε ή έξι βιβλία στον πνευματικό του μητροπολίτη Σερρών Αθανασίου με ανάλογο οικονομικό αντίτιμο. Ο Κωνσταντίνος Μηνάς, μετά την καταξίωσή του στη γαλλική κοινωνία, πραγματοποίησε τρεις ειδικές αποστολές στην Ελλάδα (Φεβρουάριος 1840 - Μάρτιος 1843, Μάιος 1844 - εκέμβριος 1845 και Μάιος 1850 - Νοέμβριος 1855) ως εκπρόσωπος του γαλλικού υ- πουργείου ημόσιας Εκπαίδευσης, με σκοπό την εξερεύνηση των βιβλιοθηκών των ορθόδοξων μονών του Αγίου Όρους Μακεδονίας και Θεσσαλίας 30. Οι αποστολές του αυτές είχαν ως αποτέλεσμα τον ε- μπλουτισμό της γαλλικής Εθνικής Βιβλιοθήκης με χειρόγραφα, που προήλθαν από τη σύληση των μοναστηριακών βιβλιοθηκών 31, αλλά και τον παράλληλο όμως εντοπισμό χειρογράφων με άγνωστα έργα αρχαίων συγγραφέων. Κατά τη διάρκεια της πρώτης του αποστολής ο Κ. Μηνάς επισκέφτηκε με παραποιημένο όνομα (Constant Ménas) και γαλλικό διαβατήριο το Φεβρουάριο του 1841 και τη μονή του Τιμίου Προδρόμου Σερρών, όπου ασχολήθηκε με την καταγραφή των χειρογράφων 29. Τα ξύλινα κιβώτια, ως μέσο συσκευασίας-αποθήκευσης, αλλά και μεταφοράς βιβλίων σε μεγάλες αποστάσεις για εμπορικούς λόγους, χρησιμοποιούνταν από το 18 ο ακόμη αιώνα, βλ. Λ. ρούλια, «Στοιχεία για την κίνηση του βιβλίου στην Πελοπόννησο τον 18 ο αιώνα», Πρακτικά Α ιεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τόμ. Γ, Αθήναι 1976-78, σ. 175. 30. Βλ. H. Omont, Minoïde Mynas et ses missions en Orient (1840-1855), Mémoires de l Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, Paris 1916. 31. Βλ. P. Enepekidès, «Quelques documents byzantins des archives du Mont Athos d après les copies de Minoïde Mynas (1843), conservées à la Bibliothèque Nationale de Paris», Studi Bizantini e Neoellenici 9 (1957).

22 Πέτρος Κ. Σαμσάρης της βιβλιοθήκης της 32. Εκεί προσκλήθηκε από τον Π. Χατζηγρούτζιο, γυναικάδελφο του Σίμου, ο οποίος υπηρετούσε ως καθηγητής των ελληνικών στη Σχολή της μονής, για να του επιδείξει τη βιβλιοθήκη του. Με έκπληξη διαπίστωσε ότι μεγάλο μέρος της προσωπικής βιβλιοθήκης του καθηγητή είχε σχηματιστεί από τα δικά του βιβλία, που έφεραν την υπογραφή του και συμπεριλαμβάνονταν στον κατάλογο που είχε συντάξει πριν από την αναχώρησή του στη Γαλλία. Ο ίδιος στην αρχή απέφυγε κάθε αντίδραση, για να μην αναγνωριστεί και αποκαλυφθεί η ελληνική του καταγωγή. Αργότερα όμως απευθύνθηκε στους προξένους της Γαλλίας και της Αυστρίας στις Σέρρες, οι οποίοι απαίτησαν από το μητροπολίτη Αθανάσιο, τον οποίο ο Κ. Μηνάς θεώρησε υπεύθυνο για την απώλεια των βιβλίων και των προσωπικών του αντικειμένων, αποζημίωση 30.000 πιάστρων (περίπου 7.000 φράγκων). Σε ιδιόχειρη σημείωση σε ένα από τα τέσσερα χειρόγραφα της βιβλιοθήκης του που είχε μεταφέρει μαζί του κατά τη μετοίκησή του στη Γαλλία διαφαίνεται η μεγάλη πικρία που τον συνόδευε σε όλη του τη ζωή. Σημειώνει λοιπόν σε αυτό: Κακῇ τύχῃ ἐμοῦ καταφυγόντος εἰς Γαλλίαν διῃρπάγησαν καὶ παλαιὰ ἀντίγραφα (πλὴν τούτου καὶ τριῶν ἄλλων ἃ συμπαρέλαβον) καὶ ἔντυπα, καὶ ἄλλα, ὧν τὴν ἀπώλειαν οἱ ἐπιτετραμμένοι ὅ τε τῆς Αὐστρίας Ἰωάννης Σπόντις, καὶ ὁ τῆς Γαλλίας Κανέλης ἐτίμησαν τῶν ζ χιλιάδων φράγκων, κατὰ τὴν ἀναχεῖράς μου αὐτῶν ἀπόδειξιν τῆς δ ἀπωλείας αἴτιος ἦν ὁ Σερρῶν Ἀθανάσιος, Ὁ ἀξιότιμος ἐκ Σερρῶν Θεόδωρος ούμπας ὁ νῦν ἐν Βιέννῃ γιγνώσκει τὴν τῆς βιβλιοθήκης μου ἐκείνης ἀπώλειαν ᾧ τινι καὶ χάριτας ὁμολογῶ δημοσίως, ὧν ἕνεκα εἰργάζατό με καλῶν πρὸς καλὴν ἔκβασιν τῶν ἐμῶν ἀναζητήσεων, καὶ τοῦ δώρου τοῦ Νομοκάνονος κεκυρωμένου ταῖς τε ιατάξεσι καὶ ταῖς αὐτοκρατορικαῖς νεαραῖς ὁ χαρισόμενός με βαρυτίμως ἐπριᾶτο, πρὸς παραμυθίαν τῆς ἀφανισθείσης βιβλιοθήκης μου 33. 32. Βλ. Minas Minoïde, Catalogue des manuscrits de monastère de Saint Jean Baptisme, situé près Serrai et près la montagne nommée Μενίκειον όρος en turc Boss Da, Bibliothèque Nationale Paris, Fonds Grec Suppl. 755, fel. 89-92. Πρβλ. επίσης Γ. Παπάζογλου, «Ο Μηνωίδης Μηνάς και ένας κατάλογος χειρογράφων της μονής του Τιμίου Προδρόμου Σερρών», Παρνασσός 33 (1991) 65-79. 33. Βλ. Μηνωίδη Μηνά, Γεωργίου Σχολαρίου του και Γενναδίου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως κατά των Πλήθωνος αποριών επ Αριστοτέλει σύγγραμμα Βιβλίον πρώτον, Παρίσι/Λονδίνο/Οξφόρδη/ Βιέννη 1858, σσ. XLVIII-LI σημ. 1.

Ιδιωτικές βιβλιοθήκες Ελλήνων στην πόλη των Σερρών 23 Από το σύνολο των βιβλίων τού αποδόθηκε ένα πολύ μικρό μόνο μέρος και αυτό μάλιστα σε άθλια κατάσταση. Τα υπόλοιπα αποκρύφτηκαν από τον Χατζηγρούτζιο στα δωμάτια φίλων και μαθητών του στο μοναστικό ίδρυμα. Στα μέσα περίπου του 19 ου αιώνα εντάχτηκαν στη μεγάλη κεντρική βιβλιοθήκη της Προδρομικής μονής και είχαν την ίδια τύχη με τα υπόλοιπα, τα οποία τον Ιούνιο του 1917 υπεξαιρέθηκαν από τους Βουλγάρους 34. Η βιβλιοθήκη του Κ. Μηνά, σύμφωνα με τον κατάλογο που είχε συντάξει ο ίδιος, περιλάμβανε περισσότερους από 182 τόμους, που αντιστοιχούσαν σε 93 τουλάχιστον τίτλους, από τους οποίους οι εννιά ήταν χειρόγραφα βιβλία 35 και οι πέντε έντυπα βιβλία με χειρόγραφες σημειώσεις και διορθώσεις. Η θεματολογία των βιβλίων, που ήταν εκδόσεις κυρίως των αρχών του 19 ου αιώνα, χωρίς να απουσιάζουν και έργα του 18 ου αιώνα, κάλυπτε ένα ευρύ φάσμα των ενδιαφερόντων του, αφού είχε σχέση με την αστρονομία, γεωγραφία, γραμματική, θρησκεία, ιατρική, ι- στορία, μαθηματικά, νεότερη λογοτεχνία, φιλοσοφία, φυσική, ενώ συμπεριλαμβάνονταν επίσης κλασικά έργα της ελληνικής και λατινικής γραμματείας, εγκυκλοπαιδείες και λεξικά. Η παρουσία των χειρογράφων της συλλογής του (ορισμένα μάλιστα του 13 ου και 14 ου αιώνα), καθώς και οι παλιές εκδόσεις του 15 ου και 16 ου αιώνα κλασικών έργων της αρχαιότητας κοντά σε νεότερες, υποδηλώνει επιπροσθέτως και τη συλλεκτική έφεση του κατόχου τους 36. 34. Ορισμένα μάλιστα από αυτά ανιχνεύονται στους 302 τόμους που εντάσσονται στη συλλογή των σπάνιων εντύπων της ημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Σερρών, στην οποία αποδόθηκαν το 1919, μετά την επιστροφή τους από τη γείτονα χώρα, σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης του Νεϊγύ. Άλλοι 47 τόμοι της ίδιας μονής απόκεινται στη συλλογή της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδας και ακόμη 35 τόμοι στη Βιβλιοθήκη του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, βλ. Β. Κατσαρού- Χ. Παπαστάθη, ό.π., σσ. 581-632. Γ. Κουτζακιώτη, ό.π., σσ. 233-236. 35. Οι βιβλιογράφοι χειρόγραφων πνευματικών έργων συνήθιζαν στο τέλος των βιβλίων τους να αναγράφουν τις εξής καταληκτικές φράσεις: Ὥσπερ οἱ θαλασσοποροῦντες ποθοῦσιν ἰδεῖν λιμένα καὶ οἱ ἀγρυπνοῦντες ὕπνον οὕτω καὶ οἱ βιβλιογράφοντες ἰδεῖν βιβλίου πέρας ή Ὥσπερ οἱ ἀποδημήσαντες ποθοῦσιν ἰδεῖν πατρίδα καὶ οἱ θαλασσοποροῦντες λιμένα οὕτω καὶ οἱ βιβλιογράφοντες ἰδεῖν βιβλίου πέρας ή Ὥσπερ ξένοι χαίρουσιν ἰδεῖν πατρίδα καὶ οἱ στρατευόμενοι ἰδεῖν τὸ κέρδος, καὶ οἱ νόσῳ κείμενοι ἰδεῖν ὑγείαν, οὕτω καὶ οἱ γράφοντες βιβλίου τέλος ή ακόμη Ὥσπερ ξένοι πάσχοντες ἰδεῖν πατρίδα καὶ οἱ πραγματεύοντες ἰδεῖν τὸ κέρδος καὶ οἱ θαλαττεύοντες ἰδεῖν λιμένα, οὕτω καὶ οἱ γράφοντες ἰδεῖν βιβλίου τέλος, βλ.. Σάρρου, ό.π., σ. 68. Π. Παπαγεωργίου, ό.π., σ. 287 (63). 36. Βλ. Γ. Κουτζακιώτη, ό.π., σ. 230.

24 Πέτρος Κ. Σαμσάρης Οι ιδιωτικές βιβλιοθήκες στην υπόδουλη Ελλάδα, βραχύβιες συνήθως όσο και η εφήμερη ζωή του κτήτορά τους, αποτελούσαν συχνά τον πυρήνα μεγαλύτερων συλλογών ή ενσωματώνονταν σε άλλες υπάρχουσες 37. Αντικατόπτριζαν γενικότερα τον εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο των διανοούμενων κτητόρων τους, αλλά και το ι- δεολογικό κλίμα της εποχής τους. Για το λόγο αυτό η διερεύνηση του περιεχομένου μιας προσωπικής συλλογής βιβλίων από άποψη ποσοτική, ειδολογική και χρονολογική συμβάλλει όχι μόνο στην κατανόηση της προσωπικότητας του εγγράμματου κατόχου της, αλλά και στον προσδιορισμό των πνευματικών και ιδεολογικών αναζητήσεων, καθώς επίσης και στον προσανατολισμό των ενδιαφερόντων του. 37. Βλ. Αι. Κουμαριανού Λ. ρούλια E. Layton, ό.π., σ. 203.

Prof. dr DRAGANA RADOJIČIĆ Ethnographical Institute of the Serbian Academy of Sciences and Arts BOKA KOTORSKA: A HOMELAND OF VASA BRAJOVIC AND THE FIGHTERS FOR THE INDEPENDENT GREECE Throughout centuries, seaborne trade connected many parts of Greece with Boka Kotorska. Another inseparable connection between the natives of Boka Kotorska and the Greeks was a cooperative partaking in the war for Greece liberation, in 1821-1828. Only a limited set of data have survived until today about the natives of Boka Kotorska and their involvement in the war. The most important individuals that took part in the war were: Vaso Brajevic from a village nearby Herceg Novi, Mojdez; Spiro Aleksic, a well known hero and flag bearer of Hadzi Hrist, also from Mojdez; sea captains Mato Mrsa from Perast, Spiro and Marko Radulovic from Mojdez, Nikola Jankovic from Igalo, Marko Gojkovic from Mokrin (near Herceg Novi), Gligor Madzor from Lustice, Tripo Tomanovic from Lepetane (near Tivat), Lazar Sortan and Joko Milinovic from Morinja (district of Kotor), Lazar Djurkovic, spiro and Drago Popovic from Risan, Josip Vickovic from Perast and Nikola Lipovac from Kotor 1. The captain Gligor Madjor was a seaport captain in Navarin and had performed many favors to the Greek army. Spiro Popovic, with his entire crew from the ship Navigacione especially helped in the sea battle at Navarin; Drago Popovic and his crew had helped many refugees to fled from the blocked Negropont. The captain Marko Acimov Gojkovic from Mokrin was called the sea wolf on behalf of many his 1. P. Kovacevic, The history of Boka Kotorska Maritime Affairs, Kotor 1967, ss. 142-144. P. Serovic, «The seamen natives of Boka Kotorska in the war for liberation and independence of Greece (1821-1828)», Annals of the Nautical Museum of Kotor (Kotor, 1954) 1. ΣΙΡΙΣ 7 (2003-2007) 25-35

26 Dragana Radojičić great deeds. The captain Tripo Tomanovic participated bravely in one of the fights with the Turks, in 1827. Lazar Djurkovic, a blood-brother of Vasa Brajovic, as told by Mato Mrsa, was a leader of one military unit and participated in all bigger battles until Greece finally got its freedom. He was, as the story tells, so fast that no bullet could reach him. Marko Radulovic was about 18 years old when he joined the Greek fighters. When the insurrection broke out, he served as a copyist on a pulaka, a type of sailing-vessel, owned by Spiro Dukovic (the Durkovics were natives from Herceg Novi). During the war, Marko got sick and had to leave the battle field for good. Everything he obtained during the war (war spoils) he passed to his war buddies, except for two small silver gold plated rifles he kept for himself. Later on, he became very famous sea captain. Niko Jankovic served on a beautiful ship owned by his uncle (a father s brother), but he left his comfortable life and joined the Greeks. In the battles near Ispara, a commander Rade from Grbalj (an area in between Tivat, Kotor and Budva), after realizing that they cannot beat the Turks, burned down a powdermagazine and died bravely with all of his fighters. The confirmation of this story, told by M. Mrsa, is found according to L. Tomovic in Gervinius; Rovani and Hermes agree to it, while Ciaompolini disagrees. Ciaompolini does not even mention Rade when describing the battles, but speaks of him as a commander of the fortress Varvaki. Apart from participation in fights, many natives from Boka, especially the Boka captains helped the Greek people in many ways. Many of the captains located in Smyrna, for example, in spite of the great danger, risked their own lives to help and to transfer the Greek refugees to safer places. M. Mrsa cites many of their names, although some will remain unknown But I could testify that it was a real competition between the captains from Novska Krajina, Perast, Prcanj, Dobrota and Morinj (which one will help more). A great deal of help was offered also by Joko Milonovic, another captain, who helped many of the refugees to get on boat. (French boats also participated in these actions, while British didn t, claimed M. Mrsa). In Constantinople, Lazar Sortan and Niko Lipovac offered a shelter and help to many refugees and aboard them to ships. The Greeks from Constantinople and Smyrna had confidence in our captains and trusted them with their own lives and properties. Nevertheless, there was one our man in Smyrna who behaved less honorable: he misused the trust that the Greeks had in our people, offered them help and transfer to boats, and then turned them

Boka Kotorska: Α Ηomeland of Vasa Brajovic 27 in to the Turks who killed them. M. Mrsa did not want to reveal the name of this person since he was not completely sure of his identity, instead he [I] surrender him to eternal damnation, and let him answer to the God s judgment!, since Mrsa heard that the same actions were cursed by people in three different cases 2. Researchers of the Boka past have dedicated a certain amount of attention to these individuals, mostly in the last decades of the 19th century; this material/data are very valuable today since many of the data have disappeared in wars, in time, the descendants of the mentioned were either disinterested or dead while papers written on the subject are still inaccessible today. Therefore, there is a need to gather and organize all available data. Mato Mrsa is remembered as an excellent seaman, and a teacher in the Nautical School of Zadar; for some 14 years he taught in Serbian Nautical School in Srbina-Herceg Novi. Many years he spent in Trieste, as a consultant on maritime affairs. He was born in Perast in 1796, and there he completed his primary education. He became a sea captain in England. He served in France for some time, under whose flag he participated (commanding to more than 20 ships) in expedition against Algeria in 1830. His excellence especially showed when he was a commander of Trieste sea vessel Liverpool Packet ; with this ship, in August 1843, on his way from Trieste to Peru, he sailed around Cape Horn and was awarded a brilliant ring by Austrian tsar Ferdinand. His biographer and many of his contemporaries claimed that he owned a large professional library, made of books in Italian and English languages; also, it is said, he was in constant contact with many nautical institutions and experts, both local and international. He was considered to be one of the greatest experts in maritime affairs, so some young males from Herceg Novi, who studied in Trieste, abandoned their school and came to be educated by Mate Mrsa in Srbina. He taught maritime affairs, astronomy, mathematics, basis of trade, and nautical law. For many years, he served as a principal in the school. Until July 1870 he served also as a mayor of Herceg Novi; health reasons made him to he gave up on this function 3. 2. L. Tomanovic, «Bokelji u ratu za oslobodjenje grcko, posveceno F. D. Gveraciju, srpsko-dalmatinski magazine», Zadar (1873) 68-74 [«Natives of Boka in the war for Greece liberation, dedicated to F. D. Gveracio, Serbian-Dalmatian Journal», Zadar (1873) 68-74]. 3. AH Opstina Herceg Novi, 1870 (Municipality of Herceg Novi).

28 Dragana Radojičić Simo Matavulj, a writer who also taught in the same school in Srbine, said that Mato Mrsa was an excellent mathematician and In my entire life I have never seen a man of eighty years with such a lucid mind and a good memory. He spoke and read French, English, Spanish, Italian, Greek and Russian, and since he read a lot and memorized it all, his conversations were educative and diverse 4. However, the greatest importance in this paper is given to Vaso Brajovic (Brajevic). He was also given a lot of consideration in Greek historiography, where he is known as Vaso the Montenegrin (Βάσος Μαυροβουνιώτης) 5. E. G. Protopsaltis uses this name, arguing that Vaso was born in Petropavlic 6. Also, D. S. Lukatos writes about him, stating that his unit was brave and heroic, made up of Vaso s brothers, relatives and country-men. Lukatos argues that Vaso the Montenegrin, who fought for the liberation of Greece his whole life, in time became a pure Greek, lived and died in liberated Greece 7. J. A. Papadrianos also wrote about Vaso; he mentions that around 1817 Vaso, with a number of his relatives, managed to escape from Monte Negro to Asia Minor, to get away from the Turks 8. In addition, Papadrianos provides official recognition/certificate by Areopag, awarded to Vasa for his great love toward Greece and his military services. Papadrianos s paper also contains Vaso s letter to Lazar Kundrioti, where the Montenegrin warrior complains he was not given a salary for the past three years 9. Thus, Angeliki Constandakopulu rightly argues that Vaso the Montenegrin, in spite of his activity, was not so interesting for the historiography of that time. He will only become known to the general public after his 4. I. Zlokovic, Serbian Nautical School in Serbinje, Annals of the Nautical Museum of Kotor, Kotor, 1958, ss. 238-243. 5. L. Tomanovic, op.cit., and P. Serovic, op.cit. 6. Ε. Πρωτοψάλτη, «Σέρβοι και Μαυροβούνιοι φιλέλληνες κατά την επανάστασιν του 1821, διπλωματικαί διαπραγματεύσεις πολεμικός αγών», Ι Ελληνοσερβικό συμπόσιο Συνεργασία Ελλήνων και Σέρβων κατά τους απελευθερωτικούς αγώνες 1804-1830 (Καβάλα 1976), Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη 1979, σ. 79. 7. Σπ. Λουκάτου, «Σέρβοι, Μαυροβούνιοι και Βόσνιοι, μαχητές της ελληνικής ανεξαρτησίας (1821-1829)», Ι Ελληνοσερβικό συμπόσιο Συνεργασία Ελλήνων και Σέρβων κατά τους απελευθερωτικούς αγώνες 1804-1830 (Καβάλα 1976), Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη 1979, σ. 4. 8. Ι. Παπαδριανού, «Μαυροβούνιοι εθελοντές στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων στα 1821», Βαλκανικά Σύμμεικτα 11 (Θεσσαλονίκη, 1999-2000) 165. 9. Ι. Παπαδριανού, ό.π., σ. 173.

Boka Kotorska: Α Ηomeland of Vasa Brajovic 29 biography was published, in 1876, in Athens, twenty-nine years after his death 10. Captains Marko Gojkovic and Tripo Tomanovic, both participants in the war for Greece liberation against the Turks, told to a famous sea captain Marko Djurkovic from Risan, one episode from Vaso s life. This was published in 1890. Masto Mrsa, also a participant in these events, described in great detail his own memories; these memories were edited and published by Dr. Lazar Tomanovic in 1873 11. A cadastre from 1704 contains data about a certain captain of a band Vuko who had a wife, two daughters and three sons. Apart from some land, he owned 2 large cattle and one working horse. Ivan Nikolin (of a deceased Nikola) had a wife and three daughters, some small cattle (3), a riding horse and some land. In the beginning of the 20 th century, it is proclaimed that the Brajevics (the name for the Brajovics) are natives from the village of Mojdez. Based on censuses from Mojdez in 1751, 1758, 1763, 1771, 1772 and 1789, the prince of the village was from the Brajovics family. At the end of the 18th century, that is, according to a 1799 census, five families that belonged to the Brajovics lineage lived in the village, numbered twenty-seven members 12. The detailed account on Vaso s life is provided by Dr. Lazar Tomanovic 13 : it includes Vaso s adventures from his youth days, events in the war for Greece liberation and so on. Dr Tomanovic obtained a PhD 10. Αγγ. Κωνσταντακοπούλου, Πολιτική και μνήμη στα Βαλκάνια οι ελληνικές εικόνες του Μαυροβουνίου (19 ος αι. Α Παγκόσμιος πόλεμος), Γιάννενα 2004, σ. 49. 11. Lazar Tomanovic was born in 1845 in Lepetane. He studied law in Budapest and Gratz where he obtained his PhD. In Cetinje, he served as a judge, a president of the Grand Courte, a minister of Justice, a minister of Foreign Affairs, and a president of the Ministry council. From his high school age until his death, he published continuously a number of papers with topics from social sciences. After the war ended, he moved to Herceg Novi where he continued his publishing activity until he died in November 1932. He was buried near the Savine monastery. N. Miljanic, Porijeklo i zivot lazara Tomanovica, zbornik boka 9, Herceg novi 1977, ss. 219-234. Bibliografija radova Dr L. Tomanovica, Zbornik boka 5, Herceg Novi 1973, ss. 123-140. 12. AH Puma, bk. 2 Gl. Stanojevic, Books of Herceg Novi and Risan, 1704., SASA, department of social sciences, book. 125, Belgrade, 1983. S. Nakicenovic, op.cit., ss. 275, 357, 452. Dj. Milovic, Population of Mojdez in the second half of the 18 th century, Boka, Collection of papers in science, culture and arts, 9, Herceg Novi 1977, ss. 235-248. M. Crnic Pejovic, One settlement from Herceg Novi county in the 18 th century- Mojdez based on archive data of Herceg Novi, Collection of papers Boka 10, Herceg Novi 1978, s. 39. 13. L. Tomanovic, op.cit., s. 42.

30 Dragana Radojičić from the School of Law, he was a writer, politician, born in Lepetane; his grandfather Tripo participated in the war for Greece liberation. Lazar lived in Herceg Novi for years an d befriended Mato Mrsa. L. Tomanovic, in his paper entitled The natives of Boka in the war for Greece liberation writes with excitement on this event. This seven years long war for Greece liberation is, based on its heroism, generosity and holiness and its aims, perhaps the greatest of all wars in all twenty centuries. He argued that this war could be compared, for its heroism, with the wars of ancient Greeks, for its largeness and dedication with the American war, for its holly and great purpose with the Italian war for liberation and consolidation. When compared to this war, all Montenegrins and Karadjordje s wars appear small 14. Then he offers an explanation as of why majority of Serbs did not join the war: most of them were not liberated or were constrained by their rulers. The honorable exception is the participation of natives of Boka, who thus represented the Serbian nation in front of the Court of History, in order to preserve the honor of the Serbian name. That is why Tomanovic wanted to collect and publish al the available data on the war for Greece liberation 1821-1828, as L. Tomanovic explains himself, in order to show that the Boka natives truthfully had finished this great task, offered by the providence itself. He further described and explained the relationships among Boka, the nearest Serbian province to Greece, sea trade relationship, and also a strong spiritual connection between Orthodox Greeks and natives of Boka. In his lifetime, many of the Boka natives understood the external and internal circumstances in Greece like in their homeland, many knew Greek language, and there were some that even married Greeks. During his data collection, L. Tomanovic had met many people who had told him about their memories on the event 15. In the beginning of the 19 th century, a number of natives from Boka-seamen lived in Smyrna. One of them was Vaso Brajovic, who, as a child, served as a sailor on ships, but it was not given for him to become a sailor and he was not for trade either. He was medium built, with stable personal life and a very hansom manly face said M. Mrsa on the captain Vaso. In 1818, one of his best friend Vidovic from 14. L. Tomanovic, op.cit., s. 41. 15. L. Tomanovic, op.cit., ss. 41-48. Mato Mrsa, one of the participants in the war, presented to L. Tomanovic a detailed written account on memories of V. Brajovic.

Boka Kotorska: Α Ηomeland of Vasa Brajovic 31 Risan got falsely accused and arrested. Vaso and his two friends, blood-brothers Luka Maroica from Konavale near Dubrovnik and Lazar Djurkovic from Risan, attacked the prison where their friend was held, and they got into a fight with the Turkish soldiers, where Vaso cut off an arm of one of the Turks. The Turks put on fire a particular part of the town inhabited by Christians, and the fear was everywhere. Some Greeks who also lived there tried to help Vaso and his friends to leave the town. A captain from Morinje, who lived in Smyrna, started a negotiation, and after receiving 1000 coins, the Turks allowed the gang to leave. After some time, all went back to Smyrna. Vaso was arrested immediately, and Djurkovic managed to escape. An Austrian consul ordered that Vaso should be send chained to a ship to Trieste (Boka was under the Austran rule at the time, and Vaso had an Austraian citizenship). Soon, Vaso had returned to Smyrna; he managed to persuade a child from Baosic (Herceg Novi) who was also on the ship to Trieste, to unchain him. He was arrested the second time, and again, he returned to Smyrna. The third time he made it to Trieste, where he was held a trial, but he was released: it was considered that he did not do any actual harm, since he only hated Turks and defended his fellow natives. He was sent to his native Mojdez and ordered to stay there. However, Vaso was not born to work on the land, so he just went by Boka, and via monte Negro he came to Epir (Albania) where he stayed for a couple of months. Considering that he came from Boka via Monte Negro, which was famous by its battles against the Turks, Vaso got a nickname Mavrovunotis- a Montenegrin. When the rebellion broke out, Vaso immediately went to Moria, gathered one small band made of his countrymen, and offered himself to the service of the temporary Greek government. This is how Mato Mrsa describes the event. During the war years, Vaso had shown a great courage and his contribution to the success of the liberation war was significant. Lazar Tomanovic, helped by the already mentioned letter from M. Mrsa, describes in detail all events where Vaso took part, commanders of the Greek army under whose command Vaso served, his own units, as well as intertwined relationships between the Greeks and Turks and the relevance and participation of European states in these dramatic events. The first success and glory Vaso acquired in the battle/siege of Tripolica, where he lost half of his fellows and where his flag bearer died (Krsto from Brajici, a settlement above Budva). After his flag bearer died, Vaso killed one Turk, and

32 Dragana Radojičić put the flag on walls on this very important fortress. Some historians dispute this account: they believe that someone else put the flag. Vaso kept only arms from one Turkish wealthy man, saying I didn t come to Greece to gain wealth, but to fight for the honorable cross and golden liberty. The Greek Army honored him with a captain rank. He participated in the battles in Corint, Naples, Negropont, and Eubeia where Vaso saved one French colonel named Fabier. The executive power/rulership over Eleusis and Salamina was given to Vaso Brajevic. In the battles near Acropolis, Athens, the leaders of the Greek army could not agree on the course of actions; this is described in details by L. Tomanovic. Ciaompolini argues that Vaso got killed in these battles, which is not true, and a historian Hermes calls Vaso a coward, since he abandoned the battle filed and took off with half of the army. This account is disputed by many historians. Tomanovic even argued that since Hermes was a German, it is quite possible he was not objective, especially since Hermes pointed out that Vaso was a Slav. According to M. Mrsa, Vaso was awarded a king s adjutant. Mato Mrsa also gives an account on Vaso s private life. Vaso was a consul of a several states; one time, at the island of Zei, a woman came to Vaso to complain about her husband. Vaso was mesmerized by her exceptional beauty and advised her to leave her husband and proposed to her. She accepted. They had two sons together, who both served in the Greek army; one was even given a rank of a colonel. Over some disputes, Vaso divorced his wife and married another woman who soon died. Soon, after he found out that his first wife was falsely accused, he married the first wife again; this second time marriage was blessed by the Athenian archiepiscopal. During the war, Vaso brought his two brothers to Greece and found them a residence on the island of Siro 16. When the Greeks fighters would get in trouble, they would send army ships from island to island, to collect money and other help. One of the ships was sent to the island of Tino (probably tinos) whose dwellers refused to provide help (supported by the opposition); the help was then taken by the force. Then, this ship was attacked by a French military ship; many of the Frenchmen got wounded and hurt. The Greek ship managed to escape and hide on a nearby island Siro. The French gave up on a chase since the Greek ship was supported by 16. L. Tomanovic, op.cit., ss. 49-68.