μεταπτυχιακός σπουδαστής : Λάζαρος Η. Κενανίδης σύμβουλος καθηγητής: κ. Aθανάσιος Ε. Καραθανάσης

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΔΟΓΜΑΤΟΣ, ΔΙΟΡΘΟΔΟΞΩΝ- ΔΙΑΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ : ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ Θέμα μεταπτυχιακής διατριβής : «Η εγκατάσταση των Μικρασιατών προσφύγων της Καππαδοκίας, στα χωριά της (Νέας) Αραβησσού, της (Νέας) Αξού και του Νέου Μυλότoπου της επαρχίας Γιαννιτσών». μεταπτυχιακός σπουδαστής : Λάζαρος Η. Κενανίδης σύμβουλος καθηγητής: κ. Aθανάσιος Ε. Καραθανάσης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

Ταπεινό αφιέρωμα σε όλους εκείνους που έμειναν εκεί, στην πατρώα γη. νεκροί και ζωντανοί! Το τραγούδι των προσφύγων (απόσπασμα) -Νεκροί σπαρμένοι στις πεδιάδες και στα περιβόλια και στα ερμοτόπια και στα βράχια της Ανατολής, τα που σας ρίξανε σπαθιά, που σας φάγανε βόλια, βαθιά στα σπλάχνα της Φυλής ας ριζωθούν α! να στοιχειώσουν ύστερα μυστήρια, και βούκεντρα πάντα για νέα οργώματα ας γεννούν, αίματα, νεύρα και θυμοί και χέρια εκδικητήρια. Πάντα οι νεκροί ας μας κυβερνούν! Κωστής Παλαμάς 3-11-1922. Eξώφυλλο: Προσφυγικές κατοικίες του προγράμματος Εποικισμού στα χωριά: α. (Νέα) Αραβησσός β. (Νέα) Αξός και γ. Νέος Μυλότοπος. Δήμος Κύρρου. Επαρχία Γιαννιτσών. Νομός Πέλλας. φωτ: Λάζαρου Η. Κενανίδη. Οπισθόφυλλο: α. Στήλη με ελληνική επιγραφή από τα ελληνιστικά χρόνια. Ενεχίλ Καππαδοκίας. φωτ. Σάββα και Βαρβάρας Τατόγλου. β. H βρύση της Αξού μπροστά στο χάνι και το σχολείο. 28-3-04. φωτ. Αποστόλη Παυλίδη. γ. Άποψη του σημερινού χωριού Κουρούμτζα (Gurumze) φωτ. από Διαδίκτυο. 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΤΟΥ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ Ως κριτήρια για την επιλογή του συγκεκριμένου θέματος αποτέλεσαν τα παρακάτω στοιχεία : Η πρωτοτυπία του θέματος, αλλά και η απουσία ανάλογης εργασίας σε επίπεδο μεταπτυχιακών σπουδών στην Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Το οφειλόμενο χρέος για συστηματική καταγραφή των συνθηκών ζωής και εγκατάστασης των Μικρασιατών προσφύγων της Καππαδοκίας στα χωριά (Νέα) Αραβησσός, (Νέα) Αξός και Νέος Μυλότοπος, στα πρώτα δύσκολα χρόνια, μετά την υποχρεωτική Aνταλλαγή των Πληθυσμών. Παρόμοια επιστημονική έρευνα για αυτή την περιοχή της επαρχίας Γιαννιτσών λείπει από την βιβλιογραφία Η από το καλοκαίρι του 1998 υπηρεσία μου ως καθηγητής θεολόγος, στο Γυμνάσιο (Νέας ) Αραβησσού, συνετέλεσε στο να αναθερμανθεί το ενδιαφέρον μου για την ιστορία της Καππαδοκίας, καθώς και τις κοινωνικοοικονομικές και πολιτισμικές δομές της περιοχής των αλησμόνητων πατρίδων. Ταυτοχρόνως, η επαφή μου με τους κατοίκους της (Νέας) Αραβησσού, της ( Νέας) Αξού και του Νέου Μυλότοπου, γειτονικών -μεταξύ τους- χωριών, μου έδωσε το έναυσμα και την αφορμή να μελετήσω σε βάθος τα ήθη, έθιμα, συνήθειες, χαρακτήρα, γλωσσικό ιδίωμα και, γενικά, παραδόσεις, τις οποίες οι παλαιότεροι έφεραν μαζί τους Κοινό χαρακτηριστικό και των τριών χωριών είναι το γεγονός ότι, στην ολότητά τους, συγκροτούνται από αμιγώς προσφυγικούς πληθυσμούς, οι οποίοι κατατρεγμένοι, πάμφτωχοι, ρακένδυτοι και ανέστιοι όσοι, βεβαίως, επέζησαν του βίαιου ξεριζωμού το 1924 μεταφέρθηκαν για να εγκατασταθούν στην φιλόξενη ελληνική γη της Μακεδονίας. Η απόσπασή μου στην σχολική βιβλιοθήκη του Γυμνασίου της (Νέας) Αραβησσού με τον πλούτο των 6500 περίπου τίτλων βιβλίων, περιοδικών και του άφθονου οπτικοακουστικού υλικού που διαθέτει, είχε πολλαπλασιαστικά οφέλη για μένα, μια και μου πρόσφερε την δυνατότητα και την ευχέρεια να μελετήσω, να ερευνήσω σε βάθος και να εντρυφήσω σε ένα πλήθος από, ενδιαφέροντα και σχετιζόμενα με την Μικρά Ασία, πονήματα μελέτες, και συγγράμματα. Το γεγονός ότι έλκω την καταγωγή μου από την πολύπαθη αλλά, ταυτόχρονα, και ευλογημένη Καππαδοκία, περιοχή της Μικράς Ασίας, συνετέλεσε καταλυτικά στην τελική μου απόφαση να ασχοληθώ εκτενώς με το εν λόγω θέμα. Επιθυμούσα διακαώς να ψάξω για τις ρίζες μου, την καταγωγή μου, τους παππούδες και τους προππαπούδες μου. Ήταν μια επιλογή συνειδητή και καρπός ώριμης σκέψης. Ίσως λίγο αργά, να συνειδητοποίησα κι εγώ την ανάγκη να καταγραφεί, να διασωθεί και να προβληθεί, αρκούντως, όλη αυτή η ιστορική πορεία της φυλής μου. Αλλά από την άλλη, παραμυθούμαι πως και εγώ, με την σειρά μου, έχω κάτι να προσφέρω στην ενδιαφέρουσα, ωστόσο, ελάχιστα προβεβλημένη, ιστορία του ξεριζωμένου αυτού τμήματος της Ρωμιοσύνης. Η ανάγκη διάσωσης πολύτιμων πληροφοριών και προσωπικών προφορικών μαρτυριών από πρόσωπα, συγγενικά, οικεία, ή, απλώς, γνωστά συνετέλεσε τα μέγιστα στον εμπλουτισμό της μεταπτυχιακής εργασίας. Οι ελάχιστοι εναπομείναντες γέροντες, που σιγά σιγά αποχωρούν κι αυτοί από την επίγεια ζωή τους, παίρνουν μαζί τους τις όποιες εικόνες, αναμνήσεις, παραστάσεις αλλά και διηγήσεις παλαιοτέρων πατεράδων και παππούδων- για την ζωή, τις συνθήκες διαβίωσης, τις χαρές, τις λύπες και τα όνειρα των ταλαιπωρημένων και βασανισμένων παππούδων μου. Πολλοί από αυτούς έμειναν για πάντα στην πατρώα γη, δεμένοι με την μητέρα πατρίδα, παρέα με τα φαντάσματα του παρελθόντος και τις ψυχές των κατοίκων της oρφανεμένης γης της Καππαδοκίας πιστοί 3

στο υπέρτατο χρέος: άνθρωποι και χώμα είναι «αδέλφια δίδυμα» και πρέπει να είναι για πάντα μαζί. Η μεθοδική και επιστημονική καταγραφή και διαφύλαξη κάποιων από τα σημαντικότερα έθιμα, που έφεραν οι ξεριζωμένοι παππούδες μου από την αλησμόνητη πατρίδα μας την Καππαδοκία, είναι χρέος βαρύ και απαιτεί μεράκι, σοβαρότητα και υπευθυνότητα. Ο λαογραφικός πλούτος, που υπάρχει, παραμένει, εν μέρει, αναξιοποίητος. Η προβολή του θα συμβάλει, ουσιαστικά, στην ενίσχυση της αυτογνωσίας των κατοίκων της περιοχής αυτής, στην συνείδηση της κοινής καταγωγής τους μιας και οι τρεις προέρχονται από γειτονικές περιοχές στην σφυρηλάτηση της ενότητας τους επιδιωκόμενο αποτέλεσμα και, επίσης, στην επιπλέον διεύρυνση των γνώσεων τους για τις πατρίδες τους. Τύχη αγαθή συνετέλεσε και τα βήματά μου στον χώρο της Θεολογικής Σχολής με οδήγησαν στην συνεργασία με τον καθηγητή της Θεολογικής Σχολής. του Α.Π.Θ., κ. Αθανάσιο Ε. Καραθανάση. Στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών ομίλησα με τον σύμβουλο καθηγητή μου για τους προβληματισμούς μου, για την καταγωγή μου και την Καππαδοκία. Έτσι μου συμπαραστάθηκε, με καθοδήγησε και συμπλήρωσε τις όποιες ελλείψεις είχε εμφανίσει η μεταπτυχιακή εργασία μου. Οι επισημάνσεις και οι διορθωτικές παρεμβάσεις του συνέβαλαν στην ευπρόσωπη μορφή της παρούσης μεταπτυχιακής διατριβής. Επίσης, οφείλω να ευχαριστήσω θερμά τους απλοϊκούς ανθρώπους της περιοχής, ολιγογράμματους στην πλειονότητά τους, οι οποίοι με συγκινητική προθυμία και ανυστερόβουλη διάθεση, πλούτισαν το όλο κείμενο με αφηγήσεις, περιγραφές και νοσταλγικές αναμνήσεις από τις αλησμόνητες πατρίδες και τα πρώτα δύσκολα χρόνια της εγκατάστασής τους στα προαναφερθέντα τρία χωριά. 4

2. Μια κρίση Η Μικρασιατική καταστροφή του 1922 θεωρείται ως το πλέον συντριπτικό πλήγμα εναντίον της Ρωμιοσύνης, όχι μόνο όσον αφορά στην ιστορική πορεία της στον 20 ο αιώνα, αλλά σε ολόκληρη την μακραίωνη διαδρομή της. Συγκρινόμενη με την άλωση της Θεσσαλονίκης το 1438, την άλωση της Βασιλεύουσας το 1453, της Τραπεζούντας το 1461, της Κύπρου το 1571 και της Κρήτης το 1669 παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες αλλά και ουσιαστικές διαφορές. Σε όλες τις παραπάνω θλιβερές ιστορικές επετείους, παρά τα όποια πλήγματα υπέστη ο Ελληνισμός, τους διωγμούς, τους μαζικούς εξισλαμισμούς, την φυσική και ηθική εξόντωση, μεγάλο τμήμα του παρέμεινε στις πατρογονικές εστίες του, αντιπαρήλθε τις δυσμενείς συνθήκες και αξιοποιώντας προς το θετικό τις συγκυρίες εν ευθέτω χρόνω-μπορούμε να ισχυρισθούμε ότι μεγαλούργησε. Στην περίπτωση, όμως, της μικρασιατικής καταστροφής υφίσταται ζήτημα ξεριζωμού, εξολόθρευσης και γενοκτονίας. Χιλιάδες Ελλήνων εξοντώθηκαν και όσοι επέζησαν από τις κακουχίες, τους μαζικούς εκτοπισμούς, από την φοβερή τραγωδία θλιβερές υπάρξεις, ανθρώπινα ράκη, κυριολεκτικά στοιβαγμένοι σε σαπιοκάραβα αποβιβάζονται στα λιμάνια της ελεύθερης Ελλάδας, με την εικόνα του τρόμου χαραγμένη στα πρόσωπά τους. Ό,τι άφησαν εκεί, κινητή και ακίνητη περιουσία, βιος, εικόνες, πρόσωπα αγαπημένα τα έκλεισαν στην ψυχή τους, τα φύλαξαν στη μνήμη τους. Η μισή καρδιά τους έμεινε στην Ανατολή, εκεί που ανατέλλει ο ήλιος, και τα όνειρα των ανθρώπων οι αίτιοι της τραγωδίας τα έπνιξαν στην Δύση, στα παράλια της ωραίας Ιωνίας. Επιπλέον, στην αντιπαράθεση μεταξύ παλαιάς ελεύθερης Ελλάδας και προσφάτως απελευθερωθείσας νέας Ελλάδας, προστίθεται ένα νέο στοιχείο: Στο διευρυμένο ελληνικό κράτος, απότοκο των Βαλκανικών Πολέμων του 1912-1913 με την ενσωμάτωση της Κρήτης, των νησιών του Αιγαίου, της δυτικής Θράκης, της Μακεδονίας, της νότιας Ηπείρου, μέσα από την διαδικασία της απελευθέρωσης αυτών των περιοχών, προστίθεται το 1924 μια τεράστια μάζα ανθρώπων στον εθνικό κορμό. Οι καινούριοι κάτοικοι δεν έχουν πια πατρίδα, δεν έχουν εδάφη, είναι, όπως πολύ εύστοχα χαρακτηρίστηκαν, «το κινητό υπόλοιπο του ισολογισμού του ελληνικού αλυτρωτισμού» 1. Η συναισθηματική φόρτιση, η μνήμη και η ιστορική συγκυρία παίζουν τον δικό τους ρόλο. Στην Ανατολή οι Ρωμιοί έχασαν πολλά. Αυτή, όμως, που κυρίως τρώθηκε ήταν η ιστορική μνήμη. Μνήμη του λαού μου σε λένε Πίνδο και σε λένε Άθω 2 Η Μεγάλη Ιδέα έχει θαφτεί. Εδώ σταμάτησε η Ιστορία. Η Ρωμιοσύνη απώλεσε τον ένα πνεύμονά της και τώρα αναπνέει μόνο με τον άλλο... Στα 1453 εάλω η Πόλις, στα 1922 εάλω το Βυζάντιον Ο δικέφαλος αετός τώρα πια κοιτάει μοναχά στην Δύση, στην Ανατολή υπάρχουν πλέον μόνον ερείπια, στάχτες και σκοτεινές ψυχές. Μέσα στο πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό χάος που επικράτησε στο ελλαδικό κρατίδιο, η πολιτεία δέχθηκε ως στοργική μητέρα τα σπαράγματα του Ελληνισμού, θλιβερά κατάλοιπα ενός κυνηγημένου, ηττημένου και ταπεινωμένου έθνους. Η αναπάντεχη συμφορά και αφύσικη, συνάμα, εξέλιξη προκάλεσε τεράστια αναστάτωση στον κρατικό μηχανισμό. Απροετοίμαστη καθώς ήταν, υποδέχθηκε ενάμιση εκατομμύριο ελληνορθόδοξους πρόσφυγες, νηστικούς, ρακένδυτους, άρρωστους, απελπισμένους, κατατρεγμένους και ορφανούς. Αναμόχλευση πολιτικών παθών, κομματικές έριδες, κοινωνικές προστριβές, αναστάτωση ηθών κι εθίμων, έντονες διαφωνίες κι εχθρότητες, διεκδικήσεις για την διανεμόμενη γη και ασθένειες 1 Γιώργος Τσεδόπουλος, κ.ά., Πέρα από την καταστροφή,15 2 Oδυσσέας Ελύτης, Το Αξιον Εστί, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα, 40 5

ακολούθησαν την εγκατάσταση χιλιάδων ανέστιων ανθρώπων. Η χέρσα γη έπρεπε να καλλιεργηθεί. Τα ψυχικά και σωματικά τραύματα άργησαν πολύ να επουλωθούν. Όταν η πληγωμένη χώρα μας άρχισε δειλά-δειλά να ανακάμπτει και να επιτελεί δειλά βήματα προόδου, δέχθηκε ασμένως την συμβολή των προσφύγων, η οποία αποδείχθηκε εξαιρετικά πολύτιμη. Οι πρόσφυγες με τον δυναμισμό που τους διέκρινε, την αποφασιστικότητα, την θέληση για επιβίωση, την εργατικότητα και την λιτότητα που τους χαρακτήριζε, ρίζωσαν στα χώματα που τους παραχωρήθηκαν, έσφιξαν τα δόντια τους και ξεκίνησαν μια νέα ζωή. Τα πρώτα βήματα έγιναν. Οι δυσκολίες πολλές, οι αμοιβαίες καχυποψίες μεταξύ ντόπιων κι επήλυδων δεδομένες. Οι εντάσεις και οι διενέξεις συχνές Ο πόνος αγιάτρευτος. Αλλά δεν γινόταν και αλλιώς Έπρεπε να πνίξουν την θλίψη τους, να νικήσουν τον πόνο που ένοιωθαν, να σηκώσουν ψηλά το κεφάλι, να δουν κατάματα τον ήλιο, να δημιουργήσουν. Αυτή η χώρα τους έλαχε, σε αυτήν θα ζήσουν, εδώ θα φτιάξουν οικογένειες, εδώ θα γεννήσουν τα παιδιά τους. Εδώ θα συνεχιστεί η Ρωμιοσύνη.. Όχι, αυτοί δεν ήταν οι ηττημένοι όχι, αυτοί δεν έχασαν τον πόλεμο αυτοί πάλεψαν για την ελευθερία τους, για την ενσωμάτωσή τους στον ελληνικό κορμό και παραμένουν υπερήφανοι, γιατί, όπως το αναγνώρισε με δήλωσή του και ο Κεμάλ Ατατούρκ τον Σεπτέμβριο του 1923 σε πανηγυρική ομιλία του στη μεγάλη τουρκική εθνοσυνέλευση: «Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι στη Μικρά Ασία δεν ηττήθη ο γενναίος ελληνικός στρατός, η πολιτική του ηγεσία ηττήθη» 3. 3 Μιλτιάδης Χριστοδούλου, Η πορεία των ελληνικών σχέσεων και η Κύπρος, 559. 6

A ΜΕΡΟΣ 1. ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ-ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑΣ Χρήσιμο είναι να εξετασθεί η προέλευση του ονόματος της Καππαδοκίας. Οι εκδοχές, που αναφέρονται περί της καταγωγής του, υποστηρίζονται από τον Ηρόδοτο τον Αλικαρνασσέα, από την ομώνυμη πόλη της νοτιοδυτικής Μικράς Ασίας, που προβαίνει στην διαπίστωση -- το εν λόγω όνομα είναι περσικής προέλευσης-- πως οι Έλληνες αποκαλούν τους κατοίκους της περιοχής Σύριους, ενώ οι ίδιοι οι Πέρσες τους ονομάζουν Καππαδόκες. Ο Πλίνιος (61-112 μ.χ.) υποστηρίζει ότι το όνομα έχει ληφθεί από τον παραπόταμο Καππαδώξ του Άλυος, του γνωστού μεγάλου ποταμού, ο οποίος λειτουργεί ως φυσικό σύνορο μεταξύ Καππαδοκίας και Γαλατίας 4. Σε αυτό συνηγορεί η συριακής προέλευσης λέξη Capdac=σύνορο. Άλλη εκδοχή υποστηρίζει ότι η φυλή των Καππαδοκών, κλάδου της Ιαπετικής οικογένειας, ονόμασε έτσι την χώρα που κατοίκησε ήδη από το 1600 π.χ. 5. Ο Αρριανός (95-175 μ.χ.) προτάσσει δύο απόψεις : ή ότι ο ηγεμόνας των Ασσυρίων Καππαδώξ έδωσε το όνομά του στην περιοχή ή ότι προέρχεται από την λέξη Catpaducia (Καππαδοκία) και η οποία στην περσική γλώσσα μεταφράζεται ως η χώρα των ωραίων αλόγων. 6 Γεγονός είναι ότι οι μεγάλες πεδιάδες και τα οροπέδιά της ευνοούσαν την εκτροφή αλόγων 7. Στα επιγράμματα του Αγίου Γρηγορίου του Ναζιανζηνού συναντάται αρκετές φορές το επίθετο Εύιππος. Στον Ηρόδοτο, πάντως, μαρτυρείται ότι ανάμεσα στους ποικίλους λαούς που συμμετείχαν στην κατακτητική εκστρατεία του Ξέρξη εναντίον της Ελλάδας (481-479) περιλαμβάνονταν και Καππαδόκες 8. Στις αρχαιολογικές ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν (1963-1965) στην περιοχή της Μαλακοπής (Deriguyu) βρέθηκαν ίχνη του γνωστού πολιτισμού των Χετταίων, που άκμασε πριν το 1200π.Χ. με πρωτεύουσα τη Χαττούσα (Μπογάζκιοϊ). Στο διάβα της ιστορίας εμφανίζονται οι Φρύγες, ενώ γύρω στο 700 η περιοχή κατακτάται από τους Ασσύριους, κατόπιν από τους Μήδους και, αργότερα, από τους Πέρσες 9. Οι ιστορικές περίοδοι της Καππαδοκίας, σύμφωνα με τον Παύλο Καρολίδη, λαμβάνουν το όνομά της, και οριοθετούνται ως εξής : 1. Καππαδοκία φρυγική. Περίοδος εκτεινόμενη από την αρχαιότητα έως το 878 π.χ., έτος κατά το οποίο η εν λόγω περιοχή καταλαμβάνεται από το αρχικό κράτος των Ασσυρίων. 2. Καππαδοκία ιρανική (878-322 π.χ.). Σε αυτή την χρονική περίοδο έχει παγιωθεί, πλέον, η υπαγωγή της στο ασσυριακό κράτος. 3. Καππαδοκία μακεδονική (322-301π.Χ.).Έτος κατά το οποίο η κυριαρχία των Μακεδόνων έλαβε τέλος. 4. Καππαδοκία ελληνιστική (301π.Χ. 66 μ.χ.). Η αφομοίωση του ελληνιστικού πολιτισμού έχει συντελεστεί, ακολουθεί η κατάκτηση της περιοχής από τις Ρωμαϊκές λεγεώνες. 5. Καππαδοκία ρωμαϊκή, περίοδος που διαρκεί από το 66 μ.χ.-400 μ.χ. 4 Μαρία Β. Ασβέστη, Επαγγελματικές ασχολίες των Ελλήνων της Καππαδοκία, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα, 1980, 12. 5 ό.π.,12. 6 Αθανάσιος Ε.Καραθανάσης, Καππαδοκία, εκδ. Μαίανδρος, Θεσσαλονίκη,2001, 27. 7 Δημήτριος Αθανασιάδης, Μνημεία και Παράδοση της Καππαδοκίας, Αλησμόνητες Πατρίδες του Ελληνισ μού, τ. 10, εκδ. Κεσόπουλος, Θεσσαλονίκη, 1999, 305. 8 Χρύσης Πελεκίδης, Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. Β, Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1971, 317. 9 Αθανασιάδης ό.π., 306. 7

6. Καππαδοκία βυζαντινή και αραβική, μακρά χρονική περίοδος που διαρκεί από το 400 μ.χ. έως το 1071 μ.χ.(μάχη του Ματζικέρτ). 7. Καππαδοκία τουρκική, που περιλαμβάνει όλη την ιστορική διαδρομή από το 1071 μ.χ. έως την ολοκληρωτική πλέον υποταγή της περιοχής της Καππαδοκίας στις οθωμανικές ορδές. 10 Η πολιτισμική επίδραση του ελληνικού πολιτισμού πάνω στην Καππαδοκία υπήρξε μια διαδικασία μακροχρόνια, αλλά και ουσιαστική ήδη από την περίοδο της δυναστείας των Αριαραθών μαρτυρούνται τέτοια γεγονότα. Στα χρόνια της επικράτησης των Μακεδόνων η τάση αυτή συνεχίστηκε. Σημαντικότατη ήταν, βέβαια, και η συμβολή της ίδρυσης και ανάπτυξης μιας σειράς από ελληνικές αποικίες, γιατί διέδωσαν την κουλτούρα και την ελληνική γλώσσα στις περιοχές όπου απλωνόταν η εμβέλειά τους. Ο εξελληνισμός της περιοχής οφείλεται κατά μεγάλο βαθμό στην στρατιωτική, πολιτική και πολιτιστική εξάπλωση του μακεδονικού κράτους, αρχής γενομένης από την νικηφόρα εκστρατεία του Αλέξανδρου του Γ, του επονομαζόμενου Μέγα. Ο τελευταίος, μάλιστα, στο τμήμα εκείνο της Καππαδοκίας που κατέλαβε, όρισε ως τοπικό σατράπη Μακεδόνα στρατηγό, τον Ευμένη, στον οποίο και αποδόθηκε η περιοχή 11. Η μακεδονική κυριαρχία δεν διήρκεσε και μεγάλο χρονικό διάστημα μόλις 21 χρόνια. Η διάδοση του ελληνικού πολιτισμού συνεχίστηκε και στην ελληνιστική περίοδο, με τους διαδόχους του Μακεδόνα βασιλιά και στρατηλάτη, δίχως να κοπάσει με την επιβολή της ρωμαϊκής κατάκτησης. Ήδη οι ελληνικές πόλεις της Καισάρειας και των Τυάνων, που μετονομάστηκε προσωρινά σε «Ευσέβεια, η προς τω Ταύρω», είχαν το δικαίωμα να κόβουν το δικό τους νόμισμα 12. Ο Αριαράθης, εξόριστος ηγεμόνας επί μακεδονικής κυριαρχίας, επανήλθε στον προσωρινά απωλεσθέντα θρόνο του. Έτσι η βασιλική δυναστεία των Αριαραθών συνέχισε απρόσκοπτα την νομή της εξουσίας. Στα χρόνια του Μεγάλου Κωνσταντίνου, μάλιστα, μαρτυρείται και πόλη με το όνομα Αριαράθεια 13. Στα χρόνια της ηγεμονίας του Αριαράθου Στ παρατηρήθηκε ακμή της καλλιέργειας και διάδοσης των ελληνικών γραμμάτων και του πολιτισμού. Απαραίτητη δέσμευση της τότε καθεστηκυίας τάξης αποτελούσε η διατήρηση καλών σχέσεων με τους Ρωμαίους κατακτητές της οικουμένης, οι οποίοι είχαν μεταβάλει ολόκληρη τη Μεσόγειο Θάλασσα σε Ρωμαϊκή λίμνη (Μare Νostrum). Mε την ολοκληρωτική επικράτηση των κυρίαρχων Ρωμαίων το 17 μ.χ., η Καππαδοκία κατέστη ρωμαϊκή επαρχία έχοντας ως διοικητή Ρωμαίο αξιωματούχο, που έφερε τον τίτλο του επιτρόπου ( procurator) 14. Στους πρόποδες του βουνού Αργαίου υφίστατο μια παλιά πόλη, η Μάζακα η οποία, μάλιστα, για ένα διάστημα ονομαζόταν και Ευσέβεια η προς τω Αργαίω το όνομά της ερμηνεύονταν ως «η πόλη του φεγγαριού».απολάμβανε καθεστώτος ευρείας αυτονομίας και είχε δικό της άρχοντα επί Ρωμαιοκρατίας 15. Για την μετονομασία της πόλης σε Καισάρεια υπάρχουν δύο εκδοχές : α) επειδή προσέλκυσε το ενδιαφέρον του Τιβέριου( 14-37 μ.χ.), διαδόχου και θετού γιου του Καίσαρα Αύγουστου, της έδωσε αυτό το όνομα, θέλοντας έτσι να τιμήσει τον προκάτοχό του στον θρόνο 16 και β) ο τελευταίος τοπικός βασιλιάς της Καππαδοκίας, ο Αρχέλαος, επέλεξε αυτό το όνομα προς τιμήν του προστάτη του, Καίσαρα της Ρώμης 17. 10 Παύλος Καρολίδης, Καππαδοκικά, 1874, 161 11 Nikolas G. L. Hammond, Mέγας Αλέξανδρος, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία 1999, 113. 12 Ιωάννης Ταϊφάκος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΣΤ,εκδ.Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1976,247 13 Πολύμνια Αθανασιάδη Fowden, Ιστορία Ελληνικού Έθνους τ. Ζ,εκδ.Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1976, 45. 14 Καραθανάσης, Καππαδοκία, 28 15 Ταϊφάκος, ό.π, 246. 16 Σκιάδης, Αλησμόνητες πατρίδες του ελληνισμού τ. Ι εκδ.κεσόπουλος, Θεσσαλονίκη 1999, 318. 17 Ταϊφάκος, ό.π., 246. 8

Άλλη ονομασία με την οποία είναι γνωστή η περιοχή είναι Καραμανία (περιοχή του Καραμάν). Το αυτόνομο κράτος που δημιουργήθηκε, κυβερνήθηκε τον 12 ο και 13 ο αιώνα υπό την δυναστεία των Καραμάν 18, έλαβε εκ τούτου το όνομα Καραμανία. Οι δε κάτοικοι της αποκαλούνται Καραμανλήδες ή Καραμανίτες. Βέβαια, αυτή η λέξη, τουρκικής προέλευσης, πιθανώς να δηλώνει τους μελαχροινούς, τους μελαμψούς ανθρώπους. Εξάλλου, στην τουρκική γλώσσα καράς σημαίνει μαύρος 19. Το 1256 έλαβε χώρα η ίδρυση του εμιράτου του Karamanogullari, το οποίο έπεται χρονικά της αποσύνθεσης του Σελτζουκικού κράτους, που ως πρωτεύουσά του είχε την μεγάλη πόλη του Ικονίου 20. Στα 1261 ο Καραμάν έλαβε τον τίτλο του εμίρη. Στη σημερινή Τουρκία υφίσταται πόλη με το όνομα Καραμάν, η οποία ταυτίζεται με την παλιά ελληνική πόλη Λάρανδα στην αρχαία Λυκαονία 21. Το κράτος αυτό καταλάμβανε μια τεράστια έκταση μέσα στον χώρο της Μικράς Ασίας. Εκτεινόταν από την Σπάρτη (Isparta) της Πισιδίας έως ανατολικά της επαρχίας της Καισάρειας και από την Άγκυρα της Γαλατίας έως την Αττάλεια της Κιλικίας. Ο πληθυσμός του δεν ξεπερνούσε τότε τα δύο εκατομμύρια κατοίκους, σε μιαν, όντως, αραιοκατοικημένη περιοχή 22. Ο Οθωμανός σουλτάνος Βαγιαζήτ(1389-1402), με την επεκτατική πολιτική του, υπέταξε όλα τα αυτόνομα εμιράτα της Μ Ασίας, ανάμεσά τους και το Καραμάν 23. Το όνομα Καραμανίτες συναντάται ακόμη και στον «Ερωτόκριτο» του Βιτσέντζου Κορνάρου, όπου αναφέρεται σε μια μάχη μεταξύ Ελλήνων και Καραμανιτών. 24 Υφίσταται, ωστόσο, και μία προφορική παράδοση ότι κάποιος σουλτάνος στην προσπάθειά του να αλλαξοπιστήσει και να εξισλαμίσει τους Καππαδόκες εφάρμοσε μια σειρά σκληρών μεθόδων, αλλά τα αποτελέσματα υπήρξαν πενιχρότατα. Εξοργισμένος είπε : Βάι-βάι καρά ιμάν! Με άλλα λόγια «πω-πω τι μαύρη πίστη!». Όπως δεν γίνεται να αλλάξει το μαύρο χρώμα, έτσι δεν γίνεται να αλλάξει ούτε η πίστη των Ελλήνων. Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτή την δοξασία οι κάτοικοι της Καππαδοκίας, ελληνόφωνοι και, κυρίως, οι τουρκόφωνοι, έλαβαν την ονομασία Καραμανλήδες 25. Όσον αφορά στην γεωγραφική τοποθέτησή της, η Καππαδοκία βρίσκεται στο κέντρο της Μικράς Ασίας και συνορεύει βόρεια με την Γαλατία, το Μεσογειακό Πόντο, νότια με την Κιλικία, δυτικά με την Φρυγία, την Γαλατία και τη Λυκαονία και ανατολικά με την περιοχή των πηγών των μεγάλων ποταμών του Τίγρη και του Ευφράτη. Οριοθετείται ανάμεσα στα βουνά Ταύρος (Melendiz Dag) στα νοτιοδυτικά, Αντιταύρος (Ala Dag) στα νοτιοανατολικά, ενώ, πιο βόρεια, ο ψηλός Αργαίος (σημ.ερτζιγιές Νταγ) (υψόμετρο 3916μ.) απλώνει την σκιά του στην γνωστή πόλη της Καισάρειας (Kayseri). Γνωστοί, αλλά μικροί σε μέγεθος, ποταμοί είναι ο Melendiz, o Μέλας ποταμός (Κarasu irmak), ο Oνοπνίκτης ( Υenice irmak ), ο Σάρος ποταμός (Σεϊχούν), ο Πύραμος (Δζιχάν). Ο πλέον γνωστός, αλλά, ταυτοχρόνως, και ο μεγαλύτερος είναι ο Άλυς (Kizil irmak= ερυθρός ποταμός) με μήκος 1000 χλμ περίπου, o οποίος μετά από μια μεγάλη διαδρομή πολλών χιλιομέτρων εκβάλλει στη Μαύρη Θάλασσα. Οι λιγοστές λίμνες είναι η Στεφάνη (βόρεια Καππαδοκία), η Τάττα (Τουζ γκιολ) στα δυτικά της Καισάρειας και η Ίντζε Σου (ανάμεσα στο Ίντζεσού και την Καισάρεια) 26. 18 Ασβέστη, ό.π.,12. 19 Δημητριάδης, 283. 20 Αναστάσιου Ιορδάνογλου, περ. Βαλκανικά Σύμμεικτα Καραμανλήδικες επιγραφές Ι.Μ. ζωοδόχου Πηγής Βαλουκλή, 63-65. 21 Γιάννης Μαγκριώτης, Θράκη. Η έπαλξη του ελληνικού βορρά, εκδ.ρήσος, Αθήναι 1995, 164. 22 Ιbrahim H. Konyali, Karaman Tarihi (=Ιστορία της Καραμανίας), Κωνσταντινούπολη 1967. 23 Μαγκριώτης, ό.π., 165. 24 Βιτσέντζος Κορνάρος, έκδοση 100 αθάνατα έργα, επιμ. Λίνος. Πολίτης. 25 Συμεών Κ. Κοιμίσογλου, Καππαδοκία, εκδ.ι L P productions, Θεσσαλονίκη 2005, 208. 26 Καραθανάσης, Καππαδοκία, σχετ. χάρτης. 9

Χαρακτηριστικό τοπίο Καππαδοκίας. Απρίλιος 2008. φωτ. Λάζαρου Η. Κενανίδη Από την αρχαιότητα ακόμη η τεράστια σε έκταση περιοχή της Καππαδοκίας διαιρείτο ως εξής: α. η Καππαδοκία η προς τω Πόντω και η προς τω Ταύρω, β. η Καππαδοκία εντός του Ταύρου και επέκεινα, γ. η Καππαδοκία η εντός του Άλυος και η εκτός αυτού. Άλλη διαίρεση, φυσική και πολιτική, την διακρίνει σε α) Μεγάλη Καππαδοκία και β) Ποντική. Στην βυζαντινή περίοδο, και συγκεκριμένα στην εποχή της βασιλείας του Θεοδόσιου του Α (379-395), διακρίνονται δύο περιοχές: η Καππαδοκία η Α, με έδρα την Καισάρεια, και η Καππαδοκία η Β, με έδρα τα Τύανα. Επί βασιλείας του μεγάλου αυτοκράτορα Ιουστινιανού του Α (527-565), η Καππαδοκία η μεγάλη συγκρότησε το θέμα των Χαρσιανών, ενώ η μικρή παρέμεινε ξεχωριστό θέμα. 10

2. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ α -- Πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή περίοδος. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός πως στην περιοχή κήρυξαν τον χριστιανισμό ο απόστολος Ανδρέας και, πιθανόν, και ο Παύλος, ενώ ο απόστολος Πέτρος, ο οποίος έδρασε ιεραποστολικά στην περιοχή ανάμεσα στα έτη 45 και 64 μ.χ., συντάσσοντος την πρώτη καθολική επιστολή του, την γράφει στα ελληνικά και την απευθύνει: «τοις εκλεκτοίς παρεπιδήμοις διασποράς Πόντου, Γαλατίας, Καππαδοκίας, Ασίας και Βιθυνίας» 27.Αυτό σημαίνει ότι ήδη από τα μέσα του 1 ου αιώνα μ.χ. η πλειοψηφία του πληθυσμού γνώριζε καλά την ελληνική γλώσσα, στην οποία άλλωστε γράφτηκαν κι όλα τα βιβλία - 47 στον αριθμό - της Καινής Διαθήκης. Σημαντική βοήθεια στην επικράτησή του προσέφερε η χρήση της ελληνικής γλώσσας από τους κατοίκους της.. Η διάδοση του Χριστιανισμού στην Καππαδοκία έγινε με αρκετές δυσκολίες και κωλύματα, τα οποία προέβαλαν οπαδοί άλλων θρησκειών, ειδωλολάτρες, Iουδαίοι αλλά και το ίδιο το επίσημο ρωμαϊκό κράτος. Οι Καππαδόκες, οι οποίοι περιγράφονται στο βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων, που συνέγραψε ο ευαγγελιστής και απόστολος Λουκάς στα χωρία Πράξ,. 2,8-10 («και πως ημείς ακούομεν έκαστος τη ιδία διαλέκτω ημών εν η εγεννήθημεν, Πάρθοι και Μήδοι και Ελαμίται, και οι κατοικούντες την Μεσοποταμίαν, Ιουδαίαν τε και Καππαδοκίαν, Πόντον και την Ασίαν, Φρυγίαν τε και Παμφυλίαν ακούομεν λαλούντων αυτών ταις ημετέραις γλώσσαις τα μεγαλεία του Θεού»), ήδη γνώριζαν ελληνικά, αν και ορισμένοι επιστημονικοί κύκλοι τους θεωρούν ως εξελληνισμένους Εβραίους 28. Στην δε επιστολή του αποστόλου των εθνών Παύλου «προς Γαλάτας» εικάζεται ότι αποστέλλεται προς τους Καππαδόκες. Και αυτό, διότι με αυτήν την ονομασία συναντάται σε αρκετά χειρόγραφα 29. Ο Χριστιανισμός διαδόθηκε λιγότερο στις δυτικές επαρχίες της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και πολύ περισσότερο στις ανατολικές επαρχίες. Μάλιστα στην Συρία, Αίγυπτο, Φρυγία, Πόντο, Βιθυνία και στην Καππαδοκία, ήδη από τον 2 ο αιώνα, είχε ισχυροποιηθεί τόσο γερά, ώστε κάθε σκέψη για καταπολέμηση και εκμηδένισή του ήταν ανεδαφική. Η επικράτηση του Χριστιανισμού ήταν πλέον δεδομένη. Σύμφωνα με την παράδοση ως πρώτος χρονολογικά επίσκοπος Καππαδοκίας αναφέρεται ο εκατόνταρχος Λογγίνος, που ήταν παρών στον θάνατο του Ιησού πάνω στον σταυρό (Λουκ 23,46-47) 30. Ο Σωσίπατρος, που ήταν μαθητής του αποστόλου Παύλου, τον οποίο και αποκαλεί πνευματικό συγγενή του («ασπάζονται υμάς Τιμόθεος, ο συνεργός μου, και Λούκιος και Ιάσων και Σωσίπατρος, οι συγγενείς μου» Ρωμ.16,24), πρώτος διεποίμανε ως επίσκοπος το Ικόνιο 31. Γύρω στο 200 μ.χ. αναφέρεται το όνομα του Αλέξανδρου ως επίσκοπου και, αργότερα, το 264 μ.χ. ο επίσκοπος Φιρμιλιανός, μαθητής του Ωριγένη, αναλαμβάνει την διαποίμανση της περιοχής. Ειδικά η Καισάρεια μαρτυρείται ως έδρα επισκοπής από τα τέλη του 2 ου αι., ενώ εγκαθίσταται εκεί και η γνωστή ρωμαϊκή Legio Fulmimata, της οποίας αρκετοί στρατιώτες μεταστράφηκαν στον Χριστιανισμό 32. Η παρουσία του Αγίου Γρηγορίου του «θαυματουργού», μαθητή, 27 Πέτρου Α καθολική επιστολή (1,1). Καινή Διαθήκη, εκδ.ζωή, Αθήναι. 28 π. Γεώργιος Μεταλληνός,Βασίλης Π. Κέκης, Η χριστιανική Καππαδοκία, Η δικιά μας Καππαδοκία εκδ. Ακρίτας,Αθήνα 2004, 51. 29 ό. π., 51. 30 ό. π., 52 31 Δάφνης, 32 Σκιάδης, Αλησμόνητες Πατρίδες του Ελληνισμού, τ. 10,324. 11

επίσης, του Ωριγένη, ως επισκόπου της Νεοκαισάρειας και πνευματικού της γιαγιάς του Μεγάλου Βασιλείου, της Αγίας Μακρίνας σηματοδοτεί τον 3 ο μ.χ. αιώνα. 33 Η Καππαδοκία αγιάστηκε στα πρώτα χριστιανικά χρόνια από το αίμα των αγίων και μαρτύρων της Ορθοδοξίας. Τα τρίδυμα αδέλφια, Ελεύσιππος, Μελάσιππος και Σπεύσιππος, πρόσφεραν την ζωή τους κατά την διάρκεια των διωγμών, που εξαπέλυσε ο φιλόσοφος Ρωμαίος αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος (161-180). Ο Θεσπέσιος και η Θεοδότα μαρτύρησαν επί Σεπτήμιου Σεβήρου (193-211). Ο Φιρμιλιανός και ο Γρηγόριος Νεοκαισάρειας μαρτύρησαν στα χρόνια του Καρακάλλα. Ο Αλέξανδρος, ο Κύριλλος, ο Μερκούριος, καθώς, επίσης, και ο Αλέξανδρος Καισαρείας, επίσκοπος Ιεροσολύμων μαρτύρησαν επί Δεκίου (249-251). Ο Μάμας και ο Πορφύριος στην Καισάρεια το 272 επί αυτοκράτορα Αυρηλιανού (270-275). Ο Βαρλαάμ, η Δωροθέα, η Ιουλίττα, η Κατωλίνη, ο Σέργιος ο Καππαδόκης, ο Θεόδωρος και, τέλος, ο Γεώργιος ο Μεγαλομάρτυς και Τροπαιοφόρος και με τόπο καταγωγής από το χωριό Ποτάμια. Αναφέρεται, μάλιστα, ότι ο δημοφιλής άγιος σκότωσε τον δράκο στα ριζά του όρους Αργαίου. Όλοι οι παραπάνω μαρτύρησαν επί αυτοκράτορα Διοκλητιανού (284-305) 34, οπότε εκδηλώθηκε και ο μεγαλύτερος, σε ανθρώπινα θύματα, διωγμός των Ρωμαίων εναντίον των χριστιανών κατοίκων της αυτοκρατορίας. Η Καππαδοκία δεν ήταν πατρίδα μόνο μαρτύρων της χριστιανικής πίστης αλλά και πατέρων της Εκκλησίας, όπως οι προαναφερθέντες, Αλέξανδρος Καισαρείας, επίσκοπος Ιεροσολύμων, Φιρμιλιανός Νεοκαισαρείας, εξαιρετικός θεολόγος, Γρηγόριος ο «θαυματουργός» (213-270). Ο Γρηγόριος είναι αυτός που, ουσιαστικά, εισήγαγε την αλεξανδρινή ερμηνευτική σχολή στις περιοχές της Καππαδοκίας και του Πόντου, έχοντας επιτελέσει πλούσιο συγγραφικό έργο 35. Ο Αμφιλόχιος, επίσκοπος Ικονίου και εξάδελφος του Γρηγορίου Ναζιανζηνού, ασκούσε την εργασία του νομικού στην Κωνσταντινούπολη, αλλά γρήγορα αποσύρθηκε στην έρημο, για να ασκητέψει. Προτάθηκε από τον Βασίλειο τον Μέγα για την χηρεύουσα θέση του επισκοπικού θρόνου του Ικόνιου και, όταν ανέλαβε την διαποίμανση της εκκλησιαστικής επαρχίας, την ελάμπρυνε με την παρουσία, τη μορφή και το έργο του 36. Σήμερα πλέον θεωρείται ως ο πολιούχος του Ικόνιου. Ο Γρηγόριος ο Φωτιστής, αρμενικής καταγωγής, γεννήθηκε στην Καισάρεια και μετέδωσε τον Χριστιανισμό στην μακρινή Αρμενία, όπου τον δέχθηκαν ο ηγεμόνας της, Τιριδάτης ο Β, και ο λαός του (290-295). Σε ένα μικρό χωριουδάκι την Αριανζό, κοντά στην Ναζιανζό (σήμερα Νέζενι) 37, γεννήθηκε ο Γρηγόριος ο θεολόγος (329-389/90) 38, αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως επί τριετία (378-381). Επίσκοπος Καισάρειας χειροτονήθηκε ο Βασίλειος ο Μέγας (330-379), γνωστός από το πνευματικό και κοινωνικό του έργο. Παροιμιώδης έμεινε η φιλανθρωπία του, αγαπημένος άγιος των παιδιών και των οικονομικά ασθενέστερων. 39 Όταν ο αιρετικός αρειανιστής αυτοκράτορας, ο Ουάλης (364-378) 40, επιδίωξε να μειώσει το κύρος και την πνευματική εμβέλεια του εν λόγω ιεράρχη και προχώρησε στην διχοτόμηση της μητρόπολης της Καππαδοκίας σε 2 εκκλησιαστικές περιφέρειες, της Καισάρειας και των Τυάνων 41, τότε ο Μ. Βασίλειος αντιμετώπισε με σύνεση τον νεοτοποτηθέντα Άνθιμο Τυάνων και άνθρωπο της εύνοιας του βασιλιά και δημιούργησε νέες επισκοπές στα Σάσιμα (Aξός-σημερινό Χασάκιοϊ) και στη Νύσσα., όπου 33 π. Γ. Μεταλληνός, 52. 34 ό.π., 52. 35 Φούσκας, Γρηγόριος ο Νεοκαισαρείας Επίσκοπος ο θαυματουργός, 36 Σκιάδης, ό.π. τ.10, 408. 37 π. Γ. Μεταλληνός, 54. 38 Αθανασιάδης, Αλησμόνητες πατρίδες του Ελληνισμού τ.10,, 325. 39 ό.π.., 325. 40 Στήβεν Ράνσιμαν, Η Βυζαντινή Θεοκρατία, εκδ Δόμος.Αθήνα 1984,339. 41 Αθανασιάδης, 326. 12

χειροτονήθηκαν άνθρωποι ικανότατοι 42. Εξαιρετική υπήρξε η προσφορά των αδελφών του, όπως ήταν, μάλιστα, ο Γρηγόριος Νύσσης, βαθυστόχαστος και φιλοσοφικός νους, ο Πέτρος Σεβαστείας, ο Ναυκράτιος, πέντε ακόμη αδελφές και η αδελφή του Μακρίνα η Οσία, που εορτάζεται μαζί με την γιαγιά τους, επίσης Μακρίνα. 43. Οι σοφοί πατέρες της Ορθόδοξης Εκκλησίας με επιτυχία αντιμετώπισαν τις αιρετικές κακοδοξίες, πέτυχαν αρμονική σύζευξη ελληνισμού και χριστιανισμού και ολοκλήρωσαν το έργο του εξελληνισμού της Καππαδοκίας. Η Καππαδοκία θα έχει εξελληνιστεί, αφού πλέον είχε επικρατήσει ο Χριστιανισμός 44. Στην πρώτη οικουμενική σύνοδο το 325, στη Νίκαια της Βιθυνίας, συμμετείχε και ο Ευλάβιος ή Ευλάλιος, ο Ερμογένης, ο Διάνοιος, ο Ευσέβιος Kαισαρείας, ο οποίος μάλιστα, αν και αιρετικός, βάπτισε σε χριστιανό τον Μέγα Κωνσταντίνο λίγο πριν τον θάνατό του. Μετά την εν Χαλκηδόνα Δ Οικουμενική Σύνοδο, η μητρόπολη Καισαρείας διατήρησε την πρώτη θέση ανάμεσα στις άλλες («α γεροντική μητρόπολις του συνταγματίου»), ο δε μητροπολίτης είχε τον τίτλο «Υπέρτιμος των υπερτίμων και έξαρχος πάσης Ανατολής» 45. Στα 532, επί Ιουστινιανού, η κακοδιοίκηση, η βαριά φορολογία και οι αντιδημοφιλείς δραστηριότητες του συνεργάτη του αυτοκράτορα, Ιωάννη του Καππαδόκη, ήταν βασικές αιτίες της έκρηξης της γνωστής στάσης του Νίκα 46. Επί αυτοκράτορα Μαυρίκιου(582-602), του πρώτου ελληνικής καταγωγής αυτοκράτορα, ιδιαίτερη πατρίδα του οποίου υπήρξε η Αραβησσός, έγιναν προσπάθειες και προωθήθηκαν αγροτικές μεταρρυθμίσεις, που οδήγησαν στην βελτίωση της θέσης των μικροϊδιοκτητών γης. Εντούτοις, πολλοί από την ανώτερη και μεσαία τάξη μετανάστευσαν στα μεγάλα αστικά κέντρα, μεταξύ των οποίων και στην πρωτεύουσα του κράτους. Έτσι, όμως, η ύπαιθρος αποψιλώνεται δημογραφικά. Είναι ενδεικτικό της οικονομικής δυσπραγίας τους ότι οι ελάχιστες στον αριθμό εκκλησίες, που έχουν διασωθεί από εκείνη την χρονική περίοδο, είναι μικρές στις διαστάσεις και φτωχικές στην όψη 47. Οι θρησκευτικές διαμάχες στην αυτοκρατορία έφτασαν στο αποκορύφωμά τους την περίοδο της εικονομαχίας (α και β περίοδος: 726-843). Επί βασιλείας της δυναστείας των Ισαύρων αλλά και, αργότερα, εξαιτίας άλλων βασιλέων της δυναστείας του Αμορίου, πολλοί ιερείς, μοναχοί και λαϊκοί εικονόφιλοι εξορισθέντες από την επίσημη πολιτεία ή διαφεύγοντας, εκουσίως, από τα αστικά κέντρα κατέφυγαν σε απόκεντρες και σχετικά απομονωμένες τοποθεσίες της Καππαδοκίας. Εκεί άσκησαν τα λατρευτικά καθήκοντά τους ανεμπόδιστα και δίχως πιέσεις. Με υπομονή και ευσέβεια σμίλεψαν στο μαλακό ηφαιστιογενές έδαφος και ακολούθως αγιογράφησαν, όπου ήταν εφικτό, μικρά μοναστήρια, εκκλησιές, κατοικίες, αποθήκες κλπ., ζώντας κυριολεκτικά ζωή τρωγλοδυτών 48. Η κοιλάδα του Κοράματος (σημ.γκιόρεμε), της Ζέλβης (σημ.ζέλβε), της Σοάνδου (σημ.σογανλί) κ.ά. βρίθουν τέτοιων οικιστικών επεμβάσεων από τους φυγάδες εικονολάτρες 49. Αξιόλογη προσωπικότητα θεωρείται και ο Αρέθας, αρχιεπίσκοπος Καισαρείας, κατά τις αρχές του 10 ου αιώνα. Τα έργα του φιλολογικά, θρησκευτικά αλλά και κοσμικά 42 π.γ. Μεταλληνός, 53. 43 ό.π., 53. 44 Αναστασία Χατζόγλου,Κύρρος. Στο Πάικο με θέα τις πεδιάδες της Μακεδονικής Πέλλας, 50. 45 Αθανασιάδης, 326. 46 Στήβεν Ράνσιμαν, 43. 47 Αναστασία Χατζόγλου, ό.π., 51. 48 Βασίλης. Π. Κέκης, Η δικιά μας Καππαδοκία. Ένα οδοιπορικό προσκύνημα, 38. 49 προσωπική διαπίστωση από τον γράφοντα κατά την διάρκεια οδοιπορικού στην Καππαδοκία από 13-4- 08 έως 20-4-08. 13

μαρτυρούν την πολύπλευρη μόρφωσή του και την καλλιέργεια της προσωπικότητάς του. 50 Στην πόλη της Καισάρειας ο Καππαδόκης στην καταγωγή, Νικηφόρος Φωκάς, που είχε το αξίωμα του δομέστικου των σχολών (στρατευμάτων) της Ανατολής, ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας τον Αύγουστο του 963 κάτω από τις επευφημίες των σκληροτράχηλων συμπολεμιστών του. Στις 14/8 εισέρχεται θριαμβευτής στην βασιλεύουσα και στις 16/8 στέφεται αυτοκράτορας στην Αγία Σοφία 51. Η αντιμετώπιση της νέας θρησκείας του Ισλάμ που εμφανίστηκε στην Καππαδοκία και στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολίας, εξαιτίας της επιδρομής σελτζουκικών και τουρκομανικών φύλων, επιτεύχθηκε σε θεωρητικό επίπεδο με μια σειρά πραγματειών που συνέγραψαν ο Ιωάννης Δαμασκηνός 52, o Θεόδωρος ο Αβουκαράς, επίσκοπος Καρρών 53, o Nικήτας ο Βυζάντιος 54, ο οποίος, μάλιστα, πρώτος μετέφρασε το Κοράνιο στην ελληνική γλώσσα 55, ο Γρηγόριος ο Παλαμάς 56,ο μοναχός Ιωσήφ ο Βρυέννιος, αλλά και βασιλείς, όπως ο Ιωάννης ΣΤ ο Καντακουζηνός 57, και ο Μανουήλ Β ο Παλαιολόγος 58. Ο Σελτζούκος Σουλτάνος Άλπ Αρσλάν (1063-1072), αφού κατέλαβε την πρωτεύουσα της Αρμενίας Άνι (1064), στράφηκε προς το Βυζάντιο και κυρίευσε την Καισάρεια το 1067 59. H εκκλησία του Μεγάλου Βασιλείου, όπου εφυλάσσονταν τα λείψανα του Aγίου λεηλατήθηκε 60. Το Ικόνιο κουρσεύτηκε λίγο αργότερα, το 1069. Το συνοριακό στρατιωτικό σύστημα με τους φύλακες ακρίτες κατέρρευσε, επειδή η γραφειοκρατική διοίκηση της Κωνσταντινούπολης κατάργησε την δωρεά κτημάτων στους φρουρούς των συνόρων και τους υποχρέωσε να εξαγοράσουν την θητεία τους και να πληρώνουν βαρείς φόρους 61. Η απαρχή των δεινών για το σύνολο του μικρασιατικού ελληνισμού επήλθε με τη μοιραία μάχη του Ματζικέρτ στα 1071. Ο ευπατρίδης αυτοκράτορας Ρωμανός Δ ο Διογένης (1068-1071), Καππαδόκης στην καταγωγή, επικεφαλής ενός πολυάριθμου στρατεύματος, την συντριπτική πλειοψηφία του οποίου αποτελούσαν ξένα μισθοφορικά σώματα, αντιμετώπισε τον σουλτάνο των Σελτζούκων Τούρκων Αλπ Αρσλάν. Η σύγκρουση ήταν σφοδρή και ο βυζαντινός αυτοκράτορας παρά την γενναιότητα που επέδειξε, προδόθηκε από τους σφετεριστές του θρόνου του και εγκαταλείφθηκε μόνος στο πεδίο της μάχης. Ιστορικά θεωρείται ως ο πρώτος βασιλιάς της αυτοκρατορίας που συλλαμβάνεται αιχμάλωτος και πέφτει στα χέρια του εχθρού ζωντανός. Ο νικητής σουλτάνος του συμπεριφέρθηκε ιπποτικά και υπέγραψε συνθήκη ειρήνης μαζί του. Του επέτρεψε, μάλιστα, να επιστρέψει πίσω στην πρωτεύουσά του, την Κωνσταντινούπολη. Οι ραδιουργίες, όμως, των παλατιανών γραφειοκρατών συνετέλεσαν, ώστε να συλληφθεί 50 A. A. Vasiliev, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τ.α,εκδ. Μπεργαδής, Αθήνα, 451. 51 Georg Ostrogorsky, τ.β, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, εκδ.στέφανος Βασιλόπουλος, Αθήνα 1997, 165. 52 Ιωάννης Δαμασκηνός, «κατά αιρέσεων», ρα : PG, 94,765A,772D. 53 Θεόδωρος Αβουκαράς, «Κατά αιρέσεων Ιουδαίων και Σαρακηνών»:PG,97, 1560 A. 54 Νικήτας Βυζάντιος, «Ανατροπή της παρά του Άραβος Μωμέτ πλαστογραφηθείσης βίβλου»: PG, 105,669-805. 55 Αναστάσιιος Γιαννουλάτος, Ισλάμ-θρησκειολογική επισκόπηση, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1980, 39. 56 Γρηγόριος Παλαμάς «Προς τους αθέους Χιόνας. Διάλεξις συγγραφείσα παρά ιατρού του Ταρωνίτου παρόντος και αυτηκόου γεγονότος», Σωτήρ 15(1892), 240-246 «Επιστολή, ήν εξ Ασίαςαιχμάλωτος ων, προς την εαυτού εκκλησίαν απέστειλεν», Νέος Ελληνομνήμων 16(1922),7-21 «Επιστολή προς Δαυίδ Μοναχόν τον Δισύπατον» ΔΙΕΕ 3 (1889), 229-234. 57 Ιωάννης Καντακουζηνός, «Κατά Μωαμεθανών» : PG, 154,372-584 και «Κατά Μωάμεθ» : ΠΓ,154,584-692. 58 Μανουήλ Παλαιολόγος, «Διάλογος ον εποιήσατο μετά τινός Πέρσου την αξίαν Μουτερίζη, εν Αγκύρα της Γαλατίας»: ΡG,156,125-174. 59 George Ostrogorsky, 233. 60 A. A. Vasiliev, 440. 61 Μαγκριώτης, 160. 14

και παρά τις υποσχέσεις, που του δόθηκαν, τον τύφλωσαν και πέθανε ύστερα από λίγο εξαιτίας της μόλυνσης των τραυμάτων του (1072). β ---Υστεροβυζαντινή περίοδος Ο δευτεροξάδελφος και διάδοχός του νικητή της μάχης στο Ματζικέρτ, ο Σουλεϊμάν Κουτλουμούς, και οι Σελτζούκοι του θεώρησαν ως άκυρες τις συνθήκες που υπέγραψαν και επανέλαβαν τις δηώσεις και τις κατακτητικές επιδρομές 62. Οι εισβολείς έφθασαν έως τις ακτές της Προποντίδας, της Ιωνίας και της Κιλικίας. Το κράτος, που προκλητικά ονομάστηκε «Σουλτανάτο του Ρουμ», είχε ως πρωτεύουσα για ένα χρονικό διάστημα τη Νίκαια και έλαβε το παραπάνω όνομα, γιατί εγκαταστάθηκε σε ρωμαϊκά βυζαντινά εδάφη. Αργότερα, η πρωτεύουσα του μουσουλμανικού εμιράτου μεταφέρθηκε στην καππαδοκική πόλη του Ικονίου. Οι Βυζαντινοί όμως ουδέποτε θεώρησαν ως τελεσίδικη την κατάκτηση της Ανατολίας από τους Σελτζούκους. Για αυτό και έκαναν ενέργειες για να την επανακτήσουν. Έναν αιώνα αργότερα (1176) ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου, ο Μανουήλ Β Κομνηνός, αφού προπαρασκεύασε ισχυρό εκστρατευτικό σώμα, κίνησε για να απελευθερώσει το Ικόνιο. Παγιδεύτηκε, όμως, σε στενωπούς και στη θέση Μυριοκέφαλο υπέστη συντριπτική ήττα από τον σουλτάνο Κιλίτς Αρσλάν Β 63.Ο ανθός της βυζαντινής νεολαίας ξεκληρίστηκε και γενναίοι αξιωματικοί και στρατιώτες έπεσαν στο πεδίο της μάχης. Ο ίδιος ο αυτοκράτορας συνέκρινε τις οδυνηρές συνέπειες της μάχης του Μυριοκέφαλου με εκείνες του Ματζικέρτ. Οι Σελτζούκοι Τούρκοι, όμως, είχαν πλέον εγκατασταθεί μόνιμα στη Μικρά Ασία. Τα αίτια αλλά και τα δυσάρεστα αποτελέσματα, που επακολούθησαν αυτές τις δύο μάχες και τις ήττες, που υπέστη η Ρωμιοσύνη, έχουν στενή συνάφεια. Οι ντόπιοι πληθυσμοί απογοητεύονται, αποξενώνονται από την κεντρική εξουσία, νιώθουν απροστάτευτοι και ανασφαλείς. Η κακοδιοίκηση του επίσημου κράτους, η συρρίκνωση της ισχύος του, η επιβολή επαχθών φόρων, η ενθάρρυνση και η ανάπτυξη ενός ιδιόμορφου βυζαντινού φεουδαρχικού συστήματος είναι μια χειροπιαστή πραγματικότητα. Οι «δυνατοί» γαιοκτήμονες, κατά κύριο λόγο, και οι περιφερειακοί στρατιωτικοί άρχοντες αποδυναμώνουν την κεντρική εξουσία. Η τελευταία, επιμένοντας στην αντίληψή της περί βαθμιαίας εγκατάλειψης του εθνικού στρατού παράλληλα με την συγκρότηση μισθοφορικών στρατευμάτων, με την εξαγορά της στρατιωτικής θητείας, αλλά και την αποδυνάμωση έως κατάργηση του σώματος των ακριτών πολεμιστών που συγκροτούνταν κατά κύριο λόγο από ντόπιους κατοίκους, έδωσε το τελειωτικό χτύπημα στον ένδοξο και νικηφόρο βυζαντινό στρατό. Η μαχητική αξία του, το ηθικό και το φρόνημά του βρισκόταν πολύ χαμηλά. Ήταν επόμενο, και εν μέρει αναπόφευκτο, τα σύνορα να μείνουν αφύλακτα, η διάθεση για άμυνα έναντι των εχθρών να υποχωρήσει και οι υπήκοοι της αυτοκρατορίας να υποστούν τα πάνδεινα. γ ---Τουρκοκρατία Οι άτακτες και νομαδικές ομάδες των επήλυδων Τούρκων και Τουρκομάνων διείσδυσαν στα εδάφη της αυτοκρατορίας και αλλοίωσαν δημογραφικά, κοινωνικά και οικονομικά τον χώρο της Μικράς Ασίας, την σπονδυλική στήλη του κράτους. Οι πρώτοι συγκρινόμενοι με τους δεύτερους υπήρξαν «αρνιά σε σχέση με τους λύκους», σύμφωνα με τον ιστορικό του 13 ου αιώνα Ιμπν Μπιμπή 64. Η τουρκομανική φυλή των Ντανισμέντ 62 George Ostrogorsky, 235. 63 Νεοκλής Σαρρής, Οσμανική πραγματικότητα, εκδ. Αρσενιάδης, Αθήνα 1990, τ. Α 42. 64 Σαρρής, 40. 15

με επικεφαλής τον Μεχμέτ, σκορπώντας τον φόβο στους γηγενείς κατοίκους με το σύνθημα «Ισλάμ ή θάνατος», έκανε φονικές επιδρομές και λεηλασίες. Ο φανατισμός τους ήταν τόσο μεγάλος που κατέστρεψαν πληθώρα ιερών ναών στην Καππαδοκία, ενώ χιλιάδες κατοίκων εξισλαμίστηκαν. Η αποδιοργάνωση και απισχνίαση της Εκκλησίας φανερώνεται μέσα από τους αριθμούς. Μέχρι τα τέλη του 14 ου αιώνα καταγράφονταν 400 επισκοπές και 71 μητροπόλεις. Μετά τα τραγικά γεγονότα ο αριθμός τους είχε μειωθεί. Για τις μεν πρώτες καταγράφονταν 3 και για τις δεύτερες 17 μόνον 65. Είναι αξιοσημείωτη η διαπίστωση πως οι Σελτζούκοι, εν αντιθέσει με τους ομοφύλους τους Τουρκομάνους, αυτοαποκαλούνταν Ρωμαίοι και δεν δέχονταν επ ουδενί την ιδιότητα του Τούρκου. Η αντίληψη αυτή δεν είχε θρησκευτική χροιά αλλά πολιτιστική. Αναγνώριζαν την ανωτερότητα του ρωμαϊκού βυζαντινού πολιτισμού. Απέφευγαν να ονομάζουν την χώρα τους Τουρκία και δεν αποδέχονταν την ιδιότητα του Τούρκου. Μάλιστα, το κράτος τους, που είχε πρωτεύουσα το Ικόνιο και που επεκτείνονταν μέχρι το Δορύλαιο (Εσκί-Σεχίρ) στα δυτικά και στην Καισάρεια στα ανατολικά περιλαμβάνοντας και την Άγκυρα, το αποκαλούσαν «Βιλαγέτ-ι Γιουνανή» (vilayet-i Yunani), δηλαδή Ιωνική \ελληνική επαρχία ή, απλά, Ελλάδα. (Akdag, 1974, 1: 74 ) 66. Σύμφωνα με τον Εφλακή (1291-1360), ο Τούρκος Μεβλανά Τζελαλετντίν-ι Ρουμή, επέλεγε για τον εαυτό του την ιδιότητα του Ρωμαίου και υποστήριζε τις εξής χαρακτηριστικές κρίσεις «Για την οικοδόμηση πρέπει να προσλαμβάνονται Έλληνες εργάτες και για την κατεδάφιση το αντίθετο, δηλαδή Τούρκοι. Γιατί η δόμηση του κόσμου είναι ιδιότητα των Ελλήνων, ενώ η καταστροφή και το γκρέμισμα έχει ανατεθεί στους Τούρκους. Όταν ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο, πρωταρχικά έδωσε ψυχή σε ανυποψίαστους απίστους Εκείνοι ύψωσαν πάνω στους λόφους μαρμάρινες κορυφές, πολλές πόλεις και φρούρια Αλλά ο Θεός έτσι τα οργάνωσε, ώστε με τον χρόνο αυτές οι οικοδομές να γκρεμιστούν. Τότε ο Θεός δημιούργησε τους Τούρκους, προκειμένου, δίχως να αισθάνονται σεβασμό και λύπη, να γκρεμίζουν όλες τις οικοδομές που βλέπουν. Οι Τούρκοι γκρέμισαν κι ακόμη γκρεμίζουν. Αυτό θα κάνουν μέχρι την συντέλεια του κόσμου. Στο τέλος, η καταστροφή του Ικονίου θα γίνει από τα χέρια των άσπλαχνων κι άδικων Τούρκων» ( Eflaki, 1964:200) 67. Ακόμη και μέχρι το ήμισυ του 19 ου αιώνα και σε ορισμένες περιπτώσεις μέχρι τις αρχές του 20 ου, σε έργα λόγιων οθωμανών δεν συναντάται η λέξη «Τουρκία», η οποία χρησιμοποιείται στις ευρωπαϊκές χώρες και αποδίδει εκείνο που οι Σελτζούκοι αποκαλούσαν Ντιγιάρι Ρουμ (Diyar-i Rum), δηλαδή τόπος των Ρωμαίων. Οι Οσμανλήδες χρησιμοποιούσαν κι άλλες ονομασίες όπως μεγάλο, υψηλό κράτος (Devleti Aliye), χώρες του Ισλάμ (Memaliki muslime), διαιώνιο κράτος (Devlet Ebed Muddet), xώρες της Αυτοκρατορικής Πρωτεύουσας (Memaliki Mahrusa-i Sahane), αυτοκρατορική χώρα (Μemaliki Sahane), αλλά ποτέ δεν αποκαλείται Τουρκία. Η όποια υπενθύμιση τουρκικής καταγωγής υπήρξε υποτιμητική και αποτελούσε συνώνυμη της ύβρης για τις ηγέτιδες τάξεις. Υπάρχει το περιστατικό που ο οθωμανός πρεσβευτής το 1802 στο Παρίσι, Μεχμέτ Σαϊντ Χαλέτ, αισθάνθηκε άβολα, επειδή διπλωματικοί κύκλοι τον αποκαλούσαν «ο Τούρκος» πρέσβης (Karal, 1940:55). Ενώ μερικές δεκαετίες αργότερα, ένας Άγγλος περιηγητής σχολιάζει πως ο όρος «Τούρκος» χρησιμοποιείται εξαιρετικά σπάνια ή ως δηλωτικό της φυλής, όπως π.χ. χωριό Τούρκων ή Τουρκομάνων ή πάλι ως υποτιμητικό επίθετο, λ.χ. Τουρκ καφά (turk kafa) τουρκικό κεφάλι, σα να λέμε χοντροκέφαλος ή ζωντόβολο (Ramsay, 1897 :99) 68. 65 Σαρρής, ό.π., 161.και Α. Ε. Καραθανάσης Η μεταβυζαντινή Καππαδοκία. Πόλεις και χωριά, ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ Α πανελλήνιο επιστημονικό συνέδριο, 74. 66 Σαρρής, τ.α, 47. 67 ό.π.., 48. 68 Σαρρής, 49. 16

Η εξάπλωση των Σελτζούκων και, αργότερα, των Οθωμανών Τούρκων είχε δυσμενέστατες επιπτώσεις στην βυζαντινή αυτοκρατορία. Συντελέστηκε απώλεια εδαφών, δημογραφική αλλοίωση, εξισλαμισμοί των κατοίκων της χριστιανών ορθόδοξων και πρωτίστως των αιρετικών, αποδιοργάνωση της κοινωνικοοικονομικής συγκρότησης του κράτους, πάμπολλα ανθρώπινα θύματα, μετακινήσεις πληθυσμών και, τελικά, η κατάλυση του ίδιου του κράτους με κομβικό σημείο την άλωση της βασιλίδας των πόλεων, της ίδιας της Κωνσταντινούπολης στις 29 Μαϊου 1453 69. Η σχετική ανεκτικότητα ανάμικτη με διπλωματική υστεροβουλία, που επιδείκνυε το Σελτζουκικό καθεστώς απέναντι στους Ρωμιούς κατοίκους των περιοχών που κατελάμβανε, όπως πενταετή φορολογική απαλλαγή για όλους τους υπηκόους, ανεξιθρησκεία, ανεκτική συμπεριφορά σε αλλόθρησκους κλπ, είχε θετική ανταπόκριση. Το 1230 για παράδειγμα, ο σουλτάνος Αλαεντίν Κεϊκουμπάτ, επιστρέφοντας θριαμβευτής στην πόλη της Καισάρειας, τυγχάνει εντυπωσιακής υποδοχής από τους ντόπιους, στην οποία, μάλιστα, συμμετέχει και σύμπας σαφώς εμμέσως πιεζόμενος ο χριστιανικός κλήρος με επικεφαλής τον επιχώριο μητροπολίτη 70. Ο Μεβλανά εν τούτοις παρά το κήρυγμα περί ανεξιθρησκείας, έβρισκε πάμπολλες ευκαιρίες να προσηλυτίσει στον μουσουλμανισμό χιλιάδες ορθόδοξους και μαζί τους και ιερείς, τους οποίους, συνήθως, ακολουθούσε και το ποίμνιό τους. Ο συνδυασμός εκβιασμού, διαλόγου, οικονομικών παροχών και ευκαιριών κοινωνικής ανάδειξης είχε ως αποτέλεσμα ατομικούς και μαζικούς εξισλαμισμούς. Η εξάρθρωση της εκκλησιαστικής και κοινωνικής οργάνωσης των Ρωμιών είχε ως φυσικό επακόλουθο την οικειοποίηση από τους σουλτάνους της εκκλησιαστικής περιουσίας και της παραχώρησής της στα ισλαμικά ιδρύματα, τα γνωστά βακούφια. Αξιοποιούνταν η περιουσία από πτωχοκομεία, νοσοκομεία, κι άλλα ευαγή ιδρύματα. Στον δρόμο Καισάρειας- Ελπιστάν το πανδοχείο, κερβάν σαράι (kervan saray) Kαρατάι, πρόσφερε στους οδοιπόρους δωρεάν τροφή, υποδήματα, γιατρό για τους ασθενείς, κτηνίατρο για τα άλογα, χαμάμ για όσους ήθελαν (Touran, 1948: 56-59). Το δε ίδρυμα του Αλτούν-Αμπά ενίσχυε, επιπλέον, και οικονομικά όσους προσηλυτίζονταν στο μουσουλμανισμό (Turan, 1947:211). Τα έσοδα των ευαγών ιδρυμάτων προέρχονταν από γαιοπρόσοδο χριστιανικών χωριών 71. 69 Γιαννουλάτος, 36 70 Σαρρής, 51. 71 ό.π., 52-53. 17

3. Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑΣ Η γλώσσα που ομιλούνταν στην αρχαία Καππαδοκία ήταν μια αλλοιωμένη φρυγική ανάμεικτη με αρμενικά και περσικά στοιχεία. Η άποψη, όμως, αυτή του Μordtmann δεν βρίσκει υποστηρικτή τον Παύλο Καρολίδη, ο οποίος θεωρεί ότι η ένωση της αρχαίας φρυγικής και της γλώσσας των Χαλδαίων δημιούργησε την καππαδοκική διάλεκτο, η οποία εν συνεχεία έπεσε σε αχρηστία με την διάδοση της ελληνικής 72. Ο Π. Καρολίδης υποστηρίζει ότι ελληνική και αρχαία καππαδοκική εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούνται ταυτόχρονα, ενώ σε κάποια ιστορική περίοδο αναμείχθηκαν, «προήχθη φαίνεται και ημιβάρβαρος τις εγχωρία διάλεκτος» 73. Ένας άλλος ερευνητής, ο Αρχέλαος Σαραντίδης, αναφέρει ότι η αρχαία καππαδοκική ως αρία διάλεκτος συνδέεται με την ελληνική, την λατινική, την περσική, την αρμενική και την σανσκριτική. Παράλληλα, ομοιάζει με τις βόρειες ινδοευρωπαϊκές γερμανικές γλώσσες. Από τα παραπάνω συμπεραίνει πως αποτελεί μια από τις αιγαιοπελασγικές διαλέκτους της Μικράς Ασίας 74. Είναι αποδεδειγμένο ότι σημαντικό ρόλο στην επικράτηση της ελληνικής γλώσσας έπαιξαν οι φιλέλληνες βασιλείς Αριαράθες, που έχτισαν και την ομώνυμη πόλη 75. Αλλά, κυρίως, οι διάδοχοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι ονομασθέντες επίγονοι, διαδραμάτισαν σημαίνοντα ρόλο στην επικράτηση της ελληνικής. Η ελληνική γλώσσα, στα χρόνια της διάδοσης κι επικράτησης του χριστιανισμού, λειτουργεί ως βασικό όργανο επικράτησης της νέας θρησκείας. Όταν, λοιπόν, αργότερα ο απόστολος Πέτρος γράφει την α καθολική επιστολή του και αναφέρεται «τοις εκλεκτοίς παρεπιδήμοις διασποράς Πόντου, Γαλατίας, Καππαδοκίας Ασίας και Βιθυνίας» (Α Πέτρου 1,1) 76, εξυπακούεται ότι οι Καππαδόκες γνώριζαν και ομιλούσαν, πλέον, την ελληνική γλώσσα. Ο Α. Σαραντίδης γλωσσικά διακρίνει τις παρακάτω περιφέρειες : Α. το γλωσσικό ιδίωμα στα Φάρασα της Ν.Α. Καππαδοκίας, το πλέον συγγενικό με την αρχαία καππαδοκική γλώσσα. Β. το γλωσσικό ιδίωμα στα Τύανα της νότιας Καππαδοκίας, με στοιχεία τουρκικής ε- πίδρασης. Γ. το ιδίωμα της Λυκαονίας της Ν.Α. Καππαδοκίας, ομιλούμενο στην Σίλλη Ικονίου ομοιάζων με αυτό στα Τύανα. Δ. το ιδίωμα της κεντρικής Καππαδοκίας, που ομιλείται στην κοιλάδα του Προκοπίου με στοιχεία από βυζαντινή, ποντιακή, ηπειρωτική και πολίτικη (από το ήμισυ του 19 ου αιώνα) διάλεκτο..ε. το ιδίωμα στη Σινασό, ομοιάζον με την κοινή ελληνική. Φορείς αυτού υπήρξαν Έλληνες μετανάστες. ΣΤ. το ποντιακό ιδίωμα της βόρειας Καππαδοκίας, που προσεγγίζει την ποντιακή 77. Μια άλλη διάκριση ντοπιολαλιών σύμφωνα με τον Α.Π. Αθανασιάδη 78 είναι η ακόλουθη : Α. η φαρασιώτικη (Φάρασα, Καριπλέρ Κίσκε κλπ) Β. η φερτικιώτικη (Φερτέκι, Αραβάν, Γούρδουνος κλπ) Γ. η σιλιώτικη της Λυκαονίας (Σίλε) Δ. η σινασίτικη (Σινασός, Ζαλέλα, Ποτάμια κλπ) Ε. η η μιστιώτικη (Μισθί, Φλογητά,Τροχός, Αξός) ΣΤ. η βορειοκαππαδοκική ή λαζική 79. 72 Καραθανάσης, Καππαδοκία, 29. 73 Παύλος Καρολίδης, Καππαδοκικά 1874, 95-97. 74 πρβλ Στράβων, ΙΒ, 533. 75 Αρχέλαος Σαραντίδης, Η Σινασός, Αθήναι 1899, 129-131. 76 Η Αγία Γραφή, εκδ. Ζωή, 1044. 77 Αρχέλαος Σαραντίδης, 135 κ εξ. 78 Ασβέστη, 20. 18

Ακόμη και μετά την κατάκτηση της Καππαδοκίας από τους Σελτζούκους και αργότερα από τους Οθωμανούς Τούρκους και τον βαθμιαίο εξισλαμισμό πολλών χριστιανών κατόπιν ασφυκτικών πιέσεων η ελληνική γλώσσα εξακολουθούσε να υφίσταται, έστω και με ιδιωματικές ιδιομορφίες και παραφθαρμένους αρχαϊσμούς 80. Το γεγονός ότι επρόκειτο περί μιας απομονωμένης επαρχίας στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας συνέβαλε καθοριστικά στην ύπαρξη τέτοιων φαινομένων. Οι Έλληνες ετουρκοφώνησαν κατά ένα μεγάλο ποσοστό ήδη από τον 17o αιώνα. Τα δημοτικά τραγούδια των Μικρασιατών πρόλαβαν και διέσωσαν αξιόλογο πολιτιστικό πλούτο. Η επικρατούσα γλώσσα της ευρύτερης περιοχής πριν την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924 ήταν η τουρκική, την οποία χρησιμοποιούσαν οι Τούρκοι, Λαζοί, Αφσάροι, Γιουρούκοι, Κιρκάσιοι, άλλοι τουρκόφωνοι κάτοικοι, αλλά και Έλληνες, χριστιανοί ορθόδοξοι, και Αρμένιοι.Η ελληνική γλώσσα ομιλούνταν σε μερικά χωριά, ενώ μικρός σχετικά αριθμός λόγω καταγωγής ομιλούσε την Κουρδική, την Αρμενική και την Εβραϊκή. Σύμφωνα με το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών επισημαίνεται ότι ως το 1924 η ελληνοφωνία επικρατούσε στα παρακάτω χωριά : Α. Στην περιφέρεια Νεάπολης: Ανακού, Αραβησσός (Αραψούν), Δήλα ή Δίλα (Τιλ), Μαλακοπή, Σίλατα, Φλογητά. Β. Στην περιφέρεια Νίγδης: Αξός, Αραβανί, Γούρδουνος, Μπεήκοϊ (Τ Αξενού το χωριό), Μισθί, Ούλαγατς, Σεμέντρα, Τελμησός (Ντιλμοσόν), Τροχός (Τιρχάν), Τσαρικλί, Φερτέκι. Γ. Στην περιφέρεια Φαράσων και Αποικιών: Φάρασα, Αφσάρι, Κάρσαντι (Φκιόσι), Κίσκα, Σατί, Τσουχούρι. Δ. Στην περιφέρεια Καισάρειας: Tσατ, Τσελτέκ. Σύμφωνα με την ίδια μελέτη η τουρκοφωνία είχε ριζωθεί στα παρακάτω χωριά : Α. Στην περιφέρεια Νεάπολης: Nεβσεχιρ. Β, Στην περιφέρεια Νίγδης: Νίγδη-Καγιάμπασι, Ανταβάλ, Ενεχίλ, Ερεγλί, Ιλοσόν, Κίτσαγατς, Λίμνα(Γκολτζούκ), Μάταλα, Πόρος(Μπορ), Σαζάλτζα, Σουλούτζοβα, Τένεϊ. Γ. Στην περιφέρεια Προκοπίου:Προκόπι. Δ. Στην περιφέρεια Φαράσων και αποικιών: Κουρούμζα (Γαρίπτσας), Μπεκαρντάς, Ταστσί, Χόστσα. Ε, Στην περιφέρεια Καισάρειας: Καισάρεια, Αγιρνάς (Άγιοι Ανάργυροι), Άι Κωστέν, Ανδρονίκι, Βέξε, Έρχιλετ(Άρχαλα-Αρχελαϊς), Ζίλε, Φλαβιανά (Ζιντζίντερε), Ιντζέσου, Καράτζορεν, Κέργκεμε, Κερμίρα, Κέσι, Μόλου, Μουταλάσκη (Τάλας), Ρούμκαβακ, Σαρμουσακλί, (Χαμιντιέ), Σκοπή (Σκομπί), Στέφανα, Ταβλοσούν, Ταξιάρχης, Τασλίκ, Τσουχούρ, Καρατζόρεν (Βερεκιού) 81. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι από τους περίπου 3.000 οικισμούς που υφίσταντο στην Μικρά Ασία, το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, που ιδρύθηκε από την αξέχαστη Μέλπω Μερλιέ και τον φιλλέληνα σύζυγό της Οκτάβιο Μερλιέ, μελέτησε τους 2.163. Από αυτούς οι 1.050 ομιλούσαν καθαρή ή παραφθαρμένη την ελληνική γλώσσα. Οι 426 την τουρκική και ελάχιστοι την αρμενική, ενώ για τους υπόλοιπους 688 δεν βρέθηκαν αρκετά στοιχεία για να τεκμηριώσουν την δέουσα απάντηση 82. Σύμφωνα με εξειδικευμένη μελέτη, που αφορά 79 Καραθανάσης, 30. 80 οι εκφράσεις : «σφάλε την τ(θ)ύρα», «έπαρ το χουλιάρ» «ντος μου λία παράϊα» κλπ, σώζονται.. ακόμη στην ομιλούσα των γεροντοτέρων στην (Νέα) Αξό. Προσωπική παρατήρηση του γράφοντα. περισσότερα βλ. στο βιβλίο των Ι.Ι. Κεσίσογλου-Γ. Μαυροχαλυβίδη: «Το γλωσσικό ιδίωμα της Αξού». 83. Ασβέστη, 20-21. βλ. και Κοιμίσογλου, Καππαδοκία, 204.. 82 Λαμψίδης, 49. 19

στην Καππαδοκία, οι 81 οικισμοί της που κατοικούνταν από Ρωμιούς, περιελάμβαναν 32 ελληνόφωνους και 49 τουρκόφωνους οικισμούς 83. Χαρακτηριστική είναι η επισήμανση που γίνεται για την πολλαπλότητα των διαλέκτων, στην εφημερίδα Αγών24/4 : «Μέγα μέρος των ομοφύλων λαλεί εν τη ευρεία τούτη χώρα την τουρκικήν, αλλά πολλά αυτού τμήματα λαλούσιν και την ελληνικήν. Και όμως οποία διαφορά μεταξύ της γλώσσης της ελληνικής του ενός τμήματος της Καππαδοκίας προς την γλώσσαν του άλλου τμήματος! Οι λαλούντες την μίαν διάλεκτον είνε ακατανόητοι υπό των υπηκόων της άλλης, αξιοθαύμαστος δε είνε η διαφορά του τόνου και της προφοράς των πέντε ελληνικών διαλέκτων, αίτινες λαλούνται καθ όλην την περιφέρειαν των δύο Μητροπόλεων, Καισαρείας και Ικονίου,εις ας υπάγεται εκκλησιαστικώς πάσα η Καππαδοκία 84». Ο Γάλλος στην καταγωγή Georgew Perrot στα 1867 85 εξέφρασε την άποψη ότι η καππαδοκική γλώσσα διέσωσε ιδιωματισμούς από την εποχή ακόμη του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Ελλοχεύει, όμως, σοβαρός κίνδυνος να αλλοτριωθεί και να χάσει την αυθεντικότητά της εξαιτίας της τακτικής των Καππαδοκών να καλούν Αθηναίους εκπαιδευτικούς για τα σχολεία τους, ενώ μελετούσαν με σπουδή ελληνόγλωσσα βιβλία 86 και τον αθηναϊκό τύπο. Συνεχίζοντας ο λόγιος, διατυπώνει τον προβληματισμό ότι εξαιτίας αυτής της συνήθειας θα απολέσουν την γλώσσα ή, καλύτερα, τη ντοπιολαλιά τους προς όφελος της αθηναϊκής διαλέκτου. Η πολύχρονη, ήδη από τον 11 ο αιώνα, καταπίεση των Σελτζούκων και, κατά κύριο λόγο, των Οθωμανών Τούρκων, συνετέλεσε τα μέγιστα στην τουρκοφώνηση πολυαρίθμων Καππαδοκών. Υφίσταται, βέβαια, η άποψη ότι οι τελευταίοι μπροστά στο εκβιαστικό δίλημμα των κατακτητών: γλώσσα ή ορθόδοξη πίστη, προτίμησαν να απολέσουν την πρώτη και να διατηρήσουν την δεύτερη 87. Η δυσμενέστατη θέση, στην οποία βρέθηκαν οι Καππαδόκες με την υποδούλωσή τους στα επελαύνοντα τουρκικά φύλα, τους έφερε σε τραγικά αδιέξοδα. Πολλοί επέλεξαν την φυγή προς άλλες περιοχές όπου ο ζυγός των κατακτητών ήταν ηπιότερος, άλλοι, προφανώς, έχοντας ασθενέστερες ψυχικές δυνάμεις ή ολιγοπιστία προτίμησαν να εξωμοτήσουν και να τουρκέψουν. Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται και οι κρυπτοχριστιανοί, ενώ, τέλος, σημαντικότατος αριθμός Ρωμιών συμβιβάστηκαν με το υπάρχον καθεστώς και παρέμειναν ορθόδοξοι μεν, αλλά τουρκόφωνοι 88. O Καππαδόκης ερμηνευτής Εμμ. Ι. Τσαλίκογλου στα 1970, διατύπωσε την άποψη ότι αρκετά ελληνόφωνα χωριά, μεταστράφηκαν στην τουρκοφωνία ήδη από τον 16 ο και 17 ο αιώνα. Ο Αναστάσιος Λεβίδης, διευθυντής στην ονομαστή Σχολή του Τιμίου Προδρόμου των Φλαβιανών (Ζινζίντερε) 89, εξηγεί γιατί, εκπληρώνοντας το χρέος του, κατέγραψε τουρκόφωνα και ελληνόφωνα έθιμα και τραγούδια: «τη κρίμασιν οις οίδε Κύριος την πάτριον απολεσάση φωνήν φίλη πατρίδι». Ο ίδιος πάντως ισχυρίζεται ότι οι συμπατριώτες του είχαν παραμείνει ελληνόφωνοι, τουλάχιστον έως τα τέλη του 17 ου αιώνα 90. Σε αυτό το γεγονός συνηγορεί και η επισήμανση του καθηγητή Άμαντου και του Τρύφωνος Ευαγγελίδη ότι αρκετοί Έλληνες μετά τα γεγονότα των Ορλωφικών (1769-1774) κατέφθασαν από την επαναστατημένη Ελλάδα και κατοίκησαν σε ασφαλέστερες περιοχές της Μικράς Ασίας, και μάλιστα της Καππαδοκίας. Στους τελευταίους, μετά από παρέλευση 83 «Η μικρασιατική καταστροφή» Κ.Μ.Σ.,42. 84 Καραθανάσης, Καππαδοκία, 31. 85 Souvenir d un voyage en Asie Mineure, Raris 1867, 283. 86 μαρτυρία προφορική από τον Πρόδρομο Παύλου, συνταξιούχο οδοντίατρο, καταγόμενο εκ Καισαρείας.Η συνέντευξη δόθηκε στον γράφοντα στις 12-2-07, στα Γιαννιτσά. 87 Δημήτρης Λάμπρου, Στ Πανελλήνιο Συνέδριο για τον Ελληνισμό της Μ.Ασίας, Θεσσαλονίκη 2002, 234-235.. 88 Τρύφων Ευαγγελίδης «Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας»,τ. Β τύποις Α.Π. Χαλκιόπουλου, Αθήναι 1936, 276. 89 Για τον ονομαστό καππαδόκη λόγιο βλ. και Μαρίας Χωδιάκη Ελληνόφωνοι Καππαδόκες Λόγιοι σελ.58-61, ανέκδοτη μεταπτυχιακή διατριβή, Θεσσσαλονίκη 2007. 90 Εμμ. Ι. Τσαλίκογλου, «Πότε και πως ετουρκοφώνησεν η Καππαδοκία», Μ.Χ. 14(1970), 10-30 20