ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Π.Μ.Σ.: Σύγχρονες προσεγγίσεις στη γλώσσα και τα κείμενα ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ Διπλωματική εργασία Το ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ της ΠΑΛΑΙΩΝΥΜΙΑΣ στη ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ: Μία λεξικολογική προσέγγιση Λαζανά Ειρήνη Α.Μ.Μ.Φ: 93 Εαρινό εξάμηνο 2011-2012 Επιβλέπων καθηγητής: κ. Γεώργιος Ι. Ξυδόπουλος Πάτρα, 30-09-2012 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Abstract... 4 Ευχαριστίες... 4 Εισαγωγή. 5 1. Το φαινόμενο της παλαιωνυμίας....... 7 1.1. Τα βασικά χαρακτηριστικά της παλαιωνυμίας...... 7 1.2. Προηγούμενες μελέτες... 9 1.2.1. Αναστασιάδη Συμεωνίδη (2001)... 9 1.2.2. Ξυδόπουλος (2008)... 10 1.2.3. Xydopoulos (2009).. 11 2. Τα παλαιώνυμα της Νέας Ελληνικής... 13 3. Η λεξικολογική ανάλυση των παλαιώνυμων της Νέας Ελληνικής..... 16 3.1. Σημασιολογική προσέγγιση... 16 3.1.1. Η υπωνυμία. 16 3.1.2. Η αντίθεση.. 19 3.1.2.1. Η πολικότητα των αντιθέτων.... 20 3.1.2.1.1. Η μορφολογική πολικότητα... 21 3.1.2.1.2. Η αποστερητική πολικότητα.... 22 3.1.2.1.3. Η αξιολογική πολικότητα... 23 3.1.3. Η αυτοϋπωνυμία.. 25 3.1.4. Η παλαιωνυμία ως μηχανισμός επαναδρομής. 27 3.1.4.1. Επαναδρομή της αυτοϋπωνυμίας........ 27 3.1.4.2. Επαναδρομή της παλαιωνυμίας......... 29 3.2. Μορφολογική προσέγγιση... 35 3.2.1. Η μορφολογική υπόσταση των παλαιώνυμων στην Αγγλική... 35 3.2.2. Η μορφολογική υπόσταση των παλαιώνυμων στη Νέα Ελληνική... 39 3.3. Η συντόμευση των παλαιώνυμων και η μετάβαση από το ειδικό στο γενικό λεξιλόγιο.. 51 3.3.1. Ο μηχανισμός της συντόμευσης... 51 3.3.2. Τα βασικά χαρακτηριστικά του ειδικού λεξιλογίου.... 57 3.3.3. Η συντόμευση ως δείκτης μετάβασης στο γενικό λεξιλόγιο... 59 4. Η προέλευση των παλαιωνυμικών εκφράσεων στη Νέα Ελληνική... 61 2
4.1. Η δάνεια παλαιωνυμία....... 61 4.2. Ο μεταφραστικός δανεισμός..... 64 4.2.1. Οι αρχές μεταφραστικού δανεισμού του ειδικού λεξιλογίου... 65 4.2.1.1. Η εφαρμογή των αρχών στον ακριβή μεταφραστικό δανεισμό...... 67 4.2.1.2. Η εφαρμογή των αρχών στον μη ακριβή μεταφραστικό δανεισμό..... 71 4.2.2. Τα δομικά σχήματα κατά το μεταφραστικό δανεισμό...... 76 4.3. Αυθεντικά παλαιώνυμα στη Νέα Ελληνική...... 82 5. Συμπεράσματα...... 85 Βιβλιογραφικές αναφορές... 87 Παράρτημα... 92 3
Abstract In this paper, I present a lexicological analysis of retronymy in Modern Greek. By the term retronymy, I refer to the procedure during which a term (e.g. gas) is renamed with the addition of a pre-modifier (e.g. town gas) in order to be differentiated from a new term which denotes a new object of reference ( natural gas). Lexicological analysis takes place in three thematic domains. In semantic domain, I view retronymy as a derivative sense relation and I examine it in terms of (auto) hyponymy a nd oppositeness. Moreover, I describe retronymy as a recurrent mechanism which may be about re-determination of autohyponymy or repetition of the process of retronymy itself. In morphological domain, I examine whether retronymic expressions are syntactic phrases or lexical units in English and Modern Greek. The third domain is about abbreviation of retronymic expressions and how this mechanism signals transfer from special to general vocabulary. Emphasis is given to the process through which English retronyms/ neonyms are imported into Greek, in particular, to foreign loans, calques and original greek retronyms. In addition, I extend my analysis to principles that translation of a special vocabulary should be based on and I examine whether these principles are fulfilled in case of translation of retronymy. Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Γιώργο Ι. Ξυδόπουλο για την πραγματικά πολύτιμη βοήθεια, καθοδήγηση και ενθάρρυνση την οποία έλαβα τόσο στο ερευνητικό όσο και στο συγγραφικό στάδιο της εργασίας μου. Επιπλέον, ευχαριστώ πολύ την οικογένειά μου, τους γονείς και τον αδερφό μου, για τη συμπαράσταση και τη ψυχολογική στήριξη την οποία μου προσέφεραν καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της παρούσας εργασίας. 4
Εισαγωγή Στην παρούσα εργασία, επιχειρώ να αναλύσω το γλωσσικό μηχανισμό της παλαιωνυμίας στη Νέα Ελληνική (Ν.Ε.). Πρόκειται για τη διαδικασία κατά την οποία ένας όρος (π.χ. αέριο) μετονομάζεται με την προσθήκη ενός τροποποιητή (π.χ. αέριο πόλης) λόγω της ανάγκης διαφοροποίησης από ένα νέο αντικείμενο αναφοράς και κατ επέκταση από έναν νέο όρο (φυσικό αέριο). Στo κεφάλαιο 1, αναφέρω τα βασικά χαρακτηριστικά του φαινομένου (ενότητα 1.1.) και συζητώ τη σχετική, με την παλαιωνυμία, βιβλιογραφία (ενότητα 1.2.). Στο κεφάλαιο 2, περιγράφω τη μέθοδο συλλογής των δεδομένων μου καθώς και τις παραμέτρους τις οποίες έχω ελέγξει. Στο τρίτο κεφάλαιο, παρουσιάζω τη λεξικολογική ανάλυση του φαινομένου της παλαιωνυμίας σε τρία θεματικά πεδία, στη σημασιολογική ανάλυση (ενότητα 3.1.), στη μορφολογική ανάλυση (ενότητα 3.2.) και στο μη χανισμό της συντόμευσης παλαιωνυμικών εκφράσεων και πώς αυτός αποτελεί δείκτη της μετάβασης ενός παλαιωνυμικού όρου από το ειδικό στο γενικό λεξιλόγιο (ενότητα 3.3.). Ειδικότερα, στο σημασιολογικό μέρος, θεωρώ την παλαιωνυμία ως δευτερογενή εννοιακή σχέση και την αναλύω βάσει της υπωνυμίας (ενότητα 3.1.1.), της αντίθεσης (ενότητα 3.1.2.), και συγκεκριμένα της πολικότητας (ενότητα 3.1.2.1.), όπως επίσης και της αυτοϋπωνυμίας (ενότητα 3.1.3). Επιπλέον, στην ενότητα 3.1.4., διαχειρίζομαι την παλαιωνυμία ως μηχανισμό επαναδρομής, επανάληψης δηλαδή ενός κανόνα ο οποίος μπορεί να αφορά τόσο την αυτοϋπωνυμία (ενότητα 3.1.4.1.) όσο και την ίδια τη διαδικασία της παλαιωνυμίας (ενότητα 3.1.4.2.). Στο μορφολογικό μέρος (ενότητα 3.2.), εξετάζω τη μορφολογική υπόσταση των παλαιωνυμικών εκφράσεων αρχικά στην Αγγλική (ενότητα 3.2.1.) και έπειτα στη Ν.Ε. (ενότητα 3.2.2.) προσπαθώντας να διερευνήσω εάν οι παλαιωνυμικές εκφράσεις αποτελούν συντακτικές φράσεις ή λεξικές μονάδες. Ακολουθεί το κεφάλαιο 4 στο οποίο εξετάζω την προέλευση των παλαιωνυμικών όρων και ειδικότερα τα ξένα δάνεια (ενότητα 4.1.), τα μεταφραστικά δάνεια (ενότητα 4.2.) αλλά και τα αυθεντικά ελληνικά παλαιώνυμα (ενότητα 4.3). Στο πλαίσιο του μεταφραστικού δανεισμού, αναφέρω τις βασικές αρχές δανεισμού ενός ειδικού λεξιλογίου (ενότητα 4.2.1.) και τις εφαρμόζω στην περίπτωση της παλαιωνυμίας (ενότητες 4.2.1.1. και 4.2.1.2.). Επιπλέον, περιγράφω τα δομικά σχήματα στα οποία εντάσσονται οι παλαιωνυμικές εκφράσεις πριν και μετά το 5
μεταφραστικό δανεισμό (ενότητα 4.2.2.). Τέλος, στο κεφάλαιο 5, παρουσιάζω τα πορίσματα της ανάλυσής μου για το φαινόμενο της παλαιωνυμίας. 6
1. Το φαινόμενο της παλαιωνυμίας Η παλαιωνυμία είναι μία γλωσσική διαδικασία που, παρότι έχει μελετηθεί ελάχιστα, είναι καθοριστική για την απόδοση όρων κυρίως σε τομείς όπου εμφανίζονται διαρκώς νέα αντικείμενα αναφοράς με αποτέλεσμα να μεταβάλλονται οι ήδη υπάρχοντες εννοιολογικοί συσχετισμοί. Ο μηχανισμός αυτός δε θα μπορούσε βέβαια να αποτελεί εξαίρεση για την Ελληνική γλώσσα. Ας δούμε τα βασικά χαρακτηριστικά του (ενότητα 1.1.) αλλά και τις κυριότερες προτάσεις που έχουν διατυπωθεί από μελετητές σχετικά με τη λειτουργία του (ενότητα 1.2). 1.1. Τα βασικά χαρακτηριστικά της παλαιωνυμίας Η παλαιωνυμία αφορά την τροποποίηση ενός όρου, μέσω ενός επιθετικού ή ονοματικού προσδιοριστή, προκειμένου να διαφοροποιηθεί από έναν άλλο, νέο όρο που αποδίδεται σε μία νέα εφεύρεση ή ανακάλυψη, στο ίδιο πάντοτε εννοιολογικό επίπεδο. Για παράδειγμα, παλαιότερα, υπήρχε μόνο το αντικείμενο σταθερός υπολογιστής στον οποίο αντιστοιχούσε απλώς ο όρος υπολογιστής. Όταν όμως εμφανίστηκε ο φορητός υπολογιστής, υπήρξε η ανάγκη για αυτό να διακριθεί και σε γλωσσικό επίπεδο από την προγενέστερη μορφή υπολογιστή ( σταθερός ). Έτσι, για την εκ νέου κατονομασία της τελευταίας, προστίθεται στον παλιό βασικό όρο (old basic term) υπολογιστής ο προ-τροποποιητής σταθερός δημιουργώντας το παλαιώνυμο (paleonym) ή ρετρώνυμο (retronym) ή παλιό εξειδικευμένο όρο (old specialized term) σταθερός υπολογιστής. Υποκινητής λοιπόν της συγκεκριμένης διαδικασίας είναι η εμφάνιση ενός νέου προϊόντος και άρα ενός νέου όρου, του νεώνυμου (neonym) ή νέου εξειδικευμένου όρου (old specialized term) φορητός υπολογιστής (Ξυδόπουλος, 2008; Xydopoulos, 2009) 1. Έτσι, διατηρείται, αφενός, ο βασικός όρος τόσο στην περίπτωση του παλαιώνυμου όσο και του νεώνυμου, αλλά εξειδικεύεται, αφετέρου από έναν τροποποιητή προκειμένου να δηλώσει την εκάστοτε έννοια. Παρατηρούμε λοιπόν ότι η παλαιωνυμία είναι μία διαδικασία 1 Η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (2001) θεωρεί ως υποκινητή της παλαιωνυμίας, ως αναβαπτιστή όπως τον ονομάζει, τον παλιό εξειδικευμένο όρο (π.χ. σταθερός υπολογιστής). 7
εξειδίκευσης της σημασίας και άρα συντελεί στη σημασιακή αλλαγή (Ξυδόπουλος, 2008: 164). Σημαντική είναι η παρατήρηση των Fromkin et al. (2003: 185) ότι η διαδικασία της παλαιωνυμίας περιλαμβάνει και τους τρεις όρους για τους οποίους έγινε λόγος, βασικός όρος, παλαιώνυμο, νεώνυμο. Έτσι, έχουμε το σχήμα: (1) σταθερός υπολογιστής >> υπολογιστής >> φορητός υπολογιστής Άλλες περιπτώσεις παλαιωνυμίας είναι οι εξής: (2) (α) λευκή ζάχαρη >> ζάχαρη >> μαύρη ζάχαρη (β) μολύβι γραφίτη >> μολύβι >> μηχανικό μολύβι (γ) επιβατικό λεωφορείο >> λεωφορείο >> διαστημικό λεωφορείο (δ) άγριο ζώο >> ζώο >> ήμερο ζώο (ε) επίγειο ραδιόφωνο >> ραδιόφωνο >> δορυφορικό ραδιόφωνο (στ) υφασμάτινη πάνα >> πάνα >> πάνα μίας χρήσης Σε όλες τις περιπτώσεις παλαιωνυμίας, για να μετονομαστεί ένας βασικός όρος και να μετατραπεί σε παλαιώνυμο, είναι απαραίτητη η ύπαρξη μίας καινοτομίας, ενός νέου δεδομένου στο χώρο της τεχνολογίας, της επιστήμης, της ιστορίας ή του πολιτισμού ( Smith, 2003; Safire, 2007). Γιατί άλλωστε να υπάρξει η ανάγκη εξειδίκευσης π.χ. της ζάχαρης ως λευκή προτού εμφανιστεί ως οντότητα η μαύρη (2α); Κατ αυτό τον τρόπο, η αλλαγή (η προσθήκη) σε εξωγλωσσικό -οντολογικό επίπεδο αντικατοπτρίζεται και στο επίπεδο κατονομασίας. Η παλαιωνυμία λοιπόν αποτελεί μία διαδικασία παραγωγής νεολογισμών καθώς τόσο το παλαιώνυμο όσο και το νεώνυμο δεν αποτελούσαν στοιχεία του ελληνικού λεξιλογίου πριν την εμφάνιση ενός νέου αντικειμένου αναφοράς, μίας νέας έννοιας. Το νέο αντικείμενο αναφοράς δεν αντικαθιστά το παλαιότερο αλλά συνυπάρχει με αυτό, τουλάχιστον σε αρχικό στάδιο. Στη συνύπαρξη των δύο αντικειμένων οφείλεται και η ανάγκη διαφοροποίησής τους σε γλωσσικό επίπεδο. 8
1.2. Προηγούμενες μελέτες Το φαινόμενο της παλαιωνυμίας, όπως προανέφερα, δεν έχει μελετηθεί ιδιαίτερα τόσο στο πλαίσιο της γλωσσολογίας γενικότερα όσο και της Ν.Ε. ειδικότερα. Ο όρος παλαιωνυμία ( paleonymy) χρησιμοποιήθηκε από το φιλόσοφο Jacques Derrida ο οποίος περιέγραψε το φαινόμενο ως τη «διατήρηση ενός παλιού ονόματος προκειμένου να δηλωθεί μία νέα έννοια» (Derrida, 1981: 71; Krapp, 1996: 11). Ο αντίστοιχος διεθνής όρος ρετρωνυμία ( retronymy) επινοήθηκε από τον Αμερικανό δημοσιογράφο Frank Mankiewicz το 1980 και απαντήθηκε για πρώτη φορά στο λεξικό Oxford English Dictionary ( Smith, 2003; Soanes, 2005; Safire, 2007). Οι λιγοστές αναφορές του φαινομένου εντοπίζονται σε σχετικές με αυτό δημοσιεύσεις (Horn, 2002; Smith, 2003; Soanes, 2005; Safire, 2007) καθώς και σε άρθρα για ειδικά λεξιλόγια ( Olson, 2001). Οι πιο λεπτομερείς μελέτες για την παλαιωνυμία είναι των Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (2001) και Ξυδόπουλος (2008) για την Ελληνική καθώς και του Xydopoulos (2009) για την Αγγλική. Ας δούμε τη κάθε μία αναλυτικότερα. 1.2.1. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (2001) Η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (2001: 67) αναφέρεται στην παλαιωνυμία με τον όρο αναβαπτισμός ( rebaptism). Σύμφωνα με την ίδια, η αλλαγή σε εξωγλωσσικό επίπεδο οδηγεί στην αναδιαμόρφωση του εννοιολογικού πλαισίου ενός όρου (π.χ. τηλέφωνο) και στην τροποποίησή του ( σταθερό τηλέφωνο) προκειμένου να διαφοροποιηθεί από ένα νέο αντικείμενο αναφοράς ( κινητό τηλέφωνο). Μάλιστα, με την εμφάνιση του νέου αντικειμένου αναφοράς, μεταβάλλονται οι συσχετισμοί στο πλαίσιο του εκάστοτε εννοιολογικού τομέα. Και αυτό διότι το παλιό αντικείμενο αναφοράς ( σταθερό τηλέφωνο ) πλέον συλλαμβάνεται σε σχέση με το νέο ( κινητό τηλέφωνο ), και όχι ανεξάρτητα. Ο παλιός τροποποιημένος όρος, ο αναβαπτιστής (σταθερό τηλέφωνο) είναι αυτός που υποκινεί την όλη διαδικασία και μπορεί να αποτελέσει οιονεί συνώνυμο ( quasi-synonym) του βασικού όρου ( τηλέφωνο) στο 9
γενικό λεξιλόγιο. Συγκεκριμένα, ο προσδιορισμός ενός αναβαπτιστή (π.χ. σταθερό) μπορεί να αντικαταστήσει το βασικό όρο σε ένα περιβάλλον αντιδιαστολής προς το νέο όρο (κινητό τηλέφωνο), π.χ. δώσε μου καλύτερα τον αριθμό του σταθερού σου (και όχι του κινητού σου τηλεφώνου) (2001: 70). Ο βασικός όρος ( τηλέφωνο) με τη σειρά του αποτελεί γενίκευση του παλιού τροποποιημένου όρου ( σταθερό τηλέφωνο) στο γενικό λεξιλόγιο. Ειδικότερα, όταν γίνεται αναφορά στον όρο τηλέφωνο, αυτό που καθίσταται αντιληπτό είναι σταθερό τηλέφωνο. Στο ειδικό λεξιλόγιο, ο βασικός όρος αποτελεί υπερώνυμο του παλιού και νέου εξειδικευμένου όρου, περιλαμβάνει δηλαδή τη σημασία των υπώνυμων όρων σταθερό τηλέφωνο, κινητό τηλέφωνο. Τη διάκριση γενικού-ειδικού λεξιλογίου και την υπερωνυμία/ υπωνυμία θα τις συζητήσω αναλυτικότερα στις ενότητες 3.3.2. και 3.1.1. αντίστοιχα. Με βάση τα παραπάνω, η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (2001: 68) προτείνει τις εξής συνθήκες για την επιτέλεση του αναβαπτισμού: α) ένας όρος μετονομάζεται μέσω ενός αναβαπτιστή (π.χ. σταθερό τηλέφωνο) και β) ένας όρος γενικεύεται και μετατρέπεται σε μία τάξη πραγμάτων, όχι σε ένα πράγμα (π.χ. τηλέφωνο: σταθερό τηλέφωνο ). Η τελευταία θεωρείται αναγκαία αλλά όχι επαρκής συνθήκη καθώς δε μπορεί να οδηγήσει μεμονωμένα στη διαδικασία της παλαιωνυμίας. 1.2.2. Ξυδόπουλος (2008) Ο Ξυδόπουλος (2008) περιγράφει το βασικό μηχανισμό λειτουργίας της παλαιωνυμίας παραθέτοντας ελληνικά ζεύγη παλαιώνυμων/ νεώνυμων και εστιάζοντας στα στάδια παραγωγής του παλαιώνυμου. Συγκεκριμένα, υιοθετώντας την πρόταση του Horn (2002), παραθέτει τέσσερα στάδια δημιουργίας ενός παλαιώνυμου. Έτσι, για το παλαιωνυμικό ζεύγος πλήρες γάλα >> αποβουτυρωμένο γάλα, έχουμε: (3) (α) ύπαρξη αρχικού βασικού όρου (π.χ. πλήρες γάλα) (β) γενίκευση του βασικού όρου (π.χ. γάλα = γάλα πλήρες σε λιπαρά ) (γ) συνύπαρξη του γενικευμένου βασικού όρου ( γάλα) και του νέου παράγωγου όρου (αποβουτυρωμένο γάλα) (δ) δημιουργία παλαιώνυμου (πλήρες γάλα) 10
Ο Ξυδόπουλος (2008: 165) αναγνωρίζει το κριτήριο (3γ) ως το πιο σημαντικό μιάς και, όπως προανέφερα, η εμφάνιση του νεώνυμου (του υποκινητή παλαιωνυμίας) είναι αυτή που συντελεί στην τροποποίηση του γενικευμένου βασικού όρου μέσω ενός προσδιοριστή και τη μετατροπή του σε παλαιώνυμο. Καθοριστικό μπορούμε να θεωρήσουμε και το στάδιο της γενίκευσης του βασικού όρου (3β) μιας και είναι κοινό στο μοντέλο τόσο της Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (2001) όσο και του Horn (2002) και του Ξυδόπουλου (2008). 1.2.3. Xydopoulos (2009) Ο Xydopoulos (2009 : 11-12) επανεξετάζει τη διαδικασία της παλαιωνυμίας. Ειδικότερα, λαμβάνοντας υπόψη τα στάδια που προτείνουν οι Αναστασιάδη- Συμεωνίδη (2001), Horn (2 002) και Ξυδόπουλος (2008), θέτει κάποια από αυτά σε διαφορετική διάταξη και καταλήγει σε ένα εναλλακτικό μοντέλο για την παραγωγή παλαιώνυμων όρων: (4) (α) δημιουργία ταξώνυμου για την απόδοση μίας νέας έννοιας το οποίο διαφέρει από το βασικό όρο ως προς ένα πρωτοτυπικό χαρακτηριστικό (π.χ. αποβουτυρωμένο γάλα: η ποσότητα λιπαρών το διαφοροποιητικό χαρακτηριστικό από το γάλα) (β) ο βασικός όρος μετατρέπεται σε αυτοϋπώνυμο έχοντας ταυτόχρονα γενική και ειδική σημασία (π.χ. γάλα: γάλα γενικά ή πλήρες γάλα ) (γ) ο βασικός όρος, με την ειδική του σημασία, υφίσταται τροποποίηση μέσω ενός αντίθετου τροποποιητή ( πλήρες) από αυτόν που χρησιμοποιείται για το νεώνυμο ( αποβουτυρωμένο), με σκοπό τη δημιουργία ενός ασύμβατου συνυπωνυμικού όρου (πλήρες γάλα) (δ) προαιρετική συντόμευση παλαιώνυμων/ νεώνυμων υψηλής συχνότητας μέσω της ονοματοποίησης του προ-τροποποιητή (π.χ. κινητό τηλέφωνο κινητό) 11
Και στη συγκεκριμένη πρόταση, το νεώνυμο θεωρείται υποκινητής της παλαιωνυμίας (στάδιο 4α) ενώ αναφέρεται και εδώ το στάδιο της γενίκευσης του βασικού όρου (4β). Καθένα από τα παραπάνω στάδια, θα παρουσιαστεί διεξοδικότερα στις ενότητες 3.1. και 3.3. Η ενότητα 3.1. ειδικότερα, έχει ως θεωρητική βάση την ανάλυση του Xydopoulos (2009) για τη σημασιολογική υπόσταση του βασικού, του παλαιώνυμου και του νεώνυμου όρου καθώς και για τη μεταξύ τους εννοιακή σχέση (στο εξής, θα χρησιμοποιώ αυτούς τους όρους, παλαιώνυμο, νεώνυμο όπως και πρωτώνυμο (βασικός όρος), για να αναφέρομαι στα γλωσσικά στοιχεία που συνιστούν την παλαιωνυμία). 12
2. Τα παλαιώνυμα της Νέας Ελληνικής Η ανάλυση του μηχανισμού της παλαιωνυμίας που επιχειρώ στην παρούσα εργασία βασίζεται σε δεδομένα τα οποία συνέλεξα από τη Ν.Ε. Βεβαίως, όπως θα δούμε αναλυτικότερα στην ενότητα 4, η πλειονότητα των παλαιωνυμικών εκφράσεων της Ελληνικής προέρχεται από την Αγγλική γλώσσα. Τα δεδομένα, αγγλικά και ελληνικά, έχουν αντληθεί και ελεγχθεί ως προς την εγκυρότητά τους μέσω δύο ειδών πηγών: α) μελέτες και δημοσιεύσεις που αφορούν το φαινόμενο της παλαιωνυμίας και β) ηλεκτρονικές πηγές, κυρίως μέσω της μηχανής αναζήτησης Google 2 και της ιστοσελίδας Wikipedia 3. Σε ό,τι αφορά τα αγγλικά παλαιώνυμα/ νεώνυμα, με τη βοήθεια του αγγλικού λεξικού Oxford Advanced Learner s Dictionary επαλήθευσα τη λεξική υπόσταση (ενότητα 3.2.) αλλά και την προαιρετική συντόμευση (ενότητα 3.3.) ορισμένων παλαιώνυμων/ νεώνυμων στη γλώσσα. Ειδικότερα, τα ζεύγη παλαιώνυμων/ νεώνυμων τα οποία συγκέντρωσα ανέρχονται σε 185 και εντάσσονται όλα στη κατηγορία του Ονόματος. Από αυτά, τα 142 είναι προϊόν μεταφραστικού δανεισμού από την Αγγλική ενώ 21 ζεύγη εντάσσονται στην αυθεντική παλαιωνυμία, αποτελούν δηλαδή γηγενή στοιχεία του ελληνικού λεξιλογίου. Ως προς τα μεταφραστικά δάνεια, τα 115 ανήκουν στον τομέα της τεχνολογίας και επιστήμης, τα 25 στον τομέα της κοινωνικής ζωής και της ιστορίας ενώ τα υπόλοιπα 2 συνιστούν τοπωνύμια. Από τα 21 αυθεντικά παλαιώνυμα, τα 3 προέρχονται από τον τομέα της συσκευασίας και παραγωγής εγχώριων προϊόντων ενώ τα υπόλοιπα 18 αποτελούν τοπωνύμια ελληνικών περιοχών και εθνικών οδών (βλ. ενότητα 4.3.). Τέλος, συμπεριέλαβα και 22 περιπτώσεις παλαιώνυμων/ νεώνυμων τα οποία παραθέτω μόνο στην αγγλική τους μορφή διότι είτε δεν τα εντόπισα στα Ελληνικά είτε δεν αποτελούν παλαιωνυμικά ζεύγη ύστερα από τη μετάφρασή τους. Οι συγκεκριμένες περιπτώσεις επομένως δε μπορούν να ενταχθούν ούτε στο μεταφραστικό δανεισμό, ούτε στην αυθεντική παλαιωνυμία. Τις παραθέτω ωστόσο, διότι αποτελούν ζεύγη παλαιώνυμων/ νεώνυμων στην Αγγλική. Από αυτές, 16 εντάσσονται στο πεδίο της τεχνολογίας και επιστήμης και 6 στο πεδίο της κοινωνικής ζωής και της ιστορίας. Οι πληροφορίες για το θεματικό πεδίο και την 2 Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.google.gr. 3 Ένας σημαντικός αριθμός παλαιωνυμικών εκφράσεων της Αγγλικής αντλήθηκε από την ηλεκτρονική πηγή http://en.wikipedia.org/w/index.php?oldid=470987642. 13
προέλευση των παλαιωνυμικών εκφράσεων δίνονται σχηματικά στα γραφήματα (5) και (6) αντίστοιχα. (5) (6) 14
Ένας σημαντικός παράγοντας τον οποίο προσπάθησα να ελέγξω είναι η συχνότητα εμφάνισης των παλαιωνυμικών εκφράσεων. Όπως προανέφερα, η καθιέρωση του συνόλου των παλαιώνυμων/ νεώνυμων στο ελληνικό ή αγγλικό λεξιλόγιο επιβεβαιώθηκε, κυρίως μέσω των ηλεκτρονικών πηγών. Ως προς τα ελληνικά δεδομένα, ωστόσο, δεν αρκούμαι απλώς στον έλεγχο της παρουσίας ενός παλαιώνυμου/ νεώνυμου στο γενικό λεξιλόγιο αλλά εξετάζω και τη συχνότητα εμφάνισής του προκειμένου να διαπιστώσω σε τι βαθμό η παρουσία αυτή έχει καθιερωθεί. Η χρήση κάθε παλαιωνυμικού όρου ελέγχθηκε με τη βοήθεια της μηχανής αναζήτησης Google. Αυτό που προέκυψε είναι ότι η πλειονότητα των δεδομένων εμφανίζει χιλιάδες, ενίοτε και εκατομμύρια, αποτελέσματα ( hits) όταν εισάγεται ως όρος-κλειδί στη μηχανή αναζήτησης. Οι ελληνικές λοιπόν παλαιωνυμικές εκφράσεις φαίνεται να είναι καθιερωμένες στο γενικό λεξιλόγιο. Γενικώς, δεν παρατηρούνται σημαντικές αποκλίσεις ως προς τη συχνότητα μεταξύ των διαφορετικών θεματικών πεδίων ( τεχνολογία, κοινωνία, τοπωνύμια) στα οποία εντάσσονται τα παλαιώνυμα. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί ο τομέας της κοινωνικής ζωής και ιστορίας στον οποίο εμφανίζονται μεν μεγάλα μεγέθη αποτελεσμάτων (hits) αλλά εντοπίζονται και παλαιώνυμα (π.χ. ετεροφυλόφιλος γάμος, διγονεϊκή οικογένεια) με λίγα αποτελέσματα (λιγότερα από 100) σε μεγαλύτερο βαθμό από τα άλλα δύο θεματικά πεδία. Αυτό πιθανότατα οφείλεται στο γεγονός ότι εκφράσεις που δηλώνουν τον κανόνα και όχι την εξαίρεση σε κοινωνικό επίπεδο δε χρησιμοποιούνται σε μεγάλο βαθμό μιας και προτιμώνται τα αντίστοιχα πρωτώνυμα. Έτσι, συχνά δε χρειάζεται να χαρακτηριστεί ένας γάμος ως ετεροφυλόφιλος ή μία οικογένεια ως διγονεϊκή, καθώς αυτό είναι κάτι που θεωρείται ακόμη και σήμερα δεδομένο. Επιπλέον, παρατηρούνται υψηλότερες συχνότητες σε νεώνυμα από ό,τι σε παλαιώνυμα και στα τρία θεματικά πεδία. Βεβαίως, η συγκεκριμένη απόκλιση μεταξύ παλαιώνυμου-νεώνυμου δεν είναι πάντοτε μεγάλη αλλά ούτε και συστηματική. Πρόκειται για μία τάση που είναι πιθανόν να εδραιωθεί στο μέλλον μιάς και αναμένουμε ότι τα νεώνυμα θα καθιερώνονται περισσότερο στο λεξιλόγιο όσο η χρήση των αντίστοιχων αντικειμένων αναφοράς παγιώνεται. Ο βαθμός εμφάνισης, το θεματικό πεδίο, η προέλευση των παλαιωνυμικών εκφράσεων αλλά και το δομικό σχήμα (βλ. κεφάλαιο 4) στο οποίο ανήκει κάθε μία δίνονται αναλυτικά στο παράρτημα. Αφότου συνέλεξα το σύνολο των δεδομένων, επιχειρώ στις επόμενες ενότητες τη σημασιολογική και μορφολογική ανάλυσή τους. 15
3. Η λεξικολογική ανάλυση των παλαιώνυμων της Νέας Ελληνικής Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο αναλύω τις παλαιωνυμικές εκφράσεις της Ν.Ε. τόσο σε σημασιολογικό (ενότ ητα 3.1.) όσο και σε μορφολογικό επίπεδο (ενότητα 3.2.). Επίσης, εξετάζω το ζήτημα της νεολογίας σε συνάρτηση με το μηχανισμό της συντόμευσης ο οποίος θεωρώ ότι αποτελεί ένδειξη της μετάβασης από ένα ειδικό λεξιλόγιο στο γενικό λεξιλόγιο (ενότητα 3.3.). 3.1. Σημασιολογική προσέγγιση Στη συγκεκριμένη ενότητα, ακολουθώ τις βασικές θεωρητικές αρχές που έθεσε ο Xydopoulos (2009) ως προς τη σημασιολογική ανάλυση του φαινομένου της παλαιωνυμίας. Ειδικότερα, υιοθετώ την άποψη ότι το πρωτώνυμο και οι νέοι όροι συνδέονται με τη σχέση της υπωνυμίας, και συγκεκριμένα της ταξωνυμίας, σε κάθετο άξονα (ενότητα 3.1.1.) και της αντίθεσης σε οριζόντιο άξονα (ενότητα 3.1.2.). Στο πλαίσιο της ανάλυσης της αντίθεσης, επεκτείνομαι στο ζήτημα της πολικότητας των αντιθέτων την οποία και εφαρμόζω στην περίπτωση των ζευγών παλαιώνυμων/ νεώνυμων (ενότητα 3.1.2.1.). Επιπλέον, η γενίκευση του πρωτώνυμου ερμηνεύεται και εδώ ως η μετατροπή του σε αυτοϋπώνυμο (ενότητα 3.1.3.). Τέλος, αναλύω την παλαιωνυμία ως μηχανισμό επαναδρομής o οποίoς έχει δύο διαστάσεις: επαναδρομή της αυτοϋπωνυμίας και επαναδρομή της διαδικασίας της παλαιωνυμίας (ενότητα 3.1.4.). 3.1.1. Η υπωνυμία Το φαινόμενο της παλαιωνυμίας αντιμετωπίζεται στην παρούσα εργασία ως δευτερογενής εννοιακή σχέση διότι απορρέει από τις (πρωτογενείς) εννοιακές σχέσεις, αφενός, της υπωνυμίας, που θα συζητηθεί στη συγκεκριμένη ενότητα, και αφετέρου της αντίθεσης που θα δούμε στην ενότητα 3.1.2. Ειδικότερα, όσον αφορά τη σχέση πρωτώνυμου και παλαιώνυμου όρου, εντοπίζεται σαφής σχέση υπωνυμίας-υπερωνυμίας (Αναστασιάδη -Συμεωνίδη, 2001: 16
70; Xydopoulos, 2009: 5-6). Συγκεκριμένα, το παλαιώνυμο αποτελεί υπώνυμο του πρωτώνυμου σύμφωνα με ένα διαγνωστικό κριτήριο που αποτελεί λογική σχέση συνεπαγωγής (Lyons, 1977a: 292-293; 1999: 148-150; Cruse, 1986: 88-89; 2004: 149; 2011: 135-6). Έτσι, εάν αξιοποιήσουμε το παλαιώνυμο της οντότητας βιβλίο, έντυπο βιβλίο, έχουμε τον εξής συλλογισμό: το έντυπο βιβλίο είναι υπώνυμο και το βιβλίο υπερώνυμο εάν όταν κάτι είναι έντυπο βιβλίο, συνεπάγεται ότι είναι και βιβλίο, αλλά όχι το αντίστροφο. Όταν για ένα αντικείμενο δηλαδή γνωρίζουμε απλώς ότι είναι βιβλίο, δε μπορούμε να συνάγουμε ότι είναι απαραίτητα και έντυπο βιβλίο καθώς μπορεί να είναι ηλεκτρονικό. Η υπωνυμία/ υπερωνυμία είναι σχέση εγκλεισμού και είναι δυνατό να αναγνωσθεί με δύο τρόπους: από άποψη έκτασης, το υπερώνυμο βιβλίο εγκλείει τη σημασία του υπώνυμου έντυπο βιβλίο που αποτελεί μία από τις υπο-ομάδες/ υποκατηγορίες του. Από άποψη έντασης, το υπώνυμο έντυπο βιβλίο είναι πλουσιότερο σημασιολογικά από το υπερώνυμο βιβλίο καθώς περιλαμβάνει τη σημασία του υπερώνυμου όρου αλλά και ένα ακόμη διαφοροποιητικό χαρακτηριστικό, ότι πρόκειται για έντυπο προϊόν ( Lyons, 1977a: 291; Cruse, 2004: 148; 2011: 134). Η συγκεκριμένη παρατήρηση οδηγεί, όπως αναφέρει ο Xydopoulos ( 2009: 6), στη διαπίστωση ότι η σχέση μεταξύ πρωτώνυμου και παλαιώνυμου όρου δεν είναι απλώς υπερωνυμική αλλά ταξωνυμική (taxonomic). Και αυτό διότι το υπώνυμο αποτελεί ένα (διαφορετικό) είδος του υπερώνυμου μιας και διαφέρουν ουσιαστικά ως προς ένα καθοριστικό διαφοροποιητικό χαρακτηριστικό (key distinctive characteristic) (Lyons, 1977a: 292-293; Cruse, 1986: 137; 2004: 150; 2011: 137). Έτσι, η οντότητα έντυπο βιβλίο είναι ένα από τα είδη του βιβλίου ή με άλλα λόγια, ταξώνυμο της τάξης πραγμάτων που αντιστοιχεί στον όρο βιβλίο. Παρατηρείται λοιπόν μία ιεραρχική διάταξη μεταξύ του πρωτώνυμου και του παλαιώνυμου όρου: (7) βιβλίο έντυπο βιβλίο 17
Εξίσου σημαντική είναι η σχέση που εντοπίζεται μεταξύ του νεώνυμου και των υπόλοιπων όρων όπως βλέπουμε στο (8). Το νεώνυμο ( ηλεκτρονικό βιβλίο) είναι επίσης ιεραρχικά κατώτερο του υπερώνυμου βιβλίο. Αποτελεί λοιπόν και αυτό υπώνυμο, και ειδικότερα ταξώνυμο, του υπερώνυμου όρου μιας και συνιστά ένα διαφορετικό είδος του. Η ιδιότητά του αυτή το καθιστά συν-ταξώνυμο μαζί με τον παλαιώνυμο όρο έντυπο βιβλίο εφόσον ο υπερώνυμος όρος τους είναι κοινός (Cruse, 1986: 150-151; 2004: 162) 4. (8) βιβλίο έντυπο βιβλίο ηλεκτρονικό βιβλίο Αξίζει να αναφερθεί ότι τα ζεύγη παλαιώνυμων/ νεώνυμων δεν αποτελούν ταξώνυμα αποκλειστικά λόγω της υπόστασής τους ως υπώνυμα. Ο κρίσιμος παράγοντας για τον προσδιορισμό ενός όρου ως ταξώνυμου είναι η διαφοροποίησή του από το πρωτώνυμο αλλά και το συν-ταξώνυμό του ως προς ένα πρωτοτυπικό χαρακτηριστικό. Έτσι, εντοπίζονται περιπτώσεις υπώνυμων όρων που δεν αποτελούν ταξώνυμα διότι το διαφοροποιητικό τους χαρακτηριστικό δεν είναι πρωτοτυπικό (Cruse, 2004: 150; 2011: 137). Για παράδειγμα, το αντικείμενα κόκκινο βιβλίο ή μικρό βιβλίο είναι μεν βιβλία αλλά όχι είδη βιβλίου μιας και τα πρωτοτυπικά διαφοροποιητικά χαρακτηριστικά ενός βιβλίου μπορεί να είναι το υλικό του (δερματόδετο/ χαρτόδετο) ή εάν έχει εκτυπωθεί ή όχι (έντυπο/ ηλεκτρονικό), σε καμία περίπτωση όμως το χρώμα ή το μέγεθός του. Κάτι τέτοιο επιβεβαιώνεται και από τον Ξυδόπουλο (2008: 122) ο οποίος αναφέρει ότι ως προς το ταξώνυμο, καθοριστικές είναι οι διαφοροποιητικές από το υπερώνυμο ιδιότητες και όχι γενικές ιδιότητες όπως χρώμα, ηλικία κ.τ.ό. 4 Οι Lyons (1977a: 292) και Cruse (2004: 149-150; 2011: 136-137) παραθέτουν, εκτός της λογικής συνεπαγωγής και της ταξινομίας, και το κριτήριο της μεταβατικότητας προκειμένου να προσδιορίσουν την υπωνυμία: εάν το Α (π.χ. λυκόσκυλο) είναι υπώνυμο του Β (π.χ. σκύλος) και το Β υπώνυμο του Γ (π.χ. ζώο), τότε το Α είναι απαραιτήτως υπώνυμο του Γ. Το κριτήριο αυτό δεν αξιοποιείται στην περίπτωση των παλαιώνυμων όρων όπου εμφανίζονται αποκλειστικά δυαδικά ζεύγη, Α και Β, π.χ. έντυπο-ηλεκτρονικό βιβλίο. 18
3.1.2. Η αντίθεση Εξετάζοντας τη σχέση μεταξύ παλαιώνυμου και νεώνυμου, βλέπουμε ότι οι δύο όροι βρίσκονται σε ασυμβατότητα. Για παράδειγμα, στο ζεύγος ασπρόμαυρη τηλεόραση >> έγχρωμη τηλεόραση, οι προσδιοριστές του παλαιώνυμου και νεώνυμου όρου ( ασπρόμαυρη, έγχρωμη) είναι αυτοί που αναλαμβάνουν το ρόλο να δηλώσουν ρητά ότι πρόκειται για δύο διαφορετικά είδη της τάξης πραγμάτων τηλεόραση (Xydopoulos, 2009: 7-8). Πρόκειται για τροποποιητές που προβάλλουν το ίδιο πρωτοτυπικό χαρακτηριστικό ( χρώμα ) με βάση το οποίο διακρίνονται τα δύο αντικείμενα αναφοράς. Αυτό που αλλάζει είναι η τιμή του συγκεκριμένου χαρακτηριστικού. Έτσι, η έγχρωμη τηλεόραση εμφανίζει το σύνολο των χρωμάτων στην οθόνη της, ενώ η ασπρόμαυρη μόνο τα άσπρο, μαύρο και γκρίζο. Η έννοια της ασυμβατότητας, που χαρακτηρίζει τα συν-ταξώνυμα, έγκειται ακριβώς σε αυτή τη διαφοροποίηση. Η ασυμβατότητα εμφανίζεται στο σύνολο των ζευγών παλαιώνυμων/ νεώνυμων. Επιπλέον παραδείγματα είναι τα εξής: (9) (α) αναλογικός αποκωδικοποιητής >> ψηφιακός αποκωδικοποιητής (β) μονοφωνικός ήχος >> στερεοφωνικός ήχος (γ) νόμιμο ακίνητο >> αυθαίρετο ακίνητο (δ) πολιτικό όχημα >> στρατιωτικό όχημα (ε) πλήρης απασχόληση >> μερική απασχόληση Η ασυμβατότητα εντάσσεται στις σχέσεις αποκλεισμού. Από άποψη έντασης, τα ασύμβατα στοιχεία (π.χ. αναλογικός-ψηφιακός αποκωδικοποιητής (9α)) διακρίνονται από το υπερώνυμό τους ( αποκωδικοποιητής) βάσει των πρόσθετων σημασιολογικών χαρακτηριστικών που φέρει το καθένα ( αναλογικός-ψηφιακός) σε σχέση με τον υπερώνυμο όρο. Ως προς την έκταση, τα συν-ταξώνυμα δηλώνουν τάξεις πραγμάτων με μη κοινά μέλη καθώς η ύπαρξη του ενός (π.χ. αναλογικός αποκωδικο-ποιητής ) συνεπάγεται την απουσία του άλλου ( ψηφιακός αποκωδικοποιητής ) (Cruse, 2004: 161; 2011: 151; Karaman, 2008: 178) 5. 5 Σύμφωνα με τον Cruse (2011: 152), η λογική σχέση συνεπαγωγής που εφαρμόστηκε στην περίπτωση της υπωνυμίας μπορεί να αξιοποιηθεί και για την ασυμβατότητα των συν-ταξώνυμων: εάν κάτι ανήκει στο Χ (π.χ. σκύλος ), συνεπάγεται ότι δεν ανήκει στο Ψ (π.χ. γάτα ), αλλά όχι το αντίστροφο. Εάν κάτι δεν είναι γάτα, μπορεί π.χ. να είναι άλογο. Το κριτήριο αυτό ωστόσο δε μπορεί να εφαρμοστεί στην περίπτωση της παλαιωνυμίας όπου έχουμε απαραιτήτως δυαδικά ζεύγη και η 19
Αυτό που είναι σημαντικό να τονιστεί είναι ότι η υπωνυμία είναι αυτή που εκκινεί την αντίθεση μεταξύ παλαιώνυμου και νεώνυμου, μέσω της αντίθεσης των προσδιοριστών τους, και όχι το αντίστροφο. Και αυτό διότι η υπωνυμία προϋποθέτει μία μορφή αντίθεσης μεταξύ των συν-υπωνύμων. Ειδικότερα, η θέση παλαιώνυμου και νεώνυμου ως άμεσα υπώνυμα, χωρίς ενδιάμεσους κόμβους, στο ίδιο επίπεδο της υπωνυμικής ιεραρχίας ( βλ. διάγραμμα 8), είναι αυτή που τα καθιστά ασύμβατα (Cruse, 2004: 161; 2011: 151). Στην περίπτωση των ζευγών παλαιώνυμων/ νεώνυμων βέβαια, η αντίθεση δεν είναι εγγενής, με τους όρους του Cruse (2004: 162-163; 2011: 153-154). Συγκεκριμένα, αν και η αντίθεση είναι δυαδική (π.χ. ασπρόμαυρη τηλεόραση >> έγχρωμη τηλεόραση) και απορρέει συνήθως από τη σημασία των δύο προσδιοριστών (π.χ. ασπρόμαυρη-έγχρωμη), η δυαδικότητα αυτή θα λέγαμε ότι είναι περισσότερο περιστασιακή ή πραγματολογική (accidental and pragmatic, Cruse, 2004: 163; 2011: 154) μιας και τα αίτια εμφάνισής της είναι κοινωνικο-πολιτισμικά. Οφείλεται δηλαδή σε καινοτομίες του τεχνολογικού τομέα και στην εξέλιξη της κοινωνικής ζωής και όχι σε κάποια βαθύτερη δόμηση του κόσμου. Στην περίπτωση των χρωμάτων για παράδειγμα, θα λέγαμε ότι εγγενή αντίθετα είναι τα άσπρο-μαύρο και όχι τα ασπρόμαυρο-έγχρωμο. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της αντίθεσης των παλαιώνυμων και νεώνυμων όρων θα προσπαθήσω να αναλύσω περαιτέρω στην επόμενη ενότητα όπου συζητώ την έννοια της πολικότητας των αντιθέτων. 3.1.2.1. Η πολικότητα των αντιθέτων Στο πλαίσιο της μελέτης των αντιθέτων, ο Cruse (2004: 169-170; 2011: 162-163) χαρακτηρίζει τα αντίθετα ως δύο πόλους, έναν αρνητικό και έναν θετικό. Η πολικότητα μπορεί να εμπερικλείει και τα ζεύγη παλαιώνυμων/ νεώνυμων μιάς και οι τροποποιητές τους φέρουν αντιθετικές ιδιότητες καθιστώντας έτσι τα δύο μέλη των ζευγών ασύμβατα (ενότητα 3. 1.2.). Ειδικότερα, οι προσδιοριστές των παλαιώνυμων και νεώνυμων όρων διακρίνονται από μορφολογική (ενότητα 3.1.2.1.1.) και αποστερητική πολικότητα (ενότητα 3.1.2.1.2.). Λόγος γίνεται και για την αξιολογική παραπάνω συνεπαγωγή μπορεί να είναι μόνο διπλής κατεύθυνσης, π.χ. εάν κάτι είναι ασπρόμαυρη τηλεόραση, τότε δεν είναι έγχρωμη, και αντιστρόφως, εάν δεν είναι έγχρωμη, τότε είναι ασπρόμαυρη. 20