Πανεπιστήμιο Πατρών Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Φιλοσοφίας Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών. Διπλωματική εργασία.

Πανεπιστήμιο Πατρών Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Φιλοσοφίας Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Διπλωματική εργασία Θέμα εργασίας: «Οι γνωσιολογικές και παιδαγωγικές πλαισιώσεις της αυτογνωσίας στο Υπόμνημα στον Πρώτο Αλκιβιάδη του νεοπλατωνικού Πρόκλου.» Επιβλέποντες καθηγητές Καθηγητής, κ. Χρήστος Τερέζης Επίκ. καθηγήτρια, κ. Ελένη Περδικούρη Λέκτορας, κ. Μελίνα Μουζάλα Ονοματεπώνυμο φοιτήτριας Μαρία Δ. Τσιάμη Α.Μ. : 24 Πάτρα 2012 Τσιάμη Μαρία 1

Περιεχόμενα 1. Πρόλογος... 4 2. Εισαγωγή... 5 3. Αυτογνωσία... 7 i) Συνοπτική ιστορική αναδρομή της έννοιας αυτογνωσία. 7 ii) Η αυτογνωσία στη νεοπλατωνική παράδοση 14 4.Νεοπλατωνισμός... 17 α) Ο όρος. Οι σχολές. 17 β) Ο Νεοπλατωνισμός και η επιρροή του. 19 γ) Το σύστημα. 20 δ) Βασικές αρχές του Νεοπλατωνισμού. 25 ε) Η «νεοπλατωνική» Αθήνα. 26 στ) Πρόκλος, ο Διάδοχος. 29 ζ) Σύστημα διδασκαλίας (Σχολή Αθηνών) & η θέση του έργου Πρώτος Αλκιβιάδης του Πλάτωνα στο curriculum της Σχολής. 34 5. Ο Πρώτος Αλκιβιάδης του Πλάτωνα.... 36 i) Το θέμα και ο σκοπός. 36 ii) H ψυχή: Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης, Στωικοί, Επικούρειοι (συνοπτική αναφορά) 40 iii) Ο Νεοπλατωνισμός και η ψυχή (γενική αναφορά). 49 6. Το Υπόμνημα του Πρόκλου στον Πρώτον Αλκιβιάδην.... 51 i) Το γενικό πλαίσιο. 51 ii) Η γνώση στον Πρόκλο. 53 7.Υπόμνημα στον Πρώτο Αλκιβιάδη του Πλάτωνα (Κείμενο- Μετάφραση- Σχόλια).... 57 α) Ενότητα 1 η : 5.15-6.28 57 β) Ενότητα 2 η : : 7-7.27 68 γ) Ενότητα 3 η : : 8-8.23 73 i) Η διαλεκτική ως παιδαγωγικό εργαλείο που σκοπεύει στην αυτογνωσία... 76 ii) Η σχέση διδάσκοντος-διδασκομένου, ο «παιδαγωγικός έρωτας».... 82 δ) Ενότητα 4 η : : 9-10.26 92 ε) Ενότητα 5 η : : 11-11.21 95 στ) Ενότητα 6 η : : 12-14.27 (Η διαίρεση του διαλόγου σύμφωνα με παλαιότερους του Πρόκλου υπομνηματιστές & η διαίρεση του διαλόγου από τον Ιάμβλιχο, που προκρίνει ο Πρόκλος) 98 ζ) Ενότητα 7 η : : 15-19.12 (Η διαίρεση του διαλόγου σύμφωνα με τους συλλογισμούς με σχόλια του Πρόκλου) 102 8. Συμπεράσματα (Ερωτήσεις- απαντήσεις)... 107 Τσιάμη Μαρία 2

α) Για ποιον λόγο ο Πρόκλος γράφει Υπόμνημα στον Πρώτον Αλκιβιάδην του Πλάτωνα; 108 β) Τι είναι τελικά ο εαυτός και τι η αυτογνωσία; 109 i) Εαυτός.... 109 ii) Αυτογνωσία... 117 γ) Για ποιον λόγο ο άνθρωπος επιβάλλεται να αποκτήσει την αυτογνωσία του, ειδικά στη σύγχρονη εποχή; 124 δ) Γιατί η αυτογνωσία κρίνεται απαραίτητη για την εκπαιδευτική διαδικασία; 127 ε) Τα συμπεράσματα διαγραμματικά 129 i) Γνωσιολογικές πλαισιώσεις... 129 ii) Παιδαγωγικές πλαισιώσεις... 131 9. Φιλοσοφικό Λεξικό (Ανάλυση εννοιών)... 134 10.Επίλογος... 143 Άραγε ο Πρόκλος επιτυγχάνει τον σκοπό που έχει θέσει; 143 11. Παράρτημα... 146 Πλάτωνος, Πρώτος Αλκιβιάδης, Συλλογισμοί 146 12. Βιβλιογραφία... 175 α) Ελληνόγλωσση 175 β) Ξενόγλωσση 178 γ) Διαδικτυακές πηγές 180 Τσιάμη Μαρία 3

1. Πρόλογος Στο πλαίσιο του ιδιαιτέρως ενδιαφέροντος Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος Φιλοσοφίας της Σχολής Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών ήλθα σε επαφή με πλείστα και ετερόκλητα-κατά το φαίνεσθαι, τουλάχιστονθεωρητικά αντικείμενα. Εκτός των γνώσεων που απεκόμισα, προβληματίστηκα τόσο σχετικά με θέματα που ως τότε θεωρούσα δεδομένα, αλλά, συνάμα, ασχολήθηκα πιο ενεργά και με θέματα που ήδη με απασχολούσαν. Ένα από αυτά είναι και το θέμα της παρούσας εργασίας. Πώς, δηλαδή, η αυτογνωσία μπορεί να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο ειδικά στην παιδαγωγική διαδικασία. Με τη συνδρομή του επόπτη μου, καθηγητή κ. Χρήστου Αθ. Τερέζη και των συνεποπτευουσών επίκουρης καθηγήτριας κ. Ελ. Περδικούρη και της λέκτορος κ. Μ. Μουζάλα, τους οποίους και ευχαριστώ θερμά για την υποστήριξη που επέδειξαν στην ολοκλήρωση αυτής της διπλωματικής εργασίας, αποφάσισα να προσεγγίσω το θέμα από την σκοπιά της αρχαίας ελληνικής παράδοσης. Πιο συγκεκριμένα, να ασχοληθώ με τη νεοπλατωνική σχολή, που αποτελεί τη συνθετική απόληξη του συνόλου της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και, πιο ειδικά με τη σημασία που οι εκπρόσωποί της, και ειδικά ο Πρόκλος, έδιδαν στην έννοια αυτογνωσία. Η παρούσα εργασία θα ασχοληθεί με το θέμα της αυτογνωσίας και τις γνωσιολογικές και παιδαγωγικές πλαισιώσεις της κατά τον τρόπο που εμφανίζεται στο Υπόμνημα στον Πρώτο Αλκιβιάδη του Πρόκλου, ιδωμένη υπό το πρίσμα, κατά κύριο λόγο της φιλοσοφίας, όπως αυτή εκλαμβανόταν την Τσιάμη Μαρία 4

εποχή εκείνη. Στο πρώτο μέρος της εργασίας θα ασχοληθούμε με έννοιεςκλειδιά που θα βοηθήσουν την κατανόηση των επιχειρημάτων και των συλλογισμών του Πρόκλου. Στη συνέχεια, αφού αναφερθούν στο δεύτερο μέρος τα σχετικά με τους νεοπλατωνικούς καθώς και με τη δράση και τα έργα του Πρόκλου, θα γίνει μία γενική παρουσίαση των βασικών σημείων του πλατωνικού διαλόγου Αλκιβιάδης, που υπομνηματίζεται συστηματικά από τον Πρόκλο, για να μεταβούμε στον ενδελεχή σχολιασμό, των αποσπασμάτων του νεοπλατωνικού σχολάρχη σχετικά με την αυτογνωσία και την σημασία της, κατά κύριο λόγο, στην παιδαγωγική ( 5.15-19.12). 2. Εισαγωγή Μία από τις φιλοδοξίες της ελληνο-ρωμαϊκής φιλοσοφίας ήταν να καταστήσει την ανθρώπινη ζωή ασφαλή για ευδαιμονία μακράς διαρκείας. Προσέγγιζε την εν λόγω ενάρετη συνθήκη με όρους καταστηματικούς και όχι παραχρήμα. Όλες οι σχολές- Πλατωνιστές, Αριστοτελιστές, Επικούρειοι και Στωικοί- κατέθεσαν σε συγκριτική συνεξέταση την πίεση που προκαλούσαν οι έξωθεν καταστάσεις με το ότι τα άτομα μπορούν να πράξουν οτιδήποτε αν εστιάσουν την ταυτότητα και τις αξίες τους στην καταστατική θέση τους ως έλλογων υποκειμένων. Έχουμε κληρονομήσει από αυτό το σχέδιο τη διάχυτη ψυχολογία μας που ορισμένες φορές ονομάζεται «διάκριση» μεταξύ νου και σώματος, λόγου και πάθους, αγάπης και λαγνείας, σταθερότητας και δισταγμού, ηρεμίας και άγχους. Θεωρούμε ότι η εν λόγω διάκριση είναι φυσιολογική και εύλογα αιτιολογούμενη και εκκινεί πολύ πριν τον Πλάτωνα. Τσιάμη Μαρία 5

Ο ιδρυτής της Ακαδημίας και γενικότερα οι φιλόσοφοι της ελληνορωμαϊκής παράδοσης την υιοθέτησαν, με σκοπό να ελευθερώσουν την ποιοτικότερη ζωή για κάποιον από την εξωτερική εξάρτηση 1. Ορισμένοι φιλόσοφοι επιδιώκουν να εντοπίσουν απαντήσεις σε γενικά και σημαντικά ερωτήματα, ανάμεσα στα οποία ανήκουν και ερωτήματα που αφορούν στην ηθική και στη φύση τού «ευ ζην», χωρίς να θεωρούν ότι οι απαντήσεις έχουν και προκεχωρημένη σχέση με το τί είδους άνθρωποι είναι οι ίδιοι 2. Η (ανθρώπινη) αυτογνωσία αποτελεί ένα από τα πιο ενδιαφέροντα γνωσιολογικά και ηθικά ζητήματα και ειδικά, όταν αυτή συσχετίζεται με την παιδαγωγική διαδικασία. Οι άνθρωποι έχουν εξαιρετικές ικανότητες προκειμένου να κρίνουν την πνευματική ζωή τους ή/ και να έχουν επίγνωση των κινήτρων και των προτιμήσεών τους 3. Είναι πολλοί αυτοί που ισχυρίζονται πως μέσα στην σύγχρονη εποχή της τεχνολογικής μεταμόρφωσης με όλες τις παθογενείς συνέπειες σε κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό ακόμα και περιβαλλοντικό τομέα, ήλθε η εποχή της εσωτερικής αφύπνισης και της αυτογνωσίας. Πολλοί θεωρούν τον πολιτισμό επιστημονικά ιδιαιτέρως ισχυρό, αλλά όλα τα υπόλοιπα συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου, κατεξοχήν ανίσχυρα. 1 A. Long, Ancient Philosophy s Hardest Question: What to make of Oneself?, Representations, V. 74, N.1, Spring 2001, σελ.19 2 Αλ. Νεχαμάς, Η τέχνη του βίου : σωκρατικοί στοχασμοί : από τον Πλάτωνα στον Φουκώ, μτφρ., Σπυροπούλου Β., επιμ., Βιρβιδάκης Στ., Νεφέλη, Αθήνα, 2001, σελ., 26 3 Τhe MIT Encyclopedia of the cognitive sciences, ed. Wilson R., Keil F., A Bradford Book, The MIT Press, Cambridge, 1999, λήμμα: Self-Knowledge (R. van Gullick) Τσιάμη Μαρία 6

Στην εποχή μας αυτογνωσία σημαίνει γενικά την επίγνωση των αντιδράσεων του εαυτού, τη γνώση που μπορεί να έχει ένα άτομο για τη συμπεριφορά, τις στάσεις του, τις αξίες του, τις πεποιθήσεις του και τα συναισθήματά του. Βασίζεται σε αυτό που η ψυχολογία ονομάζει «μεταγνωσιακή ικανότητα» και συνιστά κεντρικό στοιχείο της συνείδησης. Αποκαλείται, επίσης, «σκέψη σχετικά με τη σκέψη». Η αυτογνωσία, σύμφωνα με την κοινή αντίληψη, θεωρείται ως ένα από τα κεφαλαιώδη μέσα έρευνας της ανθρώπινης προσωπικότητας, με την οποία ασχολείται, κυρίως, η ψυχολογία και για την επίτευξη της οποίας καταλυτικό ρόλο δύναται να διαδραματίσει η παιδεία. Ουσιώδη ρόλο στην πρωταρχική κατανόηση της έννοιας, ιδιαίτερα στη σύγχρονη εποχή κατέχει η φιλοσοφία. Και αυτή η ενασχόληση εκκινεί από την αρχαία ελληνική διανόηση, όταν άρχισε και η έρευνα των εννοιών ψυχή και εαυτός. 3. Αυτογνωσία i) Συνοπτική ιστορική αναδρομή της έννοιας αυτογνωσία. Υπάρχει μία πρόοδος στη διευκρίνιση του όρου «αυτογνωσία» στην ευρωπαϊκή φιλοσοφία. Εκκινεί από το περίφημο «γνώθι σεαυτόν» και διέρχεται από τον Αυγουστίνο, στον Ντεκάρτ, στον Καντ και τους διαδόχους τους 4. Ο όρος υιοθετήθηκε από τον Σωκράτη ως θεμελίωση του πρακτικού δόγματός του, εφοδίασε το Σενέκα με παραμυθία στην παρουσία του θανάτου. Έγινε η δυνατή άμυνα του Αυγουστίνου εναντίον του σκεπτικισμού. Στον Μεσαίωνα συνέχισε να είναι ένα θέμα που οδήγησε τους 4 J. Beare, Selfknowledge, Mind, New Series, Vol. 5, N. 18, April 1896, σελ. 228 Τσιάμη Μαρία 7

ηθικούς φιλοσόφους να έρχονται σε διένεξη και απορρίφθηκε από τον Hume και τον Comte. Στην ηθική, η προτροπή της αυτογνωσίας σχετίζεται με τον «καλό και δίκαιο βίο», καθώς συνεπάγεται αξιοπιστία και υπευθυνότητα σχετικά με τη γνώση του εαυτού 5. Για τους αρχαίους Έλληνες, σχετίζεται με τη λατρεία του Απόλλωνα. Η καταγωγή του, όπως όλα δείχνουν, είναι θρησκευτική. Αυτό συμβαίνει, άλλωστε, και σε άλλες παραδόσεις. Είναι γνωστός ο μύθος για την θεότητα του ανθρώπου, που αναφέρει ότι οι θεοί σκέφτηκαν να θάψουν τη θεότητα του ανθρώπου μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο, διότι θεώρησαν πως είναι το μόνο μέρος που δεν θα σκεφτεί ποτέ να αναζητήσει. Ο μύθος αυτός συσχετίζεται και με την ετυμολόγηση της λέξης «αλήθεια» 6. Στον Πρωταγόραν (343) μαθαίνουμε ότι και οι επτά σοφοί εξέφραζαν αποφθέγματα που προέρχονταν από αυτό το ρητό. Ο Στοβαίος, 7 αναφερόμενος και στον Πορφύριο σημειώνει, ότι είτε η Φεμονόη ή Φανοθέα, η κόρη του Δελφού, ανακοίνωσε αυτόν τον χρησμό, είτε αυτό θα ήταν η αφιερωμένη προσφορά των σοφών ή εμείς πρέπει να δεχθούμε τη δήλωση του Κλεάρχου, ότι, όταν ο Χίλων, ένας από τους επτά σοφούς (600-520 π. Χ.), ρώτησε τον θεό, τί είναι το ποιοτικότερο που πρέπει να μάθει κάποιος, το πυθικό μαντείο απάντησε, «γνώθι σεαυτόν». Ο ίδιος, επίσης, όταν ερωτήθηκε «Τί το χαλεπώτατον;» απάντησε «το γιγνώσκειν εαυτόν». Όπως λέει ο 5 Encyclopedia of Ethics, second edition, ed. Becker L., Becker C., V: III, Routledge, NY, 2001, λήμμα: Self-knowledge (G. Harris) 6 Η λήθη σχετίζεται με την άγνοια της θεϊκής προέλευσής μας και του τελικού σκοπού μας, που είναι η επάνοδος στη θεϊκή μονάδα. 7 Ό.π. Beare, σελ. 230 Τσιάμη Μαρία 8

Αριστοτέλης, το απόφθεγμα υπήρχε γραμμένο στον ναό πριν τον καιρό του Χίλωνα. Ο Ηράκλειτος έδιδε στο περιεχόμενό του ένα ηθικό φορτίο. Ο Σωκράτης έπειτα το κατέστησε ισοδύναμο με το «σωφρόνει». Ο Ξενοφών παρουσιάζει τον Κροίσο να συμβουλεύεται το μαντείο και να λαμβάνει ως απάντηση, «Γνώθι σεαυτόν, Κροίσε. Μετά ευτυχής με αυτό ζεις και πεθαίνεις». Στα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα (IV 2) στη συζήτηση του Ευθύδημου με τον Σωκράτη, ο Αθηναίος διαλεκτικός αναφέρει μεταξύ άλλων για την αυτογνωσία ότι το ρητό «γνώθι σεαυτόν» συνδέει τη γνώση των δυνάμεων κάποιου από κοινού με τη διάκριση καλού-κακού. Το «γνώθι σεαυτόν» παρελήφθη από τους σοφούς και εθεωρείτο ως πρωταρχικός όρος αυτοενδοσκόπησης, αυτοκάθαρσης, προσπάθειας πνευματικής ανόδου και ηθικής τελειοποίησης. Ανάμεσα στους σοφούς που έθεσαν την αυτογνωσία στο κέντρο της φιλοσοφίας τους προεξέχει η μορφή του Σωκράτη. Ο Αθηναίος διαλεκτικός, σύμφωνα με τη γνώμη του Κικέρωνα, είναι ο «φιλόσοφος του Ανθρώπου», αυτός που «κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό στη γη», σε αντίθεση προς τους προσωκρατικούς, οι οποίοι την εντόπιζαν στο στερέωμα και στα στοιχεία της φύσης 8. Κατά τον Αριστοτέλη, ο Σωκράτης επισκέφθηκε τους Δελφούς και εκεί, στον ναό του Απόλλωνα, διάβασε το αρχαίο ρητό «γνώθι σεαυτόν». Αυτό σήμανε κατά την εκτίμησή του, την αφετηρία του φιλοσοφείν 9. Μία άλλη εκδοχή σημειώνει πως από εκεί ο Σωκράτης αντλεί και την παρότρυνση ότι έργο του ανθρώπου και τρόπος κατάκτησης της ευδαιμονίας 8 www.autognosia.pblogs.gr 9 Ol. Gigon, Σωκράτης : η εικόνα του στην ποίηση και στην ιστορία, μτφρ., Άννα Γεωργίου, Γνώση, Αθήνα, 1995, σελ. 108 Τσιάμη Μαρία 9

είναι να παραμείνει στα όρια των γνώσεων και των δυνατοτήτων του 10. Ο διδάσκαλος της μαιευτικής διακήρυξε ότι η κύρια αποστολή του ήταν να διαπαιδαγωγήσει τον εαυτό του και τους συμπολίτες του αναφορικά με τον σοβαρό αυτο-έλεγχο. Σκοπός του Σωκράτη ήταν να βοηθήσει κάθε άνθρωπο να θεαθεί την αλήθεια που κλείνει εντός του. Οδηγός σε αυτήν την προσπάθειά του στάθηκε το δαιμόνιόν του, ο ανώτερος εαυτός, που τον απέτρεπε να εξέλθει από τη σωστή πορεία. Εφόσον η γνώση του εαυτού επέλθει, μπορεί να έλθει και η γνώση του αγαθού, 11 αφού όριζε την θεμελιακή ηθική έννοια της αρετής ως γνώση και ιδιαίτερα γνώση του αγαθού 12. Ο Σωκράτης εμπιστευόταν το δαιμόνιον. Όσο περισσότερο έτεινε προς την καθαρότητα των εννοιών και προς τη γνώση των ηθικών σχέσεων, όσο περισσότερο αληθινός γινόταν απέναντι στον εαυτό, τόσο λιγότερο ήταν δυνατόν να αποκρύπτει ότι ο άνθρωπος αδυνατούσε να ανταποκριθεί σε όσα ο προσωπικός βίος του έθετε ενώπιόν του επιτακτικά 13. Η ερμηνεία της αυτογνωσίας από τον Σωκράτη έχει ένα ισχυρό ηθικό και πρακτικό φορτίο, αλλά δίδει έτι περαιτέρω έμφαση στο να γνωρίζει κάποιος την ψυχή του παρά τον χαρακτήρα του. Υπάρχει, όμως, ένα πρόβλημα. Ο εαυτός είναι μία πραγματικότητα που μπορεί να γνωσθεί; Αν όχι, ο ρόλος της αυτογνωσίας στην απόκτηση της αξίας είναι προβληματικός. Γεννώνται ερωτήματα σχετικά με τις συνθήκες και τα όρια της αυτογνωσίας και την προκεχωρημένη πιθανότητα της γνώσης του εαυτού. Επειδή η γνώση του «Αγαθού» δεν 10 Ό.π. Gigon, σελ. 110 11 W. Windelband- H. Heimsoeth, Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, μτφρ., Σκουτερόπουλος Ν., τ., Ά, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1991, σελ.92 12 Ό. π Windelband., σελ. 97 13 Ό. π. Windelband, σελ.113 Τσιάμη Μαρία 10

μπορεί να απαλλαγεί από το καθήκον της αυτογνωσίας, αυτό που πρέπει να γίνει αντιληπτό είναι το πώς αυτή η γνώση μπορεί να ανακύπτει μόνο στο απώτατο όριο της ζωής, σαν κάτι που ευρίσκεται δίπλα στο αδύνατο 14. Την αναζήτηση του προϊόντος της αυτογνωσίας τη συναντάμε και στον Χαρμίδην του Πλάτωνα 15. Ο Σωκράτης στον Χαρμίδην 16 δεν διακηρύσσει αδύνατη την αυτογνωσία, αλλά θεωρεί τον εαυτό του αδύναμο να διαλεχθεί ένα τόσο απαιτητικό θέμα. Εκεί ο Κριτίας διατυπώνει την εξής πρόταση: Η σωφροσύνη να ορίζεται ως αυτογνωσία (το γιγνώσκειν αυτόν εαυτόν) σύμφωνα με τη Δελφική εντολή «γνώθι σεαυτόν» που είχε δώσει ο Απόλλωνας 17. Ο Σωκράτης τού ζητεί να διευκρινίσει ένα προϊόν της αυτογνωσίας εκκινώντας 14 P. Warnek, Descent of Socrates, Self-knowledge and Cryptic Nature in the Platonic Dialogues, Indiana University Press, Indianapolis, 2005, σελ. 78 15 (Πλ., Χαρμ. 164 c7-165b4) Ἀλλὰ τοῦτο μέν, ἔφη, ὦ Σώκρατες, οὐκ ἄν ποτε γένοιτο, ἀλλ' εἴ τι σὺ οἴει ἐκ τῶν ἔμπροσθεν ὑπ' ἐμοῦ ὡμολογημένων εἰς τοῦτο ἀναγκαῖον εἶναι συμβαίνειν, ἐκείνων ἄν τι ἔγωγε μᾶλλον ἀναθείμην, καὶ οὐκ ἂν αἰσχυνθείην μὴ οὐχὶ ὀρθῶς φάναι εἰρηκέναι, μᾶλλον ἤ ποτε συγχωρήσαιμ' ἂν ἀγνοοῦντα αὐτὸν ἑαυτὸν ἄνθρωπον σωφρονεῖν. σχεδὸν γάρ τι ἔγωγε αὐτὸ τοῦτό φημι εἶναι σωφροσύνην, τὸ γιγνώσκειν ἑαυτόν, καὶ συμφέρομαι τῷ ἐν Δελφοῖς ἀναθέντι τὸ τοιοῦτον γράμμα. καὶ γὰρ τοῦτο οὕτω μοι δοκεῖ τὸ γράμμα ἀνακεῖσθαι, ὡς δὴ πρόσρησις οὖσα τοῦ θεοῦ τῶν εἰσιόντων ἀντὶ τοῦ Χαῖρε, ὡς τούτου μὲν οὐκ ὀρθοῦ ὄντος τοῦ προσρήματος, τοῦ χαίρειν, οὐδὲ δεῖν τοῦτο παρακελεύεσθαι ἀλλήλοις ἀλλὰ σωφρονεῖν. οὕτω μὲν δὴ ὁ θεὸς προσαγορεύει τοὺς εἰσιόντας εἰς τὸ ἱερὸν διαφέρον τι ἢ οἱ ἄνθρωποι, ὡς διανοούμενος ἀνέθηκεν ὁ ἀναθείς, ὥς μοι δοκεῖ καὶ λέγει πρὸς τὸν ἀεὶ εἰσιόντα οὐκ ἄλλο τι ἢ Σωφρόνει, φησίν. αἰνιγματωδέστερον δὲ δή, ὡς μάντις, λέγει τὸ γὰρ Γνῶθι σαυτόν καὶ τὸ Σωφρόνει ἔστιν μὲν ταὐτόν, ὡς τὰ γράμματά φησιν καὶ ἐγώ, τάχα δ' ἄν τις οἰηθείη ἄλλο εἶναι, ὃ δή μοι δοκοῦσιν παθεῖν καὶ οἱ τὰ ὕστερον γράμματα ἀναθέντες, τό τε Μηδὲν ἄγαν καὶ τὸ Ἐγγύη πάρα δ' ἄτη. καὶ γὰρ οὗτοι συμβουλὴν ᾠήθησαν εἶναι τὸ Γνῶθι σαυτόν, ἀλλ' οὐ τῶν εἰσιόντων [ἕνεκεν] ὑπὸ τοῦ θεοῦ πρόσρησιν εἶθ' ἵνα δὴ καὶ σφεῖς μηδὲν ἧττον συμβουλὰς χρησίμους ἀναθεῖεν, ταῦτα γράψαντες ἀνέθεσαν. οὗ δὴ οὖν ἕνεκα λέγω, ὦ Σώκρατες, ταῦτα πάντα, τόδ' ἐστίν τὰ μὲν ἔμπροσθέν σοι πάντα ἀφίημι ἴσως μὲν γάρ τι σὺ ἔλεγες περὶ αὐτῶν ὀρθότερον, ἴσως δ' ἐγώ, σαφὲς δ' οὐδὲν πάνυ ἦν ὧν ἐλέγομεν νῦν δ' ἐθέλω τούτου σοι διδόναι λόγον, εἰ μὴ ὁμολογεῖς σωφροσύνην εἶναι τὸ γιγνώσκειν αὐτὸν ἑαυτόν. 16 J. Beare, Selfknowledge, Mind, New Series, Vol. 5, N. 18, April 1896, σελ. 232 17 Richard McKim, Socratic Self-Knowledge and Knowledge of Knowledge in Plato s Charmides, Transactions of American Philological Association, (1974- ), Vol. 115, σελ. 60 Τσιάμη Μαρία 11

από το επιχείρημα/ συλλογισμό ότι, αφού το κάθε είδος γνώσης παράγει ένα προϊόν, συνεπαγωγικώς και η αυτογνωσία θα πρέπει να παράγει ένα 18. Ο Κριτίας θα στραφεί από την «γνώση του εαυτού», στη «γνώση της ίδιας της γνώσης» για να φανεί αργότερα πως σκοπός του Πλάτωνα είναι να διαχωρίσει/ διακρίνει την αντίληψη του Κριτία για την αυτογνωσία με την αυτογνωσία του Σωκράτη, τη γνώση, δηλαδή, της άγνοιας 19. Τα συμπεράσματα του διαλόγου κατά τον McKim είναι: α) γνώση της γνώσης δεν μπορεί πιθανόν να υπάρξει, β) εάν μπορούσε να υπάρξει, δεν θα ήταν σωφροσύνη, γ) εάν ήταν σωφροσύνη, τότε η σωφροσύνη δεν θα ήταν ευεργετική/ ωφέλιμη. Ειδικά στο (α): Δεν μπορεί να υπάρξει ακοή της ακοής, γεύση της γεύσης κ.ο.κ. Ειδικά στο (γ) : Οι αξίες πρέπει να είναι ευεργετικές. Η αυτοαντίληψη (self-awareness) είναι ένα ιδιαιτέρως σημαντικό κεφάλαιο για τον Πλάτωνα, ειδικά στον Πρώτον Αλκιβιάδην 20 και για τον Αριστοτέλη ειδικά στο πώς διαχειρίζεται την έννοια της φιλίας 21. Η συζήτηση φαίνεται να επηρέασε τον Αριστοτέλη στα Ηθικά Νικομάχεια 22 (ΗΝ 9.9 ΙΙ 69b 18 (Πλ., Χαρμ. 165c4-e2) Καὶ γάρ, ἦν δ' ἐγώ, σκοπῶ. εἰ γὰρ δὴ γιγνώσκειν γέ τί ἐστιν ἡ σωφροσύνη, δῆλον ὅτι ἐπιστήμη τις ἂν εἴη καὶ τινός ἢ οὔ; Ἔστιν, ἔφη, ἑαυτοῦ γε. Οὐκοῦν καὶ ἰατρική, ἔφην, ἐπιστήμη ἐστὶν τοῦ ὑγιεινοῦ; Πάνυ γε. Εἰ τοίνυν με, ἔφην, ἔροιο σύ "Ἰατρικὴ ὑγιεινοῦ ἐπιστήμη οὖσα τί ἡμῖν χρησίμη ἐστὶν καὶ τί ἀπεργάζεται," εἴποιμ' ἂν ὅτι οὐ σμικρὰν ὠφελίαν τὴν γὰρ ὑγίειαν καλὸν ἡμῖν ἔργον ἀπεργάζεται, εἰ ἀποδέχῃ τοῦτο. Ἀποδέχομαι. Καὶ εἰ τοίνυν με ἔροιο τὴν οἰκοδομικήν, ἐπιστήμην οὖσαν τοῦ οἰκοδομεῖν, τί φημι ἔργον ἀπεργάζεσθαι, εἴποιμ' ἂν ὅτι οἰκήσεις ὡσαύτως δὲ καὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν. χρὴ οὖν καὶ σὲ ὑπὲρ τῆς σωφροσύνης, ἐπειδὴ φῂς αὐτὴν ἑαυτοῦ ἐπιστήμην εἶναι, ἔχειν εἰπεῖν ἐρωτηθέντα, "Ὦ Κριτία, σωφροσύνη, ἐπιστήμη οὖσα ἑαυτοῦ, τί καλὸν ἡμῖν ἔργον ἀπεργάζεται καὶ ἄξιον τοῦ ὀνόματος;" ἴθι οὖν, εἰπέ. 19 Ό.π. McKim, σελ 63 20 Όπως θα δούμε τόσο στο Β όσο και στο Γ μέρος της παρούσας εργασίας. 21 R. Sorabji, Self, Ancient, and Modern Insights about Individuality, Life and Death, The University of Chicago Press, 2006, σελ. 201 Τσιάμη Μαρία 12

33-ΙΙ 70α 4). Το θέμα είναι γιατί ο ευδαίμων άνθρωπος χρειάζεται φίλους. Το εν λόγω ερώτημα δημιουργεί προβληματισμούς του τύπου, αν η ευτυχία υποδηλώνει πως είναι αυτο-επαρκής 23. Η απάντηση διαγράφεται στην πλατωνική ιδέα ότι η αυτογνωσία έρχεται από τη γνώση των άλλων, αλλά υπάρχουν τέσσερις ερμηνείες του Πλάτωνα που παρουσιάζουν διαφορές μεταξύ τους. Αυτός διετύπωσε λόγο σχετικά με τη γνώση μας για την ανθρώπινη φύση μας, όταν ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε ό, τι έχει σχέση με την γνώση που έχει το άτομο για συγκεκριμένες προσωπικές ενέργειες συνανθρώπων του, που φαίνονται καλές ή ευχάριστες 24. Ο Αριστοτέλης επιχειρηματολογεί ότι μπορούμε πιο εύκολα να στρέψουμε την προσοχή μας στους άλλους και στις ενέργειές τους παρά στα οικεία μας ζητήματα. Η λύση δίδεται με τρία δεδομένα. Πρώτον, ο φίλος είναι ένας άλλος εαυτός και έτσι το να αντιλαμβάνεται κάποιος τον φίλο κάποιου είναι, με κάποιον τρόπο, να αντιλαμβάνεται και να γνωρίζει τον εαυτό του. Δεύτερον, κάποιος πάντα αντιλαμβάνεται τον φίλο κάποιου στον ίδιο χρόνο και αυτό είναι επίσης ευχάριστο. Τρίτον, αν οι ευχαριστήσεις που απολαμβάνουν οι δύο συμβαλλόμενοι δεν είναι χυδαίες αλλά θεϊκές, αυτό θα είναι πιο ευχάριστο, επειδή ο ένας θα δει τον εαυτό του «βυθισμένο» στο υψηλότερο αγαθό. Και οι Στωικοί δίδουν έμφαση στην έννοια της αυτο-ερώτησης και στο πώς το άτομο στοιχειοθετεί τις αποφάσεις του. Και στην εποχή των 23 Δίδεται έτι περαιτέρω έμφαση από τους Στωικούς, οι οποίοι έδειχναν ιδιαίτερη ανοσία στα αποτελέσματα της τύχης. 24 Η συζήτηση του Αριστοτέλη σχετικά με τη γνώση στα ΗΝ είναι συνδεδεμένη με τη συζήτηση για την αγάπη. Και στις δύο δίδεται έμφαση στον εαυτό. Τσιάμη Μαρία 13

Νεοπλατωνικών η εν λόγω αυτοαναφορική συνθήκη ήταν ακόμη σημαντικό θέμα. Από τον Ιάμβλιχο και εξής το Δελφικό ρητό «γνώθι σεαυτόν» εθεωρείτο ως μία διέξοδος προς την κατάκτηση της πλατωνικής γνώσης και γενικά της φιλοσοφίας και σύμφωνα με το περιεχόμενό του ανήγαγαν τον Πρώτον Αλκιβιάδην ως το πρώτο έργο για να μελετήσουν οι φοιτητές της σχολής σε ένα curriculum από πραγματείες που αποδίδονταν στον Πλάτωνα, όπως θα εξετάσουμε στο δεύτερο μέρος της παρούσας εργασίας. Εκεί εμφανίζεται και μία νέα έννοια, αυτή της οιήσεως, του νομίζειν. Οι άνθρωποι νομίζουν ότι γνωρίζουν και παρ όλα αυτά δεν γνωρίζουν 25. ii) Η αυτογνωσία στη νεοπλατωνική παράδοση Στη νεοπλατωνική παράδοση η πιθανότητα της αυτογνωσίας μεταχειρίζεται ως απόδειξη ή επίδειξη ότι ο εαυτός είναι α-σωματικός. Π.χ. «οτιδήποτε που είναι ικανό να επανέρχεται στον εαυτό του είναι α- σωματικό» 26. Ο Πλωτίνος όντως πιστεύει ότι το υψηλότερο επίπεδο ταυτότητας, η αυτογνωσία, δεν είναι μόνον σαφής αλλά και κατά βάση 25 Ol. Gigon, Σωκράτης : η εικόνα του στην ποίηση και στην ιστορία, μτφρ., Άννα Γεωργίου, Γνώση, Αθήνα, 1995, σελ. 109 26 (Πρόκλου., Στοιχείωσις Θεολογική, 15), Πᾶν τὸ πρὸς ἑαυτὸ ἐπιστρεπτικὸν ἀσώματόν ἐστιν. οὐδὲν γὰρ τῶν σωμάτων πρὸς ἑαυτὸ πέφυκεν ἐπιστρέφειν. εἰ γὰρ τὸ ἐπιστρέφον πρός τι συνάπτεται ἐκείνῳ πρὸς ὃ ἐπιστρέφει, δῆλον δὴ ὅτι καὶ τὰ μέρη τοῦ σώματος πάντα πρὸς πάντα συνάψει τοῦ πρὸς ἑαυτὸ ἐπιστραφέντος τοῦτο γὰρ ἦν τὸ πρὸς ἑαυτὸ ἐπιστρέψαι, ὅταν ἓν γένηται ἄμφω,τό τε ἐπιστραφὲν καὶ πρὸς ὃ ἐπεστράφη. ἀδύνατον δὲ ἐπὶ σώματος τοῦτο, καὶ ὅλως τῶν μεριστῶν πάντων οὐ γὰρ ὅλον ὅλῳ συνάπτεται ἑαυτῷ τὸ μεριστὸν διὰ τὸν τῶν μερῶν χωρισμόν, ἄλλων ἀλλαχοῦ κειμένων. οὐδὲν ἄρα σῶμα πρὸς ἑαυτὸ πέφυκεν ἐπιστρέφειν, ὡς ὅλον ἐπεστράφθαι πρὸς ὅλον. εἴ τι ἄρα πρὸς ἑαυτὸ ἐπιστρεπτικόν ἐστιν, ἀσώματόν ἐστι καὶ ἀμερές. Τσιάμη Μαρία 14

απαραίτητη 27. Ο αρχηγέτης του νεοπλατωνισμού επαναλαμβανόμενα αναφέρει ότι η έρευνα για τις υψηλότατες έννοιες, η Γνώση (Intellect) και η Ενάς (One) και η μυστικιστική εμπειρία από αυτές μπορούν να φανούν στη διαδικασία και στα προϊόντα της αυτογνωσίας. Ο Πλωτίνος υποστηρίζει ότι, όταν οι ψυχές δεν γνωρίζουν τον πατέρα τους, τον θεό, δεν γνωρίζουν τον εαυτό τους και προβαίνει σε παραλληλισμό με την άγνοια κάποιου για τον πραγματικό/βιολογικό πατέρα του, λέγοντας πως η εν λόγω κατάσταση προκαλεί στον ίδιο μία έλλειψη (ότι κάτι τού λείπει) 28. Στην αρχαιότητα συζητήθηκαν δύο παράδοξα της αυτοαντίληψης σχετιζόμενα με ερωτήσεις για το αν μπορεί να είναι χωρίς περιεχόμενο ή τελείως οπισθοδρομικό. Ο Πλωτίνος αναφέρει στο θέμα της αυτογνωσίας του άχρονου, απόλυτου νου: το ίδιο σκέπτεται, γνωρίζει, βλέπει, ατενίζει και επικεντρώνει το βλέμμα, το ίδιο σε μία ενότητα που μεσολαβείται μόνο από το ίδιο, που σχετίζεται μόνο με το ίδιο. Αυτός είναι ο σκοπός της αυτογνωσίας στο βασίλειο της αλήθειας ή της καθαρής σκέψης. Κατακτάται, όπως θα έλεγε και ο Schelling 29, «με μία συζήτηση με κατεύθυνση προς τους εαυτούς μας μέσω μίας διαμόρφωσης της ασυνάρτητης σκέψης στην απόλυτη σκέψη που για τους ανθρώπους σημαίνει τη συνειδητοποίηση του αληθινού, αυθεντικού εαυτού». 27 S. Rappe, Reading Neoplatonism, Non-discursive Thinking in the texts of Plotinus, Proclus and Damascius, Cambridge, 2000 σελ. 69 28 Πρόκειται για θέση που επηρέασε τη χριστιανική παράδοση, καθώς ο Αυγουστίνος αναφέρει πως από τα κείμενα των Πλατωνιστών έμαθε να αναζητεί εντός του την αλήθεια. 29 W. Beierwaltes, The legacy of Neoplatonism in F.W. J. Schelling s Thought, International of Philosophical Studies, 10: 4, 2001, σελ. 399 Τσιάμη Μαρία 15

Ο Πρόκλος, στα σχόλια στον Ευκλείδην 30 σημειώνει πως «καθρεπτιζόμενος στη φαντασία με την προβολή σχεδίων αυτό σχεδόν σού δείχνει την εξωτερική μορφή σου. Για να μπορέσεις να δεις τον εαυτό σου, πρέπει να σταθείς στη σχέση που εξηγείται με παραδείγματα μέσω της διάνοιας που είναι ταυτόχρονα σκέψη του σκεπτόμενου και σκέψη του πράγματος. Κάποιος θα έπρεπε και να βλέπει και να γίνει ταυτόχρονα μάντης. Αυτό, βέβαια, απαιτεί μία διαδικασία στροφής προς τα ευρισκόμενα έσω». Ο νεοπλατωνικός Αμμώνιος Σακκάς τονίζει πως, για να μπορέσουμε να αποδεχθούμε τη θεότητα, πρέπει κατ αρχάς να ερευνήσουμε, να γνωρίσουμε και να καταλάβουμε τον αληθινό εαυτό μας και με τον τρόπο αυτό μπορούμε να χαιρετήσουμε τη θεότητα, η οποία βρίσκεται πάντοτε εντός μας. 30 (Πρόκλου, Σχόλια στον Ευκλείδη, 141.2-19) ὥσπερ οὖν ἡ φύσις ποιητικῶς τῶν αἰσθητῶν σχημάτων προέστηκεν, οὕτως ἡ ψυχὴ κατὰ τὸ γνωστικὸν ἐνεργοῦσα προβάλλει περὶ τὴν φαντασίαν ὥσπερ εἰς κάτοπτρον τοὺς τῶν σχημάτων λόγους, ἡ δ' ἐν εἰδώλοις αὐτὰ δεχομένη καὶ ἐμφάσεις ἔχουσα τῶν ἔνδον ὄντων διὰ τούτων τῇ ψυχῇ παρέχεται τὴν εἰς τὸ εἴσω στροφὴν καὶ πρὸς ἑαυτὴν τὴν ἀπὸ τῶν εἰδώλων ἐνέργειαν οἷον εἴ τις ἑαυτὸν ὁρῶν ἐν κατόπτρῳ καὶ θαυμάσας τὴν τῆς φύσεως δύναμιν καὶ τὴν ἑαυτοῦ μορφὴν ἑαυτὸν ἰδεῖν θελήσειεν καὶ λάβοι δύναμιν τοιαύτην, ὥστε ὅλως ὁρῶν καὶ ὁρατὸν ἀποτελεσθῆναι. καὶ γὰρ ψυχὴ τοῦτον τὸν τρόπον ἔξω ἑαυτῆς εἰς φαντασίαν βλέπουσα καὶ ἐσκιαγραφημένα σχήματα θεωμένη καὶ τὸ κάλλος αὐτῶν ἐκπλαγεῖσα καὶ τὴν τάξιν ἄγαται τοὺς ἑαυτῆς λόγους, ἀφ' ὧν καὶ ταῦτα, καὶ ἀγασθεῖσα τὸ μὲν τούτων κάλλος ὡς ἐν εἰδώλοις φερόμενον ἀφίησι, ζητεῖ δὲ τὸ ἑαυτῆς, καὶ εἰς τὸ εἴσω παρελθεῖν ἐθέλει Τσιάμη Μαρία 16

4.Νεοπλατωνισμός α) Ο όρος. Οι σχολές. O Νεοπλατωνισμός ή νεοπλατωνική φιλοσοφία ήταν το τελευταίο φιλοσοφικό ρεύμα της ελληνικής αρχαιότητας 31. Εμφανίστηκε στο ιστορικό και στο πολιτιστικό προσκήνιο κατά τον 3ο αιώνα μ.χ. και εξαπλώθηκε σε όλη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Εισηγητές του υπήρξαν ο Αμμώνιος Σακκάς, ο οποίος περιεβάλλετο από έναν ευρύ κύκλο μαθητών, με σημαντικότερο όλων τον Πλωτίνο(189-270 μ.χ), έναν από τους επιδραστικούς φιλοσόφους, ο οποίος υπήρξε και διευθυντής της σχολής που είχε ιδρύσει ο Αμμώνιος στην Αλεξάνδρεια. Ο όρος νεοπλατωνισμός επινοήθηκε κατά τη νεότερη εποχή, ως αντιδιαστολή της διδασκαλίας του Πλάτωνα, όπως εκφράστηκε μέσα από τους διαδόχους του προς την αρχική διδασκαλία του ιδρυτή της Ακαδημίας. Η νεοπλατωνική φιλοσοφία αποτελούσε μία εκλεκτική, πολυθεϊστική σχολή φιλοσοφίας, η οποία είχε ως κύριο αντικείμενο την πνευματική φιλοσοφία, τη μεταφυσική αναζήτηση και τον μυστικισμό. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο προσπάθησε να συμβιβάσει την πλατωνική διδασκαλία και το αριστοτελικό σύστημα με την ανατολική θεοσοφία ενσωματώνοντας, παράλληλα, διάφορα στοιχεία από την ιουδαϊκή και τη χριστιανική θρησκεία. 'Eφτασε δε κατά το αποκορύφωμά του μεταξύ του 250-550 μ.χ. και, στη συνέχεια, ετέθη στο 31 Stanford Encyclopedia of Philosophy Τσιάμη Μαρία 17

περιθώριο, τουλάχιστον επίσημα, υπό την πίεση του Ορθόδοξου Χριστιανισμού 32. Ωστόσο, οι πλατωνικές διδασκαλίες έστω και συγκαλυμμένες, δεν έπαψαν να εμφανίζονται περιοδικά με τη μία ή την άλλη μορφή σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας, επιδρώντας στον Μυστικιστικό Χριστιανισμό αρχικά μέσω του Κλήμη του Αλεξανδρέα και του Ωριγένη, αν και ο κύριος υπεύθυνος για τη διάδοσή τους ήταν ο Αυγουστίνος. Εκτός από τον Αυγουστίνο, τις ιδέες του νεοπλατωνισμού διέδωσε στη Δύση και ο φιλόσοφος Βοήθιος, ενώ στην ανατολική Εκκλησία ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης. Τον θάνατο του Πλωτίνου ακολούθησε η ίδρυση διαφόρων σχολών σε διαφορετικές περιοχές ανά τον κόσμο, που διατήρησαν ζωντανές τις νεοπλατωνικές διδασκαλίες, με κυριότερες από αυτές την νεοπλατωνική σχολή της Ρώμης, η οποία δημιουργήθηκε από τον Πορφύριο, τον στενό μαθητή και βιογράφο του Πλωτίνου, τη νεοπλατωνική σχολή της Συρίας με κυριότερο εκπρόσωπο τον Ιάμβλιχο και αργότερα τον Σώπατρο, επόπτη των τελετών στα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης, τη νεοπλατωνική σχολή της Περγάμου, η οποία ιδρύθηκε από τον μαθητή του Ιάμβλιχου Αιδέσιο και στην οποία ανήκε και ο αυτοκράτορας Ιουλιανός, τη νεοπλατωνική σχολή των Αθηνών, η οποία και συνέπεσε με την τελευταία φάση της δράσης της Ακαδημίας Αθηνών με κατά σειρά εκπροσώπους τον Πλούταρχο, τον Συριανό, τον Πρόκλο, τον Ισίδωρο, το Δαμάσκιο, τη νεοπλατωνική σχολή της Αλεξάνδρειας, στην οποία, εκτός από την Υπατία, ανήκαν ο μαθητής της Συνέσιος, ο Αμμώνιος από την Αλεξάνδρεια, ο Ολυμπιόδωρος και ο Ιεροκλής 32 www.innerpedia.gr Τσιάμη Μαρία 18

αλλά και ο Ιωάννης ο Φιλόπονος και, τέλος, η χριστιανική σχολή, με κύριο εκπρόσωπο το Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη. β) Ο Νεοπλατωνισμός και η επιρροή του. Το ενδιαφέρον για τις νεοπλατωνικές απόψεις αναθερμάνθηκε κατά την εποχή του Βυζαντίου, αρχικά μέσω του Ψελλού κατά τον 11ο αιώνα, και στη συνέχεια, μέσω του Πλήθωνα, κατά τον 15ο αιώνα, ενώ στη διάρκεια του Μεσαίωνα κύριοι υπεύθυνοι για τη διάδοσή του ήταν ο Αυγουστίνος και ο Βοήθιος, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως. Ειδικά κατά τον δέκατο τρίτο αιώνα, επανήλθαν στο προσκήνιο τα κείμενα και η σκέψη του Αριστοτέλη, όπως φαίνεται και από τα κείμενα του Θωμά του Ακινάτη. Η πραγματική επανανακάλυψη του Πρόκλου ξεκίνησε κατά την Ιταλική Αναγέννηση 33. Ενδιαφέρον για τον Νεοπλατωνισμό έδειξαν και διανοητές κατά την εποχή της Αναγέννησης, ως αποτέλεσμα της λατινικής μετάφρασης του έργου του Πλωτίνου από τον Φιτσίνο 34, ο οποίος εργάστηκε στους κόλπους της Ακαδημίας της Φλωρεντίας, η οποία ιδρύθηκε από τον Κόζιμο των Μεδίκων, κατόπιν σχετικής εισήγησης του Πλήθωνα, όπου και ανέλαβε την έδρα της πλατωνικής Ακαδημίας περίπου το 1462 μεταφράζοντας νεοπλατωνιστές. Επίσης, με τη σκέψη των νεοπλατωνιστών ασχολήθηκε ο Πίκο ντελα Μιράντολα, που ανήκε στον κύκλο της πλατωνικής Ακαδημίας του Λορέντζο της Φλωρεντίας, γνώριζε 22 γλώσσες και πίστευε πως έπρεπε να συμβιβαστούν οι γνώσεις όλων των λαών για να ενοποιηθεί η ανθρώπινη σοφία. 33 www.innerpedia.gr 34 J. Gregory, The Neoplatonists: a reader, Routledge, London, 1999, σελ. 178-179 Τσιάμη Μαρία 19

Μεταγενέστερα, ιδέες των νεοπλατωνιστών ευρίσκονται στα κείμενα του Τόμας Τέιλορ, μεταφραστή και λάτρη της αρχαίας Ελλάδας και των συγγραφέων της-κυρίως του Πλάτωνα και των νεοπλατωνιστών Πρόκλου και Ιάμβλιχου- και στις επιστημονικές μελέτες του Σλάϊερμαχερ (1768-1834) στις αρχές του 19 ου αιώνα, κλασσικού μεταφραστή του Πλάτωνα στα Γερμανικά, πατέρα της σύγχρονης προτεσταντικής θεολογίας. Ο τελευταίος ήταν ένας από τους προδρόμους της ιστορικής-φαινομενολογικής προσέγγισης της θρησκείας και θεωρείται ως ο θεμελιωτής της «επιστήμης της κατανόησης». Πιστεύει πως, για να γίνει κατανοητό ένα κείμενο, είναι απαραίτητη η γνώση των υποκειμενικών, νοητικών διεργασιών του συγγραφέα και του αντικειμενικού ιστορικού πλαισίου στο οποίο ανήκει. Αυτή η κυκλική κίνηση ανάμεσα στο άτομο και την ιστορία καλείται «ερμηνευτικός κύκλος» 35. γ) Το σύστημα. Το σύστημα των νεοπλατωνικών βασίστηκε κυρίως στη διαίρεση της πραγματικότητας σε τέσσερα επίπεδα, το εν, τον νου, την ψυχή και τον αισθητό κόσμο, τα οποία συνδέονται με μία αδιάσπαστη συνέχεια. Καθένα από αυτά τα επίπεδα δημιουργήθηκε από το αμέσως προηγούμενο, διά απορροής. Από το πλεόνασμα της ουσίας, της υπέρτατης αρχής των πάντων, δημιουργήθηκε ο νους, και αντίστοιχα, από το πλεόνασμα της δικής του ουσίας δημιουργήθηκε, πάλι δι' απορροής, ο αισθητός κόσμος. 35 www.studyofreligion.gr Τσιάμη Μαρία 20

Η ψυχή 36 (έννοια που ενδιαφέρει την παρούσα εργασία) «διακρίνεται στην κοσμική ψυχή, χάρη στην οποία η απροσδιόριστη ύλη προσέλαβε μορφή, έτσι ώστε να σχηματισθούν τα αισθητά πράγματα που συγκροτούν τον κόσμο, και στην ανθρώπινη, η οποία αναφέρεται στη μορφή του σώματος του φορέα της. Αυτός είναι και ο τελικός στόχος της ανθρώπινης ύπαρξης, η απελευθέρωσή της ψυχής από τα δεσμά της ύλης, δηλαδή από καθετί ορατό και περατό, ώστε να μπορέσει να συγκεντρωθεί απρόσκοπτα στην απόλυτη πραγματικότητα του αρχικού ενός. Ο εν λόγω στόχος μπορεί να επιτευχθεί μέσα από μια σειρά εξαγνιστικών πράξεων και διαλογιστικών ασκήσεων και των αντίστοιχων μυστικιστικών εμπειριών που αυτές επιφέρουν». Τα στάδια που ακολουθεί η ψυχή κατά την πορεία της, όπως επίσης και ο νους, είναι τα εξής: η μονή, κατά τη διάρκεια της οποίας οι υποστάσεις του νου και της ψυχής ήταν συγκεντρωμένες στο εν, η πρόοδος, το στάδιο κατά το οποίο δημιουργείται δι' απορροής του νου, η ψυχή, και δι' απορροής της ψυχής, ο αισθητός κόσμος και η επιστροφή, κατά την οποία πραγματοποιείται η τελική ανάκαμψη στην αρχική κοιτίδα του νου και της ψυχής 37». Αυτό το τριαδικό σχήμα, αποτέλεσε και το πρότυπο, επί του οποίου βασίστηκε, πολλούς αιώνες αργότερα, η διδασκαλία του Χέγκελ, ο οποίος επηρεασμένος βαθιά από τη νεοπλατωνική διδασκαλία, διατύπωσε το οικείο του τριαδικό σχήμα διαλεκτικής. Ωστόσο, δεν ήταν ο μοναδικός φιλόσοφος που επηρεάστηκε από το νεοπλατωνισμό, καθώς ψήγματα της νεοπλατωνικής 36 www.innerpedia.gr 37 Stanford Encyclopedia of Philosophy & www.innerpedia.gr Τσιάμη Μαρία 21

φιλοσοφίας μπορεί να διακρίνει ο ερευνητής και στο έργο άλλων μεταγενέστερων φιλοσόφων, όπως του Σπινόζα ή του Λάιμπνιτς. Η θεμελιώδης αφετηρία του νεοπλατωνισμού, την οποία αντλεί από την πλατωνική παράδοση, είναι ότι δεν είναι εφικτή καμία εμπειρική προσέγγιση, καμία προσφυγή στην εμπειρία για την επίλυση των θεμάτων που αφορούν στην υπερβατική θεϊκή αρχή, στην αυθεντική πραγματικότητα και στον άνθρωπο. Η ανάλυσή τους πρέπει να είναι αποκλειστικά λογικήνοητική, διότι οι δομές και οι διαδικασίες που πρέπει να περιγραφούν ανήκουν σε επίπεδο διαφορετικό και συγκεκριμένα ανώτερο από τον κόσμο της αίσθησης, του σώματος και της ύλης 38. Εάν η ψυχή εστιάσει στις ύψιστες, τέλειες αρχές, το άτομο μπορεί να βιώσει την απελευθέρωσή του και να απολαύσει την ευδαιμονία και την γαλήνη. Αυτά τα πρόσωπα διατηρούν τα διακριτά σημεία τους, την ταυτότητά τους και, τελικά, «σώζονται» 39. Από τον Πλάτωνα φαίνεται να κρατούν τη σύλληψη του αγαθού ως υπερβατικής αρχής, τη Θεωρία των Ιδεών, τη θεώρηση της ψυχής ως αντίθετης και ξένης προς το σώμα. Μελετώνται, κυρίως, η Πολιτεία, ο Φαίδων, ο Φαίδρος και ο Τίμαιος, στα οποία ευρίσκονται τα «μείζονα μυστήρια». Από τον Αριστοτέλη αντλούν τα «ελάσσονα μυστήρια», που είναι απαραίτητα για τη συστηματοποίηση των πρώτων. Αυτά είναι στοιχεία λογικής, μεταφυσικής, θεολογίας και ψυχολογίας (κυρίως όσον αφορά στη σχέση μεταξύ ενεργητικού και παθητικού νου). Οι σημασίες των παραδοσιακών 38 M. Vegetti, Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, μτφρ. Δημητρακόπουλος Γ., εκδ. ΤΡΑΥΛΟΣ, Αθήνα, 2003 σελ. 384 39 L. Siorvanes, Proclus, Neo-Platonic Phlosophy and Science, Edinburg University Press, 1996, σελ. 141 Τσιάμη Μαρία 22

φιλοσοφικών όρων επαναπροσδιορίζονται, ή, αν είναι αναγκαίο, επινοούνται νέοι όροι (υπόστασις, ενάς, τριάς κ.ά.) 40. Το θέμα του φωτός καταλαμβάνει κεντρική θέση στον Νεοπλατωνισμό. Η πραγματικότητα εκπορεύεται από το Εν, όπως το φως από τον ήλιο. Η σχέση ανάμεσα στον φιλόσοφο και το Αγαθόν είναι μία εμπειρία «φωτισμού». Συγγράφοντας και διδάσκοντας φιλοσοφία ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος γνωρίζει ότι ταυτόχρονα εκδηλώνει την αφοσίωσή του στο θείο, ότι δρα ως ιερέας. Παρομοίως, ομολογώντας την πίστη του σε όλες τις θρησκείες, ασπαζόμενος όλες τις λατρείες, φθάνοντας μέχρι την ειδωλολατρική θρησκομανία του Πρόκλου κατά τον Vegetti 41, ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος γνωρίζει ότι εκφράζει με τρόπο συμβολικό τις φιλοσοφικές αλήθειες του. Άλλωστε, στον νεοπλατωνισμό μεταξύ του 3 ου και 5 ου αιώνα, μεταξύ του Ιάμβλιχου και του Πρόκλου, υπάρχει μία σημαντική πλευρά, που υπερβαίνει τη συμπαγή ενότητα φιλοσοφικής θεολογίας και θεολογικής φιλοσοφίας. Υπάρχει μία τάση που προέρχεται από την εκ βαθέων απόγνωση της κοινωνίας αυτής της εποχής και από την ανάγκη της να εντοπίσει μία απάντηση για το πρόβλημα της ζωής, τόσο ισχυρή όσο η γνωστική και η χριστιανική. Οι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι υπογράμμιζαν πως μέσω της λογικής σκέψης ήταν δυνατόν να αντιληφθεί κάποιος τον εσώτερο σύνδεσμο ανάμεσα στα επίπεδα του ορατού κόσμου και την πηγή τους στον Ένα Θεό. Ήλθαν, από την μία πλευρά, σε αντίθεση με τους γνωστικιστές, οι οποίοι υποστήριζαν πως δεν υπάρχει κανένας σύνδεσμος μεταξύ του εσώτερου 40 Ό.π., Vegetti, σελ. 397 41 Ό.π., Vegetti, σελ. 398 Τσιάμη Μαρία 23

ανθρώπου και του εξωτερικού κόσμου του και, από την άλλη, με τους χριστιανούς οι οποίοι απλά είχαν εστιάσει την προσοχή τους στον Ένα Θεό 42. Απέναντι σε αυτό το αίτημα, ο νεοπλατωνισμός δεν μπορεί να μείνει στο στενό πλαίσιο μίας αυστηρά έλλογης μεταφυσικής. Στον Ιάμβλιχο και τον Πρόκλο οι εκλεκτοί πρέπει να διέλθουν και μέσα από τη «θεουργία», τη μετατροπή του ανθρώπου σε θεό. Ο μύστης μετατρέπεται καταρχάς σε κατώτερη θεότητα, σε δαίμονα με υπερφυσικές δυνάμεις: προφητεία του μέλλοντος, μαγική ικανότητα να βλέπει ή να ευεργετεί από απόσταση κ.ά. Έτσι, κατά την τελευταία περίοδο του νεοπλατωνισμού, η φιλοσοφία, όπως γράφει ο Dodds, γίνεται «το καταφύγιο μιας απεγνωσμένης διανόησης που ένιωθε πλέον τη γοητεία της αβύσσου». Ο Νεοπλατωνισμός, άλλωστε, προκύπτει υπό όρους μίας ιστορικής, κοινωνικής και ευρύτερης πολιτιστικής αναγκαιότητας 43. Τα αυτοκρατορικά σχήματα επιβάλλονται απολυταρχικά και στον χώρο της πολιτειακής λειτουργίας. Απουσιάζει η άμεση πολιτική πράξη. Ο άνθρωπος αναζητεί την υπαρξιακή λύτρωση στην εσωτερικότητά του και στην επικοινωνία του με το θείο. Άλλωστε, σύμφωνα με τον Wallis, «η έλλειψη ενδιαφέροντος του Νεοπλατωνισμού για την πολιτική σκέψη προκύπτει ξεκάθαρα από την έλλειψη του ελεύθερου διαλόγου, όπως επιβαλλόταν από τη δομή της αυτοκρατορίας» 44. 42 P. Brown, Ο κόσμος της Ύστερης Αρχαιότητας 150-750 μ. Χ., μτφρ. Ελ. Σταμπόγλη, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1998 43 Αν. Μαράς, Ηλ. Τεμπέλης, Χ. Τερέζης, Σ. Τριαντάρη, Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά, Θεολογία και Φιλοσοφία στην εποχή των Πατέρων, τ. Γ, ΕΑΠ, Πάτρα, 2008, σελ. 126 44 R.T.Wallis, Νεοπλατωνισμός, μτφρ. Γιάννης Σταματέλλος, Αρχέτυπο, Αθήνα, 2002, σελ. 29 Τσιάμη Μαρία 24

δ) Βασικές αρχές του Νεοπλατωνισμού. 45 1. Η θεωρία περί του Ενός ή του Αγαθού (Ενολογία). 2. Η σχέση του Εκείθεν με το Εντεύθεν. 3. Η θεωρία περί των Διαμέσων. 4. Η ορθολογική δόμηση της Μεταφυσικής. 5. Ο μερικός σχηματισμός των φιλοσοφικών κατηγοριών σε θεογονικές διαδικασίες. 6. Ο προσδιορισμός της Γνωσιολογίας από την Οντολογία. Το νοούν υποκείμενο δεν αποδυναμώνεται. Του αναγνωρίζεται προκεχωρημένη γνωσιολογική αξία, αφού υποστηρίζεται ότι στην εσωτερικότητά του ενυπάρχουν a priori οι έννοιες των αρχετύπων μεταφυσικών καταστάσεων και των αισθητών εκτύπων τους. Έτσι, ο άνθρωπος κατακτώντας την αυτογνωσία του αποκτά τις προϋποθέσεις, για να κατανοήσει την υφή και την ποικιλία του υπαρκτού. Επιπλέον, υποστηρίζεται ότι, αν ο άνθρωπος κατορθώσει να απαλλαγεί από τις δεσμεύσεις που τού επιφέρει η ύλη, μπορεί να αναχθεί ενορατικά στην άμεση γνώση του μεταφυσικού κόσμου. 7. Η άρρηκτη σχέση του ανθρώπου με το θείον. 8. Η διαλεκτική αντίθεση καλού και κακού. Το κακό εντοπίζεται σε ατομικές παρεκκλίσεις που οφείλονται στις καταστάσεις τού γίγνεσθαι και της αλλαγής. Παρουσιάζεται ως ηθική εκτροπή των επιλογών και 45 Αν. Μαράς, Ηλ. Τεμπέλης, Χ. Τερέζης, Σ. Τριαντάρη, Η Ορθοδοξία ως κληρονομιά, Θεολογία και Φιλοσοφία στην εποχή των Πατέρων, τ. Γ, ΕΑΠ, Πάτρα, 2008, σελ. 128 Τσιάμη Μαρία 25

των πράξεων ή ως νοητική πλάνη χωρίς οριοθέτηση σαφών γνωσιολογικών και ερμηνευτικών κριτηρίων. Άρα, είναι εφικτό υπό την τήρηση των αναγκαίων προϋποθέσεων, όπως π.χ. την ενεργοποίηση των θείων αρχετύπων στη συνείδηση να εξαλειφθεί. Το ανθρωπολογικό, λοιπόν, μοντέλο που προτείνεται είναι αισιόδοξο. Κύριος παράγων για μία τέτοια αποστολή είναι η Παιδεία, στην οποία αποδίδεται ευρύτερη αποστολή από την παροχή του επιστημονικού και μορφωτικού αγαθού. Είναι μεταποιητική της ανθρώπινης ύπαρξης επί τα βελτίω. Στις διαδικασίες της χρησιμοποιεί όλες εκείνες τις μεθόδους που οδηγούν τον άνθρωπο στην αυτογνωσία. Ανάμεσά τους είναι η διαλεκτική και η καθαρκτική μέθοδος, οι οποίες μάλιστα χαρακτηρίζονται και ως ανώτερης τάξης επιστημονικές από τον Πρόκλο στο υπόμνημά του στον πλατωνικό Πρώτον Αλκιβιάδην. 9. Η σύνθεση της πλατωνικής με την αριστοτελική φιλοσοφία. 10. Η συνάφεια της θεολογικής πίστης με τη φιλοσοφική προβληματική και την επιστημονική έρευνα. ε) Η «νεοπλατωνική» Αθήνα. «Στα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια η Αθήνα, πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο της αυτοκρατορίας, γνωρίζει μια τελευταία περίοδο ακμής. Χάρη στην εύνοια και τις χορηγίες των ρωμαίων αυτοκρατόρων αλλά και πλούσιων ιδιωτών, η πόλη κοσμείται στον 1o και το 2o μ.χ. αιώνα με λαμπρά δημόσια Τσιάμη Μαρία 26

κτήρια, και στα χρόνια του Αδριανού διπλασιάζει την έκτασή της προς την περιοχή του Ιλισού. Την εικόνα αυτή της ακμάζουσας πόλης και των μνημείων της μας διασώζει ο Παυσανίας στα μέσα του 2oυ μ.χ. αιώνα. Ωστόσο το 267 μ.χ. η καταστροφική επιδρομή και η πυρπόληση της πόλης από τους Ερούλους, βαρβαρικό φύλο του βορρά, θα διακόψει απότομα αυτή την περίοδο και θα οριοθετήσει το τέλος της κλασικής πόλης. Η Αθήνα θα επιβιώσει συρρικνωμένη σε μια μικρή έκταση γύρω από την Ακρόπολη. Η ανάκαμψη, ωστόσο, δεν θα καθυστερήσει. Ήδη στα μέσα του 4ου αιώνα η Αθήνα αποτελεί σημαντικό εκπαιδευτικό κέντρο, όπου φιλομαθείς νέοι από όλη την αυτοκρατορία, εμπνεόμενοι από τα ιδεώδη της κλασικής παιδείας, συρρέουν για να ακούσουν τη διδασκαλία φημισμένων δασκάλων. Στις σχολές της θα μαθητεύσει ο Λιβάνιος και εδώ θα συναντηθούν ο νεαρός Ιουλιανός, που ως αυτοκράτορας θα επιχειρήσει την αποκατάσταση της αρχαίας θρησκείας, και οι μετέπειτα πατέρες της Εκκλησίας Βασίλειος ο Μέγας και Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός. Στη διάρκεια του 5ου αιώνα η Ακαδημία θα γνωρίσει την τελευταία της ακμή έχοντας επικεφαλής σημαντικούς νεοπλατωνικούς φιλοσόφους, ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζει ο Πρόκλος. Στις αρχές του 5ου αιώνα η Ακαδημία, η Βιβλιοθήκη του Αδριανού, η σκηνή του Διονυσιακού Θεάτρου, η Θόλος και το Μητρώο επισκευάζονται και νέα οικοδομήματα ανεγείρονται: το επιβλητικό Γυμνάσιο της Αρχαίας Αγοράς, ένα οικοδόμημα προς τιμήν των αυτοκρατόρων Αρκαδίου και Ονωρίου στην περιοχή της σημερινής Τσιάμη Μαρία 27

Μητρόπολης, και ιδιωτικές σχολές στις υπώρειες του Αρείου Πάγου και στα νότια της Ακρόπολης. Σε όλη αυτή την περίοδο κυριαρχεί ο παγανιστικός χαρακτήρας και επιβιώνουν ορισμένοι θεσμοί της κλασικής πόλης και τελετές της αρχαίας λατρείας, όπως ο θεσμός του επώνυμου άρχοντα που διατηρήθηκε ως το 485 και η περίφημη πομπή των Παναθηναίων που εξακολούθησε να τελείται σε όλο τον 5ο αιώνα. Είναι ωστόσο φανερό ότι παρά τις επιβιώσεις η ελληνορωμαϊκή παράδοση δύει και πλάι της αναδύεται ο νέος χριστιανικός κόσμος. Αυτή η αργή διαδικασία αντανακλάται στη διακόσμηση των πήλινων λύχνων που βρέθηκαν στις ανασκαφές της Αρχαίας Αγοράς και του Κεραμεικού: τα παγανιστικά θέματα αντικαθίστανται βαθμιαία, μετά τα μέσα του 5ου αιώνα, από τα χριστιανικά σύμβολα, το χριστόγραμμα και τον σταυρό. Οι δύο κόσμοι, ο παγανιστικός και ο χριστιανικός, συνέχιζαν να συνυπάρχουν ειρηνικά έως ότου ο Ιουστινιανός, αποφασισμένος να επιβάλει τη θρησκευτική ενότητα στην αυτοκρατορία, απαγόρευσε το 529μ.Χ. στους ειδωλολάτρες να διδάσκουν τους νέους και έκλεισε την Ακαδημία της Αθήνας, δημεύοντας πιθανότατα την περιουσία της. Οι φιλόσοφοι εγκατέλειψαν τότε την πόλη, οι σοφιστές και οι ρήτορες έμειναν χωρίς μαθητές. Μολονότι η εκπαιδευτική δραστηριότητα δεν πρέπει να έσβησε εντελώς, τα μέτρα αποτέλεσαν βαρύ πλήγμα για την Αθήνα που στερήθηκε βασικούς οικονομικούς πόρους και την ακτινοβολία της» 46. 46 Το κείμενο βρίσκεται στο: http://sgtogias.tripod.com/articles/byzathens.html και η πηγή του είναι: (Συλλογικό έργο) Αθήναι : Από την κλασική εποχή έως σήμερα: 5ος αι. π.χ. - 2000 μ.χ., Τσιάμη Μαρία 28

στ) Πρόκλος, ο Διάδοχος. Ο Πρόκλος (412-485μ.Χ.) θεωρείται από τους πιο έγκυρους φιλοσόφους της ύστερης αρχαιότητας και διαδραμάτισε έναν κρίσιμο ρόλο στη μεταβίβαση της πλατωνικής φιλοσοφίας στον Μεσαίωνα 47. Για περίπου πενήντα έτη ήταν επικεφαλής (διάδοχος) της Πλατωνικής Ακαδημίας στην Αθήνα. Όντας πολυγραφότατος, συνέθεσε υπομνήματα στον Αριστοτέλη, στον Ευκλείδη και στον Πλάτωνα, συστηματικές πραγματείες σε όλους τους κλάδους της φιλοσοφίας, όπως επαρουσιάζοντο εκείνη την εποχή (μεταφυσική και θεολογία, φυσική, αστρονομία, μαθηματικά, ηθική) και εξηγητικά/ υπομνηματιστικά έργα σε παραδόσεις θρησκευτικής σοφίας (Ορφισμός και Χαλδαϊκοί Χρησμοί). Ο Πρόκλος είχε μία μακρά επιρροή στην εξέλιξη ύστερων νεοπλατωνικών σχολών όχι μόνο στην Αθήνα αλλά και στην Αλεξάνδρεια, όπου ο μαθητής του Αμμώνιος Σακκάς ηγήθηκε της εκεί σχολής. Σε μια κουλτούρα κυριευμένη από τη Χριστιανοσύνη, οι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι έπρεπε να αμυνθούν την υπεροχή των ελληνικών παραδόσεων σοφίας. Ο ίδιος συνέχισε το έργο του Ιάμβλιχου, του Ιουλιανού αλλά και του διδασκάλου του και προκατόχου του, Συριανού. Για τη βιογραφία του πρέπει να βασιστούμε στις πληροφορίες που δίδει ο μαθητής του Μαρίνος από τη Νεάπολη στο εγκώμιο που αφιέρωσε στον προκάτοχό του με τίτλο Πρόκλος ή Περί Ευτυχίας. Επίσης, πληροφορίες, Μανόλης Κορρές, Λίνος Μπενάκης, Μαρία Καζανάκη - Λάππα, Νίκος Βατόπουλος, Χαράλαμπος Θ. Μπούρας, Νανώ Χατζηδάκη, Άλκηστις Σπετσιέρη - Χωρέμη, Άγγελος Δεληβορριάς, Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, Κότινος, Αθήνα, 2000 47 Stanford encyclopedia of Philosophy Τσιάμη Μαρία 29

κυρίως για το έργο των νεοπλατωνικών σχολών σε Αθήνα και Αλεξάνδρεια αλλά και αναφορές στον ίδιο τον Πρόκλο, ευρίσκονται στον Δαμάσκιο στο έργο του Η ζωή του Ισίδωρου. Ο Μαρίνος στο Πρόκλος ή Περί Ευτυχίας θεωρεί πως ο Πρόκλος έφτασε στη ζωή του στο αποκορύφωμα της ευδαιμονίας και της σοφίας, καθώς ανέβηκε το φάσμα όλων των αρετών, των φυσικών, των ηθικών, των πολιτικών, των διανοητικών και αυτών που αποκαλούνται θεουργικές και οι οποίες μπορούν να καταστήσουν τους ανθρώπους «να ενεργούν από κοινού με τους θεούς». Ο Πρόκλος γεννήθηκε στην Κων/πολη, υιός πλούσιας οικογένειας από τη Λυκία 48. Στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ξεκίνησε να σπουδάζει ρητορική, για να γίνει δικηγόρος, όπως ο πατέρας του. Σε ένα ταξίδι στην Κων/πολη, όμως, ανακάλυψε την κλίση του στη φιλοσοφία. Επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια, όπου σπούδασε μαθηματικά και Αριστοτέλη. Ο Μαρίνος γράφει πως ήταν τόσο χαρισματικός μαθητής, που εύκολα έμαθε και εκφωνούσε άνευ ανάγνωσης όλα τα συγγράμματα Λογικής του Αριστοτέλη. Το 430-431, σε ηλικία 18 ετών, μετακόμισε στην Αθήνα, παρακινούμενος από τη φήμη της Πλατωνικής Σχολής εκεί. Σπούδασε δύο έτη υπό την καθοδήγηση του Πλουτάρχου και μετά τον θάνατο του τελευταίου διδάσκαλός του ήταν ο Συριανός. Ακολούθησε το πρόγραμμα της σχολής. Διάβασε καταρχάς τα έργα του Αριστοτέλη και μετά εισήχθη στα «μέγιστα μυστήρια», τους πλατωνικούς διαλόγους. Με τον Συριανό ήλθε, επίσης, σε επαφή με τα Ορφικά και τους Χαλδαϊκούς χρησμούς. Μετά τον 48 A. Lesky, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, μτφρ. Α. Τσοπανάκης, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη, 1981, σελ. 1208 Τσιάμη Μαρία 30

θάνατο του Συριανού το 437 ο Πρόκλος σε ηλικία μόλις 25 ετών, τον διαδέχθηκε ως διευθυντής της Σχολής και διατήρησε τη θέση του για πενήντα περίπου έτη μέχρι τον θάνατό του το 485. Πρόσφατες ανασκαφές έφεραν στο φως την τοποθεσία της κατοικίας του στις νότιες πλαγιές της Ακρόπολης. Το πρόγραμμά του ήταν αυστηρό και ξεκινούσε με προσευχή στον ήλιο την αυγή, συνεχιζόταν με μαθήματα και εισηγήσεις, συζητήσεις με μαθητές και με φιλολογικό έργο. Επίσης, σύμφωνα με τον Μαρίνο εκτελούσε σε κλειστό κύκλο θεουργικές/ παγανιστικές τελετές. Δραστηριοποιείται, επίσης, ως γητευτής των καιρικών φαινομένων, τελεί θαύματα για θεραπεία ασθενειών, βλέπει θεϊκά οράματα και ζει σε διαρκή επαφή με τους θεούς, οι οποίοι τού ζητούν μέσω οπτασιών να συνεχίσει ή να σταματήσει τη δραστηριότητά του ως σχολιαστής Ο σωστός φιλοσοφικός θεουργός είναι κατά τον Πρόκλο μόνο εκείνος που, αφενός, κατέχει την τεχνική της θεουργίας, αφετέρου, δε, έχει και την εσωτερική ψυχική προδιάθεση. Σκοπός της θεουργίας ήταν η επαναφορά της ψυχής στην αφετηρία της-την θεία ψυχή- και η ένωση με το θείον. Προϋπόθεση για μία τέτοια άνοδο είναι οι λεγόμενες θεουργικές αρετές: πίστις, αλήθεια, έρως 49. Αν και ο Πρόκλος ήταν στην Αθήνα εξαιρετικά σεβαστός φιλόσοφος και είχε και ορισμένους Χριστιανούς μαθητές, έπρεπε να είναι συνετός, για να αποφεύγει αντιπαγανιστικές αντιδράσεις. Ο Μαρίνος αναφέρει πως κάποια στιγμή έπρεπε να μεταβεί υπό τύπο εξορίας (στη Λυδία της Ασίας), για να αποφύγει τέτοιου είδους δυσκολίες. 49 Cl. Zintzen, Μυστικισμός και μαγεία στη νεοπλατωνική φιλοσοφία, μτφρ. Ι.Γ. Καλογεράκος, Καρδαμίτσα, Αθήνα, 2000, σελ. 51-55 Τσιάμη Μαρία 31

Ο Μαρίνος αναφέρει πως ο Πρόκλος ήταν εξαιρετικά δραστήριος συγγραφέας. Περίπου, όμως, τα δύο τρίτα από την παραγωγή του έχουν απωλεσθεί και πολλά έργα του, ειδικά τα υπομνήματά του στον Πλάτωνα έχουν μεταδοθεί/μεταβιβαστεί «ακρωτηριασμένα». Μεταξύ των σωζόμενων έργων του ευρίσκονται πέντε υπομνήματα στον Πλάτωνα (στον Αλκιβιάδην, στον Κρατύλον, στην Πολιτείαν, στον Τίμαιον και στον Παρμενίδην), ένα υπόμνημα στον Ευκλείδη, υπομνήματα στον Ησίοδο και τον Πτολεμαίο 50, δύο εγχειρίδια στην φυσική και τη μεταφυσική (Στοιχείωσις Φυσική, Στοιχείωσις Θεολογική), ένα αστρονομικό έργο (Υποτύπωσις), τρεις μονογραφίες (Tria opuscula) σχετικά με την πρόνοια, τη μοίρα, την ελεύθερη βούληση και την καταγωγή του κακού, την Περί της κατά Πλάτωνα Θεολογίας και θεολογικούς Ύμνους. Ο Πρόκλος επηρεάστηκε ιδιαιτέρως από τον Ιάμβλιχο σχετικά με τη μορφή και τη μέθοδο που χρησιμοποίησε στον υπομνηματισμό των πλατωνικών έργων. Θεωρεί πως κάθε πλατωνικός διάλογος πρέπει να έχει ένα κύριο θέμα (σκοπός), με το οποίο όλα τα μέρη των επιχειρημάτων να σχετίζονται και να συνδέονται. Για την ερμηνεία του κειμένου είναι πιθανές διαφορετικές προσεγγίσεις (θεολογικές, μαθηματικές, φυσικές, ηθικές, εξηγητικές), αλλά όλες είναι αλληλοσυνδεδεμένες σύμφωνα με την αρχή «πάντα εν πάσιν»/οικείως δε εν εκάστω. Τα εξηγητικά έργα του Πρόκλου έχουν αυστηρή δομή. Το πλατωνικό κείμενο χωρίζεται σε λήμματα ή αποσπάσματα και καταρχάς συζητείται η 50 M. Vegetti, Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, μτφρ. Δημητρακόπουλος Γ., εκδ. ΤΡΑΥΛΟΣ, Αθήνα, 2003 σελ. 395 Τσιάμη Μαρία 32

γνώση που εκτίθεται στη συγκεκριμένη ενότητα (πράγματα αργότερα θεωρία) και μετά υπομνηματίζεται η μορφή του επιχειρήματος (λέξις). Γενικότερα, οι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι, στους οποίους δεν φαίνεται να αρέσει η καινοτομία σχετικά με τις ιδέες του Πλάτωνα, συνδέουν διαφορετικούς πλατωνικούς διαλόγους σε ένα ενιαίο σύστημα και βλέπουν διάφορες αντιστοιχίσεις σε αναφορές μέσα στο πλατωνικό corpus. Αυτό που μπορεί να δείχνει ως αντίφαση, μπορεί να εξηγηθεί μέσω διαφορετικών παιδαγωγικών πλαισίων. Ορισμένοι διάλογοι είναι ιδιαιτέρως μαιευτικοί παρά αναλυτικοί, κάποιοι περισσότερο ελεγκτικοί της σοφιστικής τέχνης, κάποιοι να προσφέρουν μια εκπαίδευση στη διαλεκτική σε νεαρούς μαθητές 51. Η φιλοσοφία του Πρόκλου φανερώνει την ώριμη μορφή της παγανιστικής ελληνικής σκέψης, στην οποία οι αρχές της πλατωνικής και αριστοτελικής φιλοσοφίας φτάνουν στην υψηλότερη επεξεργασία τους 52. Με κάποιον τρόπο η κρίση του Hegel είναι δίκαιη, όταν σημειώνει ότι η φιλοσοφία του Πρόκλου είναι το αποκορύφωμα της ελληνικής σκέψης, στο οποίο «ο αισθητός κόσμος έχει εξαφανιστεί και τα πάντα ανυψώνονται μέσω του πνεύματος». Είναι αλήθεια πως στον Πρόκλο συχνά συναντάμε απόψεις που παρουσιάζονται σε μια πιο σπερματική μορφή σε προηγούμενους στοχαστές. Ευρίσκουμε στον Πρόκλο το «Εν» ως την πρώτη αρχή από την οποία αναπτύσσονται τα πάντα σύμφωνα με τον τριαδικό κανόνα μονή- 51 Stanford Encyclopedia of Philosophy 52 G. MacIsaac, The origin of determination in the Neoplatonism of Proclus, in Divine Creation in Ancient, Medieval, and Early Modern Thought. Essays presented to the Rev d Doctor Robert D. Crouse, ed. Willemien Otten, Walter Hannam, Michael Treschow (Leiden: E.J. Brill, 2007), σελ. 142 Τσιάμη Μαρία 33