Δρ. Ράτσος Άγγελος Ντόνεφ Τα Οθωμανικά αρχεία και το ζήτημα Διωγμών και της Γενοκτονίαςi Από τον Απρίλιο του 2002 ο κατάλογος των Οθωμανικών αρχείων έχει διατεθεί στο Διαδίχτυο, αν και μόνο στα Τούρκικα.ii Ο κατάλογος επιτρέπει τους ερευνητές να ψάξουν για ντοκουμέντα που χρειάζονται. Όμως τα έγγραφα μπορεί να προμηθευτούν μόνο με επίσκεψη στα αρχεία στην Κωνσταντινούπολη. Όμως υπάρχει ήδη μια σειρά εγγράφων στην ιστοσελίδα των Οθωμανικών Αρχείων ιδιαίτερα σχετικά με το αρμένικο ζήτημα. Αυτά τα έγγραφα αναμφίβολα είναι προσεκτικά επιλεγμένα για την εξυπηρέτηση των αναγκών της επίσημης τουρκικής θέσης άρνησης γενοκτονίας. Βρίσκονται επίσης έγγραφα για υποτιθέμενες ωμότητες Ελλήνων ενάντια σε μουσουλμάνους κάτοικους της αυτοκρατορίας. Εξετάζοντας τα έγγραφα που έχουν οι αρχές επιλέξει, δίνεται μια εντύπωση ότι στους εφτά αιώνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οι κτηνωδίες διαπράττονται αποκλειστικά από τις μειονότητες (Έλληνες και Αρμένιοι). Αυτός ο παράλογος συλλογισμός αποτελεί την επίσημη γραμμή. Μπορείτε να βρείτε τα στοιχεία εάν διαβάσετε τα έγγραφα στις ιστοσελίδες του τουρκικού Υπουργείου Εξωτερικώνiii και των οθωμανικών αρχείων. Αν και τα έγγραφα έχουν επιλεχτεί προσεχτικά, υπάρχουν έγγραφα που αποδεικνύουν το αντίθετο από τι υποστηρίζουν οι τουρκικές αρχές. Ένα κωδικοποιημένο τηλεγράφημα από το Υπουργείο Εσωτερικού στην Νομαρχία του Ντιγιάρμπεκιρ στις 12 Ιουλίου 1915 λέει ότι στην πόλη Μάρντιν: 700 Αρμένιοι και άλλοι Χριστιανοί σφάχτηκαν σαν αρνιά και υπολογίζει ότι 2000 άτομα σκοτώθηκαν στην Νομαρχία του Ντιγιάρμπεκιρ και σημειώνει τον φόβο ότι όλοι οι χριστιανοί θα σφαχτούν. Το τηλεγράφημα καταλήγει με την εξής πρόταση: τα γενικά μέτρα και η πολιτική που έχει θεσπισθεί για τους Αρμένιους σε καμία περίπτωση δεν ισχύει για τους άλλους χριστιανούς και ζητάει τον τερματισμό αυτής της πρακτικής.iv Υπάρχουν όμως έγγραφα τα οποία κρύβονται από το κοινό και δεν πρόκειται να δημοσιευθούν ποτέ; Αυτό είναι ένα σημαντικό ερώτημα. Ελπίζουμε να βρεθούν έγγραφα που θα αποδήξουν στην τούρκικη κυβέρνηση το αληθές της γενοκτονίας. Ίσως όμως να μην υπάρχουν έγγραφα, απλώς επειδή έχουν καταστραφεί. Ο τούρκος ιστορικός Ακτσιάμ σημειώνει ότι ένας μεγάλος αριθμός εγγράφων που σχετίζονταν με την γενοκτονία έχουν όντως καταστραφεί. Υπάρχουν αρκετές πληροφορίες για την ληστεία και καταστροφή των εγγραφών. Παραδείγματος χάρη, ο εισαγγελέας του Πολεμικού Δικαστηρίου που οργανώθηκε μεταπολεμικά στην 1 / 6
Κωνσταντινούπολη με σκοπό να τιμωρήσει τους Νεότουρκους, ισχυρίστηκε ότι τα περισσότερα έγγραφα της Ειδικής Οργάνωσης (Teskilatı Mahsusa), η οποία χρησιμοποιήθηκε στις σφαγές, εκλάπησαν. Ο Ζιγιά Γκιοκάλπ (Ziya Gökalp), θεωρητικός των Νεότουρκων, που ήταν κατηγορούμενος στη δίκη, το παραδέχτηκε.v Επίσης, πριν διαφυγή στην Εξωτερικό ο Ταλαάτ Πασάς, μέλος της διοικούσας τριανδρίας επί κυβέρνησης Νεότουρκων, πήγε σε μια βίλλα που άνηκε σε ένα φίλο του στο Μέγα Ρεύμα. Είχε ένα μπαούλο γεμάτο με έγγραφα μαζί του. Αυτά τα έγγραφα τα έκαψε στο τζάκι.vi Ακόμη και η διεύθυνση του Αρχείου επισημάνει ότι πολλά έγγραφα που άνηκαν στα Αρχεία Γιλντίζ, δηλαδή στο παλάτι όπου διέμενε ο Αμπντούλ Χαμίτ, καταστράφηκαν από μια Επιτροπή Εξέτασης Εγγράφων (Tedkiki Evrak Komisyonu). Αν και δεν δίνετε η ημερομηνία της επιτροπής αυτής μάλλον στήθηκε στην εποχή των Νεότουρκων. Το Υπουργείο Πολιτισμού της Τουρκίας υποστηρίζει ότι όλα τα έγγραφα σχετικά με τις «μετατοπίσεις» (relocation στα αγγλικά) Ελλήνων και Αρμενίων είναι προσιτά σε όλους.vii Αξιοσημείωτο εδώ είναι η χρησιμοποίηση του όρου «μετατόπισης», παρά «εκτόπισης» (deportation). Η τουρκική λέξη είναι «τεχτζίρ» (tehcir). Ακόμη και το Οθωμανικό-Τουρκικό Λεξικό μεταφράζει τη λέξη τεχτζίρ σαν εξορία, εκτόπιση, απομάκρυνση από την πατρίδα δια της βίας.viii Τίποτα περί μετατόπισης. Εδώ το θέμα δεν νομίζω ότι είναι κακής μετάφρασης αλλά μιας καλοστημένης προσπάθειας παραπληροφόρησης και απόκρυψης των σφαγών. Ασφαλώς ο αριθμός των εγγράφων στην ιστοσελίδα των οθωμανικό αρχείων που έχουν σχέση με την έστω «μετατόπιση» των Ελλήνων και των Αρμενίων είναι πολύ μικρός. Τρεις πιθανότητες υπάρχουν. Ο πρώτη είναι ότι τα έγγραφα επιλέχτηκαν προσεκτικά. Η δεύτερη πιθανότητα είναι ότι υπάρχουν ακόμα έγγραφα που δεν έχουν καταχωρηθεί και θα ταξινομηθούν στο μέλλον. Η τρίτη εκδοχή είναι ότι τα σχετικά έγγραφα έχουν καταστραφεί. Τουλάχιστον οι πρώτες δύο εκδοχές προσφέρουν κάποια ελπίδα για το μέλλον Το θέμα των εγγράφων στα οθωμανικά αρχεία και η διαθεσιμότητά τους στους ανεξάρτητους ερευνητές και τους μελετητές έχει συζητηθεί εκτενώς και δε θα επεκταθώ σ αυτό το κείμενο. Αρχικά, ο αρμόδιος για να διοργανώσει τα Οθωμανικά Αρχεία σχετικά με το αρμενικό ζήτημα ήταν ο Σινασή Ορέλ, ένας συνταξιούχος διπλωμάτης. Ο Ορέλ 2 / 6
υποστήριξε ότι κανένα έγγραφο δεν υπάρχει σχετικά με την αρμενική γενοκτονία απλούστατα επειδή τέτοιο γεγονός δεν υφίσταται ποτέ... και επομένως δε θα μπορούσαν να υπάρχουν έγγραφα! Αυτό είναι ένα κυκλικό επιχείρημα. Πάντως, ως εκ θαύματος, τα έγγραφα σχετικά με δήθεν σφαγές Τούρκων από Αρμενίους φαίνονται να έχουν σωθεί. Καλούμαστε να πιστέψουμε δηλαδή ότι οι Οθωμανοί υπόκειντο σε σφαγές που διαπράχτηκαν από Έλληνες και Αρμενίους και δεν έκαναν τίποτα για να τις αντιμετωπίσουν, ή ήταν ανίκανοι να αντιδράσουν. Τέλος, παρά τις δυσκολίες πιστεύω ότι είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν τα αρχεία για έρευνα ακόμη και σχετικά με την γενοκτονία. Εδώ θα ήθελα να επισημάνω ότι έχω μεταφράσει πρόσφατα μια σειρά εγγράφων από τα στρατιωτικά αρχεία της Τουρκίας από την εποχή αυτή. Αν και τα έγγραφα έχουν σχέση με τους Ασσύριους αναφέρονται και στους Αρμένιους. Υπάρχουν, εντούτοις, πολλές δυσκολίες που συνδέονται με τη μελέτη των οθωμανικών αρχείων. Οι ερευνητές πρέπει να είναι σε θέση να διαβάσουν τα Οθωμανικά, μια γλώσσα η οποία είναι αρκετά διαφορετική από τα σύγχρονα τούρκικα στο αλφάβητο, στη σύνταξη και συχνά στο λεξιλόγιο. Είναι επίσης πολύ σημαντικό να γνωρίζει ο ερευνητής την Οθωμανική γραφειοκρατία, όπως τα έγγραφα οργανώνονται σύμφωνα με τα γραφειοκρατικά τμήματα στην οθωμανική αυτοκρατορία. Καθώς η γραφειοκρατία αναπτυσσόταν άλλαξε και ο γλωσσικός τύπος που χρησιμοποιούταν. Κατά συνέπεια, λεπτές διαφορές προέκυψαν μεταξύ των γραφειοκρατιών ανάλογα με την προέλευση του εγγράφου. Η γλώσσα στο τμήμα Υπουργείου Οικονομικών ήταν διαφορετική από αυτή του γραφείου συμβουλίου της κυβέρνησης. Οι ανώτεροι επιστημονικοί υπάλληλοι (ilmiye) ανέπτυξαν έναν γλωσσικό τύπο που ονομαζόταν «ταλίκ» (ta'lik). Αυτό αναφέρεται εδώ σαν παράδειγμα δυσκολιών που συνδέονται με τη μελέτη των αρχείων και των παγίδων που ο ερευνητής πρέπει να έχει υπ όψιν. Για να προσκομίσουμε μια καλλίτερη ιδέα σχετικά με τα αρχεία είναι χρήσιμο να εξετάσουμε ιδιαίτερα ένα έγγραφο σχετικά με τους Αρμένιους. Η κατάργηση του Καθολικοσάτου της Κιλικίας Το Καθολικοσάτο της Κιλικίας καταργήθηκε από την οθωμανική κυβέρνηση το 1916. Ένα τηλεγράφημα από τον Υπουργό του εσωτερικού Ταλαάτ Πασά στον Τζεμάλ Πασά, διοικητή του τέταρτου σώματος στρατού και το μέλος της τριανδρίας Ένωσης και Πρόοδος (Ittihat ve Terraki), καταδεικνύει τις μηχανορραφίες των νέων Τούρκων σχετικά με τις θρησκευτικές υποθέσεις των Αρμενίων. Αυτό το τηλεγράφημα είναι μεταφρασμένο και επισυνάπτετε στο τέλος του κειμένου (Βλ. Παράρτημα Α). 3 / 6
Από 1514 μέχρι το δέκατο ένατο αιώνα, το δυτικό μέρος της Αρμενίας («τουρκική Αρμενία») ήταν τμήμα της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Μέχρι το δέκατο ένατο αιώνα, το ανατολικό μέρος ήταν κάτω από την κυριαρχία της Περσίας. Μετά από το Ρωσσο-Περσικό πόλεμο του1828-9, η Ρωσία προσάρτησε το βόρειο μέρος της περσικής Αρμενίας, η οποία περιέλαβε την πατριαρχική πόλη Ετσμιαδζίν. Η Πατριαρχική πόλη Ετσμιαδζίν δεν ήταν ποτέ μέρος της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ενώ τρία άλλα σημαντικά αρμενικά θρησκευτικά κέντρα, τα Καθολικοσάτα της Κιλικίας και του Αχταμάρ (ή αλλιώς Αγδαμάρ) και το Πατριαρχείο της Ιερουσαλήμ περιήλθαν κάτω από την εξουσία τους. Το Πατριαρχείο της Ιερουσαλήμ καθιερώθηκε το 1311. Οι Οθωμανοί καθιέρωσαν επίσης ένα αρμενικό Πατριαρχείο στην Κωνσταντινούπολη, το 1461, ως επίσημη εκκλησιαστική επικεφαλή όλων των αρμενικών εκκλησιών κάτω από την οθωμανική κυριαρχία. Ο πρώτος πατριάρχης, Χοακίμ, μετατέθηκε από την Μπούρσα όπου ήταν επίσκοπος.ix Η Κιλικία, η οποία αποτέλεσε μέρος της μικρότερης Αρμενίας, είχε ένα μόνιμο Καθολικοσάτο από το 1293. Όταν το Καθολικοσάτο του Ετσμιαδζίν επέστρεψε στην αρχική του έδρα, το Καθολικοσάτο της Κιλικίας καθιερώθηκε σαν μια νέα θρησκευτική έδρα. Ένα τρίτο Καθολικοσάτο υπήρχε στο Αχταμάρ, στην επαρχία του Βαν, από 1113. Στην οθωμανική αυτοκρατορία η αρμοδιότητά που της επεκτάθηκε στις επαρχίες του Βαν και Μπίτλις. Η έδρα του Καθολικοσάτου της Κιλικίας επεκτεινόταν στις παρακάτω περιοχές: Άδανα, Χατζίν (Πλασταιντίας), Χαλλέπο, Μαράς, Ζέιτουν, Αντιοχεία, Γιόζγκατ, Γκιουρούν και Κύπρο. Τα τέσσερα αρμενικά θρησκευτικά κέντρα συγχωνεύθηκαν όταν οι Οθωμανοί εξέδωσαν τον κανονισμό περί του Αρμενικού Καθολικοσάτο και Πατριαρχείου στις 10 Αυγούστου 1916. Εφεξής τα Πατριαρχεία της Ιερουσαλήμ και Κωνσταντινούπολης και τα Καθολικοσάτα Κιλικίας και Αχταμάρ καταργήθηκαν και η έδρα του νέου θεσμού υποδείχθηκε η πόλη Σις, με την αρμοδιότητά της να επεκτείνεται σε όλους τους Αρμενίους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το Καθολικοσάτο του μεγάλου οίκου της Κιλικίας δεν ήταν οθωμανικό ίδρυμα και ουσιαστικά η οθωμανική κυβέρνηση δεν είχε κανένα δικαίωμα να το καταργήσει. Ακόμη και ο Ταλαάτ πασάς που ζήτησε από τον Τζεμάλ Πασά «να φροντίσει» την συγχώνευση αναγνωρίζει αυτή την αλήθεια. Η πρόθεση ήταν σαφώς να χωριστούν οι δεσμοί μεταξύ Αρμενίων της Ρωσίας και της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αυτή η πρόθεση ενσωματώθηκε 4 / 6
επίσης στον ίδιο τον Κανονισμό.x Ο Τζεμάλ πασάς διέταξε τον Καθόλικο Σαχάκ Β να αναλάβει τον τίτλο «καθόλικο-πατριάρχη» και να διευθύνει το νέο θεσμό που παρασκεύασε η οθωμανική κυβέρνηση. Η ενδεχόμενη απροθυμία του Σαχάκ προαναγγέλλεται στο τηλεγράφημα. Δ εδομένου ότι οι αρμενικές εκτοπίσεις είχαν ήδη αρχίσει, το αρμενικό στοιχείο στη Μικρά Ασία εξαφανιζόταν γρήγορα. Στις σφαγές του 1909 Αδάνα 30,000 Αρμένιοι σκοτώθηκαν. Το Υπουργείο Εσωτερικού, στις 17 Ιουνίου 1915, διέταξε τους Αρμένιους του Σις, όπου το Καθολικοσάτο της Κιλικίας είχε σαν έδρα, να εκκενώσουν τις εστίες τους. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνονται από το κωδικοποιημένο τηλεγράφημα που εστάλη στην επαρχία Αδάνα.xi Μετά τον πόλεμο τα Πατριαρχεία της Ιερουσαλήμ και Κωνσταντινούπολης και το Καθολικοσάτο της Κιλικία ξαναθεσπίστηκαν. Εντούτοις, το Καθολικοσάτο Αχταμάρ δεν υπάρχει πλέον. Το Καθολικοσάτο της Κιλικίας έχει σήμερα σαν έδρα την πόλη Αντέλλιας, στο Λίβανο. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Αxii ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ Υπουργείο Εσωτερικούxiii Γραφείο Κωδικών Μπαμπιάλιxiv 5 / 6
Κωδικοποιημένο τηλεγράφημα στην εξοχότητά του Τζεμάλ Πασά, διοικητή του Τέταρτου Σώματος Στρατού 30 Απριλίου 1916xv Το αρμενικό Πατριαρχείο στην Ιερουσαλήμ δεν έχει ποίμνιο. Ως ένα ορισμένο βαθμό φαίνεται να συνδέεται με το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Το Συμβούλιο των Υπουργών ενέκρινε την ενοποίηση του Καθολικοσάτου του Σις [Κιλικίας] και του αρμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης και την τακτοποίηση του Καθόλικου-Πατριάρχη στο Σις. Με αυτόν τον τρόπο οι σχέσεις μεταξύ των Αρμενίων της οθωμανικής αυτοκρατορίας και το Καθολικοσάτου Ετσμιαδζίν στη Ρωσία θα διαχωριστεί. Εντούτοις, είναι πιθανό ο Καθολικός του Σις, που βρίσκεται στην Ιερουσαλήμ, να μην δεχτεί το Πατριαρχείο [και] η εφαρμογή αυτού του σχεδίου... έτσι είχα ζητήσει να το φροντίσετε αυτό [το θέμα]. Δεδομένου ότι το [ίδρυμα] Καθολικοσάτο είναι θεμελιώδες για τις Αρμενίους, το Καθολικοσάτο του Σις δεν μπορεί να καταργηθεί. Εάν καταργηθεί οι Αρμένιοι θα διαμόρφωναν πάλι [θρησκευτικούς] δεσμούς με Ετσμιαδζίν. Σύμφωνα με αυτό το ανακοινωθέν ενημερώστε... Υπουργός 6 / 6