,,,-

COUNCIL OF EUROPE CONSEIL ΟΕ ΙΈURΟΡΕ Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού βραβεύιηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης Ευρωπαϊκό Μουσείο 2005 The Museum ofbyzantίne Culture has been awarded the CounciI οί Europe Museum Pήze for the year 2005 Η ΕΚΔΟΣ Η Ε Γι ΝΕ ΜΕ ΙΉΝ ΕνΓΕΝ Ι Κ Η ν ΠΟ ΣΤΗΡ ΙΞΗ ΤΩΝ: TH IS DESK-DIARV vvas PUBLISHED ννιτη ΤΗΕ Κ Ι ΝΌ SUP I'ORT OF: ΑΡΧΙΤΕΧ ΕΝΕΡΓΕιΑΚΗ Α-Ε.... \, ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ-ΖΗΣΙΑΔΗΣ ΑΊΈ.. ΑΝΩΝΥΜ Ο Σ ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ARXITEX ENERGY S.A. COPVRIGHT 2005 ISB N: 960-86540-4-1

ΑΠΟ ΧΩΜΑ, ΝΕΡΟ ΚΑΙ ΦΩΤΙΑ Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 2006 D Ι Α R Υ FROM EARTH, WATER, AND FIRE CERAMIC A RT ΙΝ ΤΗΕ MUSEUM OF ΒΥΖΑΝΤΙΝΕ CUL TU R E ΜΟΥΣΕ Ι Ο ΒΥ ΖΑΝΤΙ ΟΥ Π ΟΛΙΤ Ι ΣΜΟΥ Μ SE Μ 0 17 ΒΥΖΑΝ ΤΙ ΝΕ C LTURE ΣΩΜΑΤΕ Ι Ο ΦΙΛΩ Ν ΜΟΥΣΕ Ι ΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ Π ΟΛΙΤ J ΣΜΟΥ ASSOC r ΤΙΟ OF FRIEI DS OF Τ Η Ε Μ SEUM OF ΒΥ ΖΑ τ τι Ε CU LT U I~E

c

~o,τι διαθέτει σε αφθονία κάθε αρχαιολογικό μουσείο της χώρας μας -που φυσικός τροφοδότης του είναι η ελληνική γη- είναι τα κεραμικά που αποτελούν το πολυπληθέστερο εύρημα κάθε ανασκαφής. Τα κεραμικά ε ίναι συνήθως τα πρώτα που φέρνει στο φως η αρχαιολογικι} σκαπάνη, είτε ως οικοδομικό υλικό που όρθωνε κτίρια ή διαμόρφωνε τις υποδομές μιας πόλης, είτε ως χρηστικό ε ίδος που θεράπευε ανάγκες της καθημερινότητας, είτε ως τελετουργικό σκεύος που ε ξυπηρετούσε τις σχέσεις του ανθρώπου με το θείο ή τους νεκρούς του. Τα κεραμικά, έργα από λάσπη, που παίρνουν μορφή με τη βοήθεια της φωτιάς, είναι επίμονα παρόντα -σπάνια ακέραια, συνήθως σε κομμάτια, σε «όστρακα» όπως λένε οι αρχαιολόγοι στη γλώσσα τους- σε κάθε ανασκαφή, αδιακρίτως της ιστορικής ή της προ 'ίστορικής εποχής της οποίας τα υλικά κατάλοιπα ανασκάπτονται. Είναι τα σταθερά δl1λωτικά της ανθρώπινης παρουσίας στον χώρο, ίσως γιατί είναι φτιαγμένα από την ίδια αρχέγονη ύλη με αυτή του βιβλικού ανθρώπου. Το εφετινό ημερολόγιο είναι αφιερωμένο σ' αυτό το πολύτιμο, από πλευράς δυνατοτήτων άντλησης πληροφοριών, αρχαιολογικό υλικό, που διαθέτει άφθονο το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Πρ όκειται για μια πλούσια συγκομιδή, κυρίως από τις ανασκαφές στην παλαιοχριστιανική και βυζαντινή ψεγαλόπολψ της Θεσσαλονίκης, την οποία ταξινόμησε και αξιοποίησε με βαθιά γνώση η Δήμητρα Παπανικόλα-Μπακιρτζή, η οποία υπογράφει και το διαφωτιστικό κείμενο που ακολουθεί. Δρ Αναστασία Τούρτα Δι ευ θύvrρια του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού 5

Ε ve Γ Υ a Γch aeο l οg ί ca l museum ίη this co uηtγ Υ of Ο UΓ S all of wl1ich a Γ e η a tuγ a ΙΙ Υ supplied by the soil of GΓ eece has o ne thing aplenty a nd that is ce Γ amί cs, which a Γ e the Inost abundant find ίη any excavatio n. Ce Γ a mί cs a Γ e u su ally the fiγ s t finds to be b ΓO u g ht to light by the a Γc h aο l οg ί s t ' s pick, whethe l" ίη the fο Γm ofbuilding m a te Γί a l used ίη cο η s tγu c tί ο η Ο Γ ίη a city's ίη fγas tγu c tuγ e Ο Γ as a utίιίta Γί a η commodity that se Γ ve d eve ΙΎ d aυ need s Ο Γ as a ce Γe m ο ηί a l utensil that played a Ρ a Γt ίη p eople's Γ e Ι at ί ο η s hίρ with the divine Ο Γ with theil" dead. Ce Γa mί cs, WΟ Γk s of clay that take shape with the help of fiγ e, a Γe Ρ e Γ s ί s te ηtι Υ ΡΓ ese ηt - Γ a Γe Ι Υ intact, u sually ίη pieces Ο Γ ' s h e Γd s' as a Γc h aeο l οg ί s t s te Γm them ίη any excavatio n, Γ ega ΓdΙ ess of the hί s toγί ca l Ο Γ ΡΓ e hί sto Γί c Ρ e Γί ο d to which ίι Γ e Ι a tes. T hey a Γ e the consistent ίηdί cato Γ S of human ΡΓ ese η ce ο η the site, possibl y because they a Γ e made of the same ΡΓίιηΟΓdί a l m atte l" as biblical man. ΟυΓ 2006 d es k-dί a Γ Υ is d edicated to this ΡΓ ec ί ο u s (ίη te Γm s of the ίηfο Γm a tί ο η to be gleaned fγom ίι ) a Γch aeο l οg ί ca l m a te Γί a l, which the Museum of Byzantine C uιtuγ e has ίη abundance. Ιι is a Γί c h h a Γves t, mainly fγom excavations ίη the Byzantine megalopolis of Thessaloniki, which has been classified and expounded by ΟΓ D em e tγ a Papanikola Β a kίγtζ ί, who has WΓίtte η the enlig htening int ΓO du c ti o n whichfollows. ΟΓ Anastasia T O LlΓta DίΓ ectο Γ ογ the Μ u se uιη ογ Byzan tine C ul tι Ι Γe 7

G

/0 πως κάθε χρόνο, από το 2000 και ε ξής, το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και οι «Φίλοι» του εκδώσαμε και εφέτος ημερολόγιο-λεύκωμα για τη νέα χρονιά, το 2006, με θέμα αυτή τη φορά τα κεραμικά του Μουσείου. Η συνάδελφος κ. Δήμητρα Παπανικόλα-Μπακιρτζή, ειδικιι στην κεραμική, μ ε βαθιά γνώση του αντικειμένου εκθέτει στο εισαγωγικό κείμενο που έγρα ψε για το ημερολόγιο όλες τις πτυχές της βυζαντινής κ ερα μικής: τψ τεχνολογία, τη χρήση των κεραμικών ως οικοδομικό υλικό, ως σκεύιι καθημερινά στη ζωή πλουσίων και φτωχών -αμφορείς, λαγήνια, στάμνοι και σταμνιά, πιθάρια, χύτρες μαγ ειρέ ματος, τηγάνια, ε πιτραπέζια σκεύη, πινάκια, κούπ ες, λυχνάρια κ.α.- τη διακόσμησή τους -γραπτή, εγχάρακτ η, ανάγλυφη- τα θέματα διακόσμησης, την εξέλιξη και τη χρονολόγησή της. Όλα με τρόπο απλό, αλλά ταυτόχρονα υπεύθυνο, έτσ ι ώστε το κ είμ ενο να αποτελεί, όχι μόνο μια πρώτη γνωριμία με τη βυζαντινή κεραμική για τους αμύητους, αλλά ταυτόχρονα και ένα εύχρηστο βοήθημα για τους σπουδαστές. Οι σελίδες του ημερολογίου κοσμούνται με μια πλούσια σειρά κεραμικών από τις συλλογές του Μουσείου, τα οποία με την ποικιλία τους εικονογραφούν πειστικά το κείμ ενο και δείχνουν, ιδιαίτερα τα εφυαλωμένα κεραμικά, ότι οι κεραμίστες, τεχνίτες λαϊκοί, εργάστηκαν με ελευθερία και έμπνευση και ακόμη πιστοποιούν, ότι τα κεραμικά κατά λοιπα της βυζαντινής περιόδου δεν είναι μόνο πολύτιμα τεκμήρια του πολιτισμού για τους αρχαιολόγους, αλλά ότι αποτελούν αδιάψευστα στοιχεία για την αισθητική της καθημερινής ζωής των βυζαντινών Το Διοικητικό Συμβούλιο των «Φίλων του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού» με την ευκαιρία της έκδοσ ης του ημερολογίου του 2006 εύχεται στα μ έλ η του και τους συμπολίτες το νέο έτος να τους χαρίζει υγεία και χαρές. ίκος Ν ικονάνος Ομ. Καθηγητής Bυζαvι:ινής Αρχαιολογίας και Ι σroρίας της Τέχνης Πρόεδρος του Σωματείου των Φίλων του Μουσ ε ίου Bυζαvι:ινoύ Πολιτισμού 9

c ontinuing the tγaditiοn begun in 2000, the MuseuIη of Byzantine Cu ΙtuΓ e and its FΓieηds have biόught out this desk-dίaγυ foγ the ew YeaΓ 2006, οη the theiηe this tiiηe of tlle IηuseuIη 's ceγaω i cs. ΟυΓ colleague DΓ DeιnetΓa ΡaΡanikοla-ΒakίΓtΖis, an eχρeγt in ceγaω i cs with a profound knowledge of the subject, has WΓitten an intiόdu ction that cove Γ S all aspects of Byzantine ceraiηics. technology, cerainics einployed as building Iηaterial, as everyday utensils used by rich and ΡΟΟΓ alike (aiηphoras, lagenia, jugs and Ρίtc lι e ΓS, stoγage jaγs, cooking pots, fγ Υ ίng pans, tabιewaγe, plates, bowls, l aωps), theil' d eco Γatiοη (painted, incised, and "elief), the decoγative Iηotifs, and the dev e l opiηent and dating of ceγaωίcs. She WΓίtes siiηp l y, but authογίtatίv e Ι Υ, piόducing' a text that is not just an intiόduction to Byzantine ce Γaωίcs [ΟΓ the uninitiated but also a handy ΓefeΓeηce aid [ΟΓ students. The pages of the desk-diaγυ aγe gγaced with a Γίch and va Γί ed aitay of ceraiηics fiόiη the IηuseuIη 's collections that effectively ίllustγate the text. The glazed ceγa ιni cs especially show that the ΡοtteΓS, ΟΓd ίη aγυ aγtίsaηs, WΟΓked with fγeedοω and ίηsρίγ a tίοη, and they also attest that the ceγaω i c " eiηains of the Byzantine period not οη l Υ piόvid e ΡΓeciοus tokens of cιιιtuγe for aγchaeο lο gists but also offeγ iitefutable evidence of tlle Byzantines' eveιύdaυ aesthetic ΡΓefeΓeηces. The coiη mittee of the FΓieηds of the MuseuIη of Byzantine Cu ΙtuΓ e would like to take this ΟΡΡΟΓωnίΙΥ to wish meωbeγs and fellow citizens alike health and happiness in 2006. Nikos ikonanos ΡIΌ fessοr Emer itιι s ογ Byza ntine Arcllaeology and Η ί stoγ)' ογ Αn President ογ tll e Association ογ Friends of the Μ u se uιη of Byza ntine C ultιιre 11

ΑΠΟ ΧΩΜΑ, ΝΕΡΟ ΚΑΙ Φ ΩΤΙΑ Η τέχνη της κεραμικής σro Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού πηλός είναι ένα από τα παλαιότερα υλικά που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος και Ο ταυτόσιιμο της δημιουργίας, αν θυμηθεί κανείς την Παλαιά Διαθήκη και το θεϊκό πλάσιμο του ανθρώπου από τον πηλό. Ο πιιλός καμωμένος από χώμα και νερό εμπεριέχει την έννοια του εύπλασroυ αλλά και του εφιιμερου και ευδιάλυτου μιας και εύκολα με λίγο επιπλέον νερό, διαλύεται σrα εξ ων συνετέθιι Οι ιδιότητες αυτές, ωσrόσo, αλλάζουν ριζικά, όταν ο πιιλός υπoσrεί τη δοκιμασία της φωτιάς. Τότε, ο εύπλασroς και ευδιάλυτος πηλός μεταμορφώνεται. Τα πήλινα αντικείμενα, αφού ψηθούν σrη φωτιά, μετατρέποντα ι σε κεραμικά. Αποκτούν σrαθερό σχιιμα, αμετάβλητη μορφή και εμφανίζουν αντοχές πολύ μεγαλύτερες από αυτές των υαλίνων και από αυτές των φαινομεν ι κά άτρωτων μεταλλίνων αντικειμένων, τα οποία υποκύπτουν κατά κανόνα σrην ανακύκλωση Αντίθετα, τα κεραμικά ακόμα και σπασμένα εξακολουθούν πεισματικά να δηλώνουν την παρουσία τους. Το τρισύνθετο των κεραμικών βρήκε την καλύτερη έκφρασή του σroν παραλληλισμό του με το τρισυπόσrατo, αδιαίρετο και ομοούσιο της Αγίας Τριάδος, όταν κατά την Α Οικουμενική σύνοδο σrη ίκαια το 325, ο άγιος Σπυρίδων, θαυματουργών, «σφύγξας την κεραμίδαν το μεν πυρ εφυγεν ανω, το δε νερον επεσεν κάτω και το χώμα εμεινεν εις τας χείρας του φανερώνων το μυστήριον της άγίας τριάδος». Το κεραμικό αντικείμενο συντρόφεψε τη ζωή του ανθρώπου σ ' όλες της τις εκφάνσεις και σε ποικίλες χρήσεις: ως οικοδομικό υλικό, ως καθημερινό σκεύος, ως μέσο φωτισμού, ως παιγνίδι κι ακόμα ως αντικείμενο για λατρευτική ή ταφική χρήση Οικοδομικά υ λικά Ένα σχεδόν ανυπoλόγισrα μεγάλο μέρος των δομικών υλικών είναι καμωμένα έως τα σήμερα από πηλό και ανήκει σγην κατηγορία των κεραμικών Στο Βυζάντιο τεχνίτες που αναφέρονται ως κεραμείς, κεραμζδάδες, κεραμζδοπλάσταζ, πλζνθουργο ί, οστρακάρ ΖΟΖ, πηλοπλάσταζ και πηλοεφψες ασχολούνταν με την παρασκευή κεραμιδιών, πλίνθων, επιδαπέδιων και επιτοίχιων πλακιδίων, πηλοσωλιινων, υδρορροών κ.ά.. Τα αντικείμενα αυτά προορίζονταν για δημόσια οικοδομήματα, Kάσrρα, οχυρωτικά έργα, 13

εκκλ ησίες, π αλάηα αλλά και τα π ε ι νά ιδι ωτικά σπίτια στις πόλεις κ α ι στην ύπαιθρο. Τα εργασr ήρια κεραμικής, και ε ι δ ικ ότερα αυτά π ου κατασ κ εύαζαν ο ικ οδο μικά ε ίδ η, βρίσκονταν κυρίως στ ις παρυφές των πόλεων, κατά κανόνα π άνω στους πολυσύχναστους δρόμους π ου οδ ηγ ούσαν σ ' αυτές ή κοντά σε λ ιμ άνια για τ η ν ευκολότερ η δια κίν ηση και δ ιάθεση των προ ϊόντων τους ο π ωσδ ήπ οτε όμως κοντά σε νερό κ α ι κοιτάσματα μ ε κατάλ λ ηλ ο για τ η ν παρασκευlι των προϊόντων τους χώ μ α. Κεραμικά σκεύη Μεγάλο μ έρος κεραμικών αν lικ ε ι στ η ν κατηγορία των σκευών Στ η ν καθη μ ερ ιν ή ζωl} π λουσίων και φτωχών, λα ίκών κ α ι κληρικών, το κεραμικό σκεύος θεράπευε ανέκαθεν βασ ικ ές ανάγ κ ες. Στο Βυζάντιο το κεραμικό σκεύος εξα κ ολούθ η σε να κυριαρ χεί κ α ι στον τομέα των μ ετα φορών μ ε το κατ 'ε ξοχήν μ εταφορ ικ ό αγγείο τον α μφ ορέα. Η εργονο μική μορφ ή του σκεύους αυτού ανταποκρ ι νόταν άρ ιστα στ ις α παιτ ήσ ε ις των πολλαπλών μ ετακ ι ν ήσ εων σε μακρ ινές α π οσrάσε ις. Διέθετε χοντρά ανθεκτικά το ιχώ ματα, δύο γερές λαβές για ασφαλές πιάσ ιμ ο από τους αχθοφόρους και σώμα κατάλληλα δια μορφω μ ένο για το στοίβαγμα μ έσα στα α μπ άρια των πλοίων, καθώς αραδιάζονταν σε σειρές κ ατά τέτοιο τρό π ο ώστε ο ι αμφορείς της πάνω σε ιράς να φωλιάζουν ανάμεσα στα δ ιάκ ενα που δημιουργούσαν ο ι λαβές και ο ι ώ μ ο ι τ ης πρ ο ηγ ού μ εν ης κάτω σειράς. Κρ ασ ί, λάδι, ξηρ οί καρπο ί, μ έλ ι ακόμη και παστά ψάρια μεταφέρονταν μέσα σε α μφορείς ή σε σκεύ η που ε ίχαν συγγεν ι κή μ ε τον α μφ ορέα μορφ ή. Στα βυζαντινά χρόνια ως συνώνυ μ ο τ ης λέξ ης α μφ ορέας επ ικρ άτ η σε η ονομασία ψαγαρικόν» ή ψεγαρικόν», ονο μ ασία π ου, ενώ αρχ ικ ά ως ε πίθ ετο δ ήλ ωνε τους α μφ ορε ίς α π ό τα Μέγαρα, κ ατέλ ηξ ε, ως ουσιαστ ικ ό π ια, να σ ημ αίνε ι οποιοδ ήπ οτε α μφ ορέα. Τα ψαγαρ ικ ά» κυριάρχησαν ως σκεύος μ εταφοράς έως τον 140 α ιώνα όταν αντ ικ αταστάθ η καν από τα ξύλινα βαρέλια, είδος π ου ειο ιlγ αγαν ο ι ιταλοί έ μπ ορο ι, κυρίως ο ι Β ενετοί και ο ι Γενουάτες, ο ι ο π οίο ι κρατούσαν στα χέρια τους το ε μπόριο τη ς εποχή ς. Λαγήνια, στάμνοι και σταμνία π ου ήσαν αγγεία πολύ μικ ρότερα από τους α μφ ορείς, μ ε μία ή δύο λαβές και μ ερ ικ ές φορές διακοσμημ ένα, χρ η σίμ ευαν για τη μ εταφορά υγρών και κυρίως νερού, σε μικρ ές κσrά κανόνα α π οστάσε ι ς. Ας τα φανταστούμε γεμάτα νερό σroυς ώ μ ους των κοριτσιών στ η διαδρο μή από τ η βρύση στο σπίη. Πιθάρια, μικρ ά και μ εγάλα, πακτωμένα κατά κανόνα στο χω μ άηνο δά π εδο των κελαρ ιών των βυζαντινών σπιτ ι ών, μ ονασr η ρ ιών και άλλων ιδρυ μ άτων, χρ η σίμ ευαν για τ η ν 14

αποθήκευση λαδιού, κρασιου, οπως επίσl1ς δl1μητριακών, οσπρίων και άλλων Σκεύη μεταφοράς, όπως οι αμφορείς, εξυπηρετούσαν και ως δοχεία αποθl1κευσης, καθώς φυλάσσονταν στα κελάρια μαζί με το περιεχόμενό τους. Σε σκεύη που αναφέρονται στις πηγές ως κουρελο ί 11 κουρούπια και ταυτίζονται με ανοιχτόλαιμα κλειστά αγγεία με ατρακτοειδές σώμα και επίπεδη βάση φυλάσσονταν τυρί στη σαλαμούρα, ταριχευμένα είδη, όπως παστά ψάρια, παστά κρέατα και λαχανικά στην άλμη ή στο ξύδι, τα γνωστά τουρσιά. Στο μαγειρείο του βυζαντινού σπιτιού τα κεραμικά κυριαρχούσαν Το κατ' εξοχήν μαγειρικό σκεύος 11ταν γνωστό ως τσούκκα ή τσουκάλι ή με το πιο αρχαιζον της όνομα ως χύτρα. Σε διάφορα μεγέθη διατήρησε το δοκιμασμένο σω χρόνο εργονομικό της σχήμα με το σφαιρικό σώμα και το ευρύ στόμιο έχοντας μια, δύο ή καθόλου λαβές. Διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται στόχευαν στην εξυπηρέτηση επιμέρους αναγκών, όπως για παράδειγμα η διαμόρφωση του χείλους, για να δεχτεί καπάκι, και 11 κοφτι1 ή αποστρογγυλεμένη βάση η πρώτη κατάλληλη για να τοποθετηθεί το τσουκάλι κατευθείαν στη θράκα του τζακιού και η δεύτερη για να πατήσει στον τριγωνικό πυροστάτη. Εκτός από την τσούκκα μεγάλος αριθμός τηγανιών ήσαν επίσl1ς πήλινα. Ρηχά ή βαθιά αποτελούσαν απαραίτητο μαγειρικό σκεύος για την παρασκευι1 φαγητών, όπως τα σφουγγάτα, που ήσαν είδος ομελέτας, αλλά και γλυκών, μιας και μεγάλος αριθμός βυζαντινών γλυκισμάτων παρασκευάζονταν με τηγάνισμα. Στο θέμα παράθεσης της τροφής το κεραμικό αντικείμενο έπαιζε πάντοτε πρωταγωνιστικό ρόλο. Πινάκια, κούπες, κύπελλα και άλλα πιο εξειδικευμένα σκεύη, καμωμένα από πηλό, αποτελούσαν το συντριπτικό μέρος σω καθημερινά βυζαντινά τραπεζώματα. Τα επιτραπέζια σκεύη της πρωτοβυζαντινής περιόδου αποτελούν σε γενικές γραμμές συνέχεια και εξέλιξη των ρωμαϊκών' είναι στο μεγαλύτερό τους μέρος αβαθlι αγγεία μεσαίου μεγέθους, κατάλληλα για την παράθεση σrεγνού και όχι υδαρούς φαγητού. Μπορούμε να τα φανταστούμε αραδιασμένα σε χαμηλά παρατραπ έζια μπροστά σωυς μισοξαπλωμένους συνδαιτυμόνες, μιας και επικρατούσε ακόμα η συνήθεια να απολαμβάνουν το φαγητό ακουμπισμένοι σε ανάκλιντρα και μαλακά στρωσίδια. Κατά τη μέση βυζαντινή περίοδο η συνήθεια αυtlι φαίνεται να αλλάζει, και οι συνδαιτυμόνες άρχισαν να τρώνε καθιστοί γύρω από ένα τραπέζι, ωστόσο, η μορφή των σκευών παραμένει η ίδια. Εξακολούθησαν δηλαδή να είναι στην πλειονότητά τους ρηχά 15

πινάκια και ημισφαιρ ικ ές κούπες μεγάλου κυρίως μεγέθους, και 11σαν αγγεία που μπ ο ρούσαν να εξυ ΠI1Ρετήσουν ως κοινά σκεύ η παράθ εσ η ς του φαγητού στη μέσ η του τραπεζιού. Οι απε ικ ονίσεις δείπνων και γευμάτων υποσεηρίζουν Έην άπο ψη αυέ ή, καθώς ο αρ ι θ μ ός των σκευών που απε ικ ονίζοντα ι είνα ι δυσανάλογα μικρ ότερος από τον αρ ι θ μ ό των παρευρισκομ ένων, ο ι ο π οίο ι ε μφ αν ίζοντα ι να α πλώνουν το χέρ ι για να π άρουν ΈΟ μ ερίδ ι ό τους α π ό Έα συνήθως δύο ή τρία μ εγάλα πιάτα π ου υ π άρχουν σω -φαπέζι. Μέσα στο 130 αιώνα γίνε-rαι ε μφ ανές πως η μορφή και ΈΟ μ έγεθος των ε παρ α π έζ ιων α γγ είων αλλάζουν Το μ έγεθός τους μικρ α ίνε ι, κα ι γίνονται βαθύτερα. Τις περισσότερες φορές πρόκεααι για βαθιές ημισφ αιρ ικ ές κούπες μικρ ού κατά κανόνα μ εγέθους. ΤΟ μικρ ό μ έγεθος φανερώνει ατο μική χρ ιιση, ενώ η διαμόρφωση μ ε τ η βαθ ιά κοιλότηέα δ ηλώνε ι υδαρή φαγητά δ ηλαδ ή ζωμούς και σούπες. Οι αλλαγές αυτές υπ οδε ικνύουν δ ια φοροποιήσεις στη διατροφή των βυζαντ ι νών μ ε σφοφή σε φτωχότερο και φθηνότερο δια αολ όγιο. Οι κο ινω ν ικοο ικονομικ ές συνθήκες π ου ε πικράέ ησα ν μετά Έ η λαηνικιι κατά κτ η σ η το 1204 και ο ι ε πιδράσε ις γευστικών προτιμήσεων από τ η Δύ σ η θα μπ ορούσαν να δώσουν μια ικανοπ ο ιηηκή ερμηνεία για ης αλλαγές που π αρατηρούντα ι στα ε παραπ έ ζια σκεύη Kα-rά τ η ν υστεροβυζαυnνή π ερ ίοδο. Αντίθετα μ ε όη συ μβ αίνε ι μ ε τα υπόλο ιπ α σκεύη, μ εγάλο μ έρος των ε παρ α π έζ ιω ν αγγείων φ έρ ε ι κάποιου είδους διακόσμηση, σω ιχ είο που προσφ έρ ε ι Έη δυνατότητα προ σέγγισης θεμάτων, όπως ε ίνα ι ο χαρακτ ήρας των ξένων ε πιρροών και ο ι αισθηηκές προ τ ιμιισ ε ις κ α ι ε πιλ ογές. Στα αγγεία των πρ ώτων χρ ιστιαν ικών α ιώνων, στα δια κοσ μηηκ ά θέματα και μοτίβ α των κεραμικών σκευών ε μφ ανίζοντα ι χρ ι στιαν ικ ά σύ μβ ολα, ό π ως ο ιχθύς, ο α μ νός και κυρίως σταυροί. Εμφανίζονται, ε πιπλ έον, θρ ησκ ευηκού π ερ ι εχο μ ένου α π ε ικ ονίσε ις α π ό τ η ν Π αλαιά και Καινή Διαθήκη, σύ μβ ολα που εκφράζουν και εμπεριέχουν Έ η ν ανάγκ η Έων πρώτων χρ ιστιανών για αποέύπωση της θείας παρουσίας και επίκλησ l1 τ η ς θείας προστασίας. Γύρω στον 70 α ιώνα, στο χώρο των κεραμικών η ε μφ άν ι σ η Έ η ς πρακηκής επένδυσ η ς τ ης κεραμικιις επ ιφ άνειας μ ε υάλωμα θα επ ιφ έρε ι ριζική αλλαγ ή στον χαρα κτιιρ α του καθημερινού επαραπ έ ζιου σκεύους στο Βυζάντιο. Αν και πρωέαρχικός στόχος Έ ης εφυάλωσης (επ ι-υάλωση ς) ήταν να καταστήσει το αγγείο αδ ιάβροχο, η πρακηκιι αυτ ή εξελίχθ ηκ ε σε κ αθορ ι στ ικ ό παράγο\γ[α στ η ν αισθ ηηκή του ε μφ άνισ η, κυρίως όταν σων 11 0 16

αιώνα εξαπλώθηκε η συνήθεια να επενδύουν τα αγγεία με άσπρο επίχρισμα πριν τοπο θετήσουν το υάλωμα. Η ανο ιχτόχρωμη επιφάνεια, που εξασφάλιζε το στρώμα του επιχρίσματος κάτω από το επίχρισμα, έδωσε δυνατότητα ανάπτυξης της διακόσμιισιις στα κοκκινόσαρκα αγγεία. Κύριες μορφές διακόσμησης των βυζαντινών κεραμικών είναι η γραπτή, δηλαδή η ζωγρα φιστή, η ανάγλυφη και η εγχάρακτη. Η πολύχρωμη είναι είδος γραπτής διακόσμησης που εμφανίζεται σε επιτραπέζια σκεύ ιι αλλά και σε πλακίδια επένδυσης τοίχων καμωμένα με άσπρο 11 ασπριδερό πηλό και των οποίων τόπος κατασκευής πιστεύουμε πως είναι η Kωνσrαντινoύπoλη Χρησιμοποιεί υαλώδη χρώματα, όπως πράσινο, κυανό, κίτρινο, κόκκινο αλλά και μαύρο, κυρίως για τα περιγράμματα. Η κωνσταντινουπολίτικη κεραμική με άσπρο πηλό ανέδειξε επίσης ένα άλλο είδος διακόσμησης, την ανάγλυφη Καμωμένα με σφραγίδα 11 μήτρα, ανθρώπινες μορφές, ζώα, πουλιά και γεωμετρικά μοτίβα εμφανίζονται ανάγλυφα κάτω από την εφυάλωση, κίτρινη ή πράσινη. Η εγχάρακτη, πάνω σε στρώμα επενδυτικού επιχρίσματος, διακόσμηση είναι χωρίς αμφιβολία το πιο αvrιπροσωπευτικό και κυρίαρχο είδος διακόσμησης των βυζαντινών επιτραπέζιων κεραμικών Το είδος αυτό της διακόσμιισης είναι γνωστό διεθνώς ως sgtαffi to ή sgtαffiαto από το ιταλικό ρήμα sgrαffiαre που σιιμαίνει «χαράσσω». Η διαδικασία εκτέλεσης ακολουθούσε την εξι1ς πορεία: αφού το φρεσκοκαμωμένο αγγείο στέγνωνε, τόσο όσο να σταθεροποιηθεί το σχήμα του, δεχόταν επενδυτικό στρώμα επιχρίσματος κατά κανόνα άσπρο ή ασπριδερό. Το επίχρισμα, που στη γλώσσα των μαστόρων της κεραμικής είναι γνωστό ως μπαντανάς ή αστάρ ι, είναι καθαρός αραιωμένος πηλός σε μορφή νερουλής κρέμας. Στο στρώμα του επιχρίσματος ο τεχνίτης χάρασσε το διακοσμητικό θέμα που επέλεγε. Η χάραξη αποκάλυπτε τον κόκκινο πηλό κάτω από το επίχρισμα έτσι που οι κόκκινες εγχάρακτες γραμμές σχημάτιζαν τα διάφορα στοιχεία και μοτίβα της διακόσμησης. Μετά την ολοκλήρωση της χάραξης το αγγείο έμπαινε στο καμίνι για ψήσιμο. Μετά το ψήσιμο το κεραμικό πια αγγείο δεχόταν επικάλυψη με υάλωμα και έμπαινε στο καμίνι για το δεύτερο ψήσιμο, που έκανε την εφυάλωση αδιά βροχη, διάφανη και λαμπερή. Με πειραματισμούς στο εύρος της χάραξης και αναζητήσεις στις δυνατότητες που 17

προσφ έρει η αντίθ ε σ η ανά μ εσα στο σκουρόχρω μ ο του Πl1λού και το ανο ικτόχρωμο του επ ιχρίσματος, η εγχάρακτη διακόσμηση των βυζαντινών εφυαλω μ ένων αγγείων θα ανα ζ ητήσε ι δ ιάφορους τρόπους έκφρασ η ς και αναν έωσ ης σε μ ια μ ακροχρόνια π ορε ία από τον 11 ο αιώνα έως τα ν ε ώτερα χρόνια. Η λεπτιί χάραξ η θα οδ l1γήσε ι σε λεπτογχάρακτα δαντελωτά θέματα μ ε σπείρες κα ι έλ ι κες κατά τον 110-120 α ι ώνα. Η αδρή χάραξ η θα κυριαρχήσει πρ ος το τέλος του 12 0υ αιώνα μ ε αδρε γχάρα 'κτες μορφ ές πολεμιστών, κυνηγών αλλά και αδρά χαραγ μένα γεωμετρ ικ ά μ οτίβα. Η αφαίρ ε ση του επ ιχρίσματος γύρω από τις παραστάσεις θα δώσε ι, δίκ η ν αναγλύφου, επιπεδόγλυ φα θέ ματα μ ε ανθρώπ ι νες μορφ ές και ζώα, όπως λιοντάρια, ελάφια, αλλά κυρίως λαγουδάκια, στο τέλος του 1 20υ και στ ις αρχές του 1 30υ α ι ώνα. Μέσα στον 130 α ιώνα πινελιές πράσινου κ α ι κ αφεκίτρ ινου χρώ μ ατος έρχοντα ι να ποικίλλουν τον εγχάρακτο δ ιάκοσ μ ο και να δώσουν έγχρωμα εγχάρακτα σκεύ η. Ξ εχωρ ιστά ή μαζί στο ίδιο αγγείο φαιδρύνουν χρωματικά τα καθημερινά κεραμικά σκεύη του βυζα ντ ι νού και μ ετα β υζαντ ινού κόσμου, καθώς η πρ ακτικ ή αυτ ή συνεχίζεται έως τα νεώτερα χρόνια. Σκεύη φωτισμού Κατά την πρωτοβυζαντινή π ερίοδο ε ξακολούθ η σε να γνωρίζει μεγάλ l1 διάδοση το κλειστό κεραμικό λυχνάρ ι που αποτελε ίτα ι από δύο τμήματα καμωμ ένα σε μήτρ α. Μια μήτρα χρ ησίμ ευε για την κατασκευή του κάτω κ οίλου τμήμ ατος του λυχναριού, διαμορφωμένου κατάλληλα για να δεχτεί την καύσιμη ύλ η, συν lί θως ελα ιόλα δο, ενώ μ ια δεύτερ η χρ η σίμ ευε για τ η ν κατασκευή του εκτός εξαιρέσεων διακοσμημ ένου άνω επίπ εδου τ μήμ ατος. Σχημάτιζε τον μύξα, δ ηλ αδ ή τη θέσl1 για το φιτίλι, και έφ ερε μια ή π ερισσότερες ο π ές για τον αερισμό και τ η ν πλήρωσ η μ ε καύσιμη ύλ η Μια λαβή, κατά κανόνα απέναντι στον μ ύξο, συ μπλήρωνε τ η μορφή του πιο διαδεδο μ έ νου στον αρχαίο και βυζαντινό κόσμο φωτιστικού μ έσου. Στο πλούσιο θε μ ατολόγιο τ η ς διακόσμη σ η ς των πήλινων λυχναρ ιών η επικράτ η σ η τ η ς χριστιανικής θρησκείας πρόσθεσε ν έα θ έματα, χρ ιστιαν ικ ά σύ μβ ολα, κυρίως σταυρούς, απε ικ ονίσε ις αγίων κα ι ι ε ρών προσώπων Από τον 70 α ιώνα αρχίζουν να ε μφ ανίζοντα ι λυχνάρια καμωμ έ να στον τροχό, που ε ίναι συνή θως ανο ικτά και φ έρουν εφυάλωσ η. Έχουν συχνά ψηλlί βάση και ένα 11 π ε ρισσότερα ελαιοδοχεία. Κεραμικά και ταφικά έθιμα Η ε ιδωλολατρ ικll συνήθεια τ η ς τοποθέτ η σ η ς μ έσα στους τάφους διαφόρων αντ ικ ε ιμ ένων, ανά μ εσά τους και πολλά κεραμικά αγγ ε ία, τα οποία, ως 18

κτερίσματα, συνόδευαν τον νεκρό στην πέραν του θανάτου άλλη ζωή, εξακολούθ η σε και κατά την πρωτοβυζαντινιι περίοδο. Ωστόσο, σταδιακά, η πρακτική αυτιι εγκαταλείπεται, και τα ελάχ ιστα αγγεία σε ταφές της μεσο βυζαντινής περιόδου και τα πιο πολλά που ανευρίσκονται σ ' αυτές των υστ ε ροβυζαντινών χρόνων δεν αποτελούν πλέον κτερίσματα αλλά απλώς σκεύη που χρ η σίμ ευαν σε πρακτικές κατά τ η νεκρώσ ιμη τελετουργία και σε έθ ιμα που συνδέονται μ ε τ η ν απόδοση τ ιμών στους νεκρούς. Μέχρ ι και σή μ ερα αγγεία, όπως πήλινα κανάτια, χρησ ιμοποιούντα ι για να ρίχνουν κρασί ή νερό στους τάφους ή για το πλύσ ιμο των χερ ιών μετά τη ν επίσκεψη σ ' αυτούς. Επ ιβιώνουν ακόμη έθ ιμα όπως η ρίψη ελαίου από κάποιο σκεύος, συνήθως ένα πιάτο, πάνω στο σώμα του νεκρού πριν αυτό σκεπα στεί μ ε χώ μα. Το σκεύος που χρησ ιμοπο ι είτα ι ρίχνετα ι και αυτό μ αζί στον τάφο. Κεραμικά και λατρεία Πρακτικές που σχετίζονται μ ε τη λατρεία και τις θρησκευτικές τελετές χρησιμοποίησαν ευρύτατα δ ιάφορα κ ερα μικά είδ η Εκτός από σπάν ι ες περιπτώσεις πήλινων ε ικόνων, στους χώρους λατρε ίας πήλινοι λύχνο ι κάλυψαν τις αv.άγ κ ες φωτισμού και κεραμικά σκεύη, όπως δισκάρια, λεκάνες, λεκανίδ ε ς ακό μα και άγια ποτήρια, εξυπηρ έτησαν ανάγκες κατά τ η ν τέλεση της λατρείας. Επ ιπ λέον, πήλινα αγγεία χρ η σ ιμοποιήθηκαν στη λατρεία αγ ιάσματος και αγ ιασμένου ελα ίου στα μεγάλα προσκυνή μ ατα του χρ ι στιαν ικ ού κόσμου. Αγγεία σε σχ ήμα μικρ ού πεπλατυσμένου φιαλιδίου μ ε δύο μικρ ές λαβές χρ η σίμ ευαν για να μ εταφέρουν ο ι πιστοί αγιασ μ ένο έλαιο ή αγιασμένο νερό ως ευλογία στ ις μακρ ινές τους πατρίδες. Περίφημες ε ίναι οι πήλινες ευλογίες από το προσκύν ημα του αγ ίου Μ ηνά στη ν Αίγυπτο, που έφεραν στ ι ς δύο όψ ε ις τους ανάγλυφ η παράστασ η του αγίου ανά μ εσα σε δύο καμήλ ε ς. Με τη λατρεία αγ ιάσματος πρ έπει να συνδέοντα ι αγγεία σε μορφή κούπας μ ε απε ι κονίσεις ή μ ονογρά μμ ατα αγίων Τέτοια αγγεία μ ε το μ ονόγρα μμα του αγίου Δημητρίου πιθα νόν σχετίζονται μ ε ανάλογ η λατρεία στ η βασιλική του αγίου στ η Θεσσαλονίκ η. Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, ένα Μουσείο μ ε δηλω μ ένο το ενδιαφέρον για τα θέματα του υλ ικ ού βίου, έδε ιξ ε πάντοτ ε ξεχωρ ι στή μ έρ ιμνα στα θέματα τ η ς καθημερινιις ζωής. Δεν είναι συνεπώς π ερ ίε ργο πως τα κ ερα μι κά γνωρίζουν ι διαίτερη μ εταχε ίριση στους χώρους του Μουσείου. Ελάχ ι στες είναι ο ι εκθεσιακές ενότητες της μ όν ιμη ς έκθεσ η ς του χωρίς κεραμικά, τα οποία αντ ιμπωπίζοντα ι ως οικιακά, λατρευτικά, ταφ ικά αντ ι κεί - 19

μενα, και εξετάζοvrαι μεταξύ άλλων από άποψη τεχνολογίας, διακίνησης και διακόσμησl1ς. Στην κεραμική αφιερώθηκε, επίσης, ειδική έκθεση με τίτλο «Βυζαντινά εφυαλωμένα κεραμικά. Η τέχνη των εγχάρακτων», που οργανώθηκε στην Πτέρυγα Περιοδικών Εκθέσεων του Μουσείου το φθινόπωρο του 1999. Επιπλέον, εκθέσεις, όπως η «Καθημερινή Ζωή στο Βυζάvrιο», που οργανώθηκε από το Μουσείο στον Λευκό Πύργο στο πλαίσιο της σπονδυλωτής έκθεσης </Ωρες Βυζαvrίου», περιέλαβαν σημαvrικό αριθμό κεραμικών εκθεμάτων Η μέριμνα για Τψ κεραμική στο Μουσείο Βυζαvrινού Πολιτισμού δεν σωματά στην εκθεσιακιl της παρουσία, αλλά προχωρεί στη συντήρηση και αποθήκευση της. Κατάλληλα εξοπλισμένα εργαστήρια εξειδικεύοvrαι στη συvrήρηση του ανασκαφικού κεραμικού υλικού, και μεγάλο μέρος των αποθηκών είναι διαμορφωμένο με σύστημα κυλιόμενων ραφιών για την αποθήκευση του. Ειδικότερα για την αποθήκευση των αμφορέων λύση έδωσε η κατασκευή ομοιώματος καραβιού, μέσα στο οποίο αυτοί τοποθετήθηκαν σύμφωνα με τον τρόπο που μεταφέροvrαν κατά την αρχαιότητα, στοιβαγμένοι δηλαδή κατά σειρές στο αμπάρι των πλοίων Η καλή και ευρηματική αποθήκευση και γενικά ο χειρισμός του κεραμικού υλικού στο Μουσείο Βυζαvrινού Πολιτισμού όχι μόνο δείχνουν το ενδιαφέρον στο προϊόν του μόχθου του κεραμέα, αλλά δηλώνουν και τον σεβασμό του στα ταπεινά καθημερινά αvrικείμενα που συνθέτουν τον πολιτισμό που αυτό προβάλλει. Δήμητρα Παπανικόλα-Μπακιρτζή Αρχαιολόγος 20

FROM EARTH, WATER, AND FIRE Ce ra ιηί c a Γt ίη the Museum of Byzantine Culture c lay is ol1 e of the oldest ιηate rί a l used by human bein gs al1d syno l1ymous ννίιlι a eation, if one recalls the Old T estame l1t al1d how God formed man 'ο Ε the dust ο Ε tlle ground' Clay made of earth and water e ιηb ο dί es the ηοιίοl1 of malleability, but also ο Ε ephemerality al1d solubility, for ίι cal1 easily be dissolved ίl1to its constituent part with the additio l1 ο Ε a little ιη ο r e water However, these plόp e rti es change radicall y ""hen clay is subjected to the ordeal of fire. Then the malleable, soluble substal1ce is transformed. Once they have undergone the process οε firin g, clay objects are tra l1smuted ίηto 'c e ra ιηίc s' They acquire a fixed shape, an immutable fοrιη, a l1d become mucll more durable than tlle glass ΟΓ the see mιngl y invulnerable metal objects that mostl y s u cc uιηb to recycling. Even wh en s ιηa s h e d, ceramics obstinately continue to make their presence felt. The threefold s trιιctuγ e of ce Γ a mί c was most felicitously likened to the threefold hypostasis of the indivisible and homoousia l1 Trinity when St Spyridon Ρ e Γfοrιη e d miracle at the first Oecumenical Council at Nicaea ίη 325: 'He squeezed the tile and the fire went up, while tlle wate I" fell down, and the clay remained ίη his hands, revealing the ιη Υ ste r Υ οε the Holy Trinity, Ceramic objects have been a part of htiman lίfe ίl1 all its manifestatio l1s a l1d ίn a variety of ",'ays : as building materials, as everyday uten ils, as lig hting device, as toy, and eve l1 as objects for religious Ο Γ sepulchral use. Building materials An in calculabl y large PΓ o p o Γtί O I1 ofbuildil1g materials are made of clay to this day and belong ίl1 the category of ce Γa ιηί cs. Ιη Byzantium a Γti sa l1 s kno""n as ΙωΤα111,eis, plinti7,ou1f;oi, οstταιωτίοί, ancl peloef)setes ιη ad e roof-til es, bricks, fl oor-tiles, walltiles, pipes, and gutters. These objects ",'ere manufactured ΕΟ Γ public buildil1gs, castles, defe l1 sive works, C llliγ c h es, palaces, a l1d also for humble private homes ίη to νν n and coul1tryside. Tlle ceramic workshops m Ο Γ e specificall y those which m a l1ufac tliγ e d buildil1g materials we Γ e located ιη a inι Υ 0 11 the outskirts of towns, usually 0 11 the busy lόa d s that a 21

led ίη to the towns 0 1' nea1' Ρ Ο 1't s, foi" ease of tγa η S Ρ Ο 1'ta tί ο η and dί s tγίbutί ο η o f the ii" p ΓO du c t s. Ιη eithe1' case, they h ad to be close to wate I" and to d eposits of soil sllitabie [Ο1' m a nufac tliγin g the ii" P ΓO dl1c t S. Ceramic utensils Α l a Γ ge ΡΓΟΡ Ο Γtί ο η o f ce Γ a mί cs beio n g ίη the ca tegο Γ Υ of ute nsiis. 111 the eve ΓΥ da Υ life of Γί c h and Ρ ΟΟ Γ, Iaity and c Ι e Γ gυ, ce Γ a mί c ute nsiis h ad aiways se Γ ve d ful1d a ιη e ηta Ι l1eed s. 111 the Byzantrne W Ο ΓΙd, til e need to tγ a η S Ρ Ο Γt pγodll c t s was still e Γ ve d by ce 1' a ιηί c ute nsiis, the tγ a η S Ρ Ο 1'ta tί ο η vessel ρατ excellence being the a mρh Ο Γ a. Its e Γ gο l1 0 mί c fο nη was ideall y suited [Ο 1' tγ a η S Ρ Ο 1'tίη g m ail1l y liquid - pγodu c t s ove1' Ion g dista nces. It had thick, Γ es ίιί e l1 t walls, two s tγon g h andles ο η which the ΡΟΓte Γ S could get a good, se CUΓ e g ΓίΡ, a l1d a bod y that was a ΡΡΓΟΡ1'ί a te Ι Υ shaped [Ο Γ being stacked ίη ΓOws ίη ships' hoids. AmΡh Ο Γas we Γe stowed ίl1 such a way tila t the base of each Ol1 e ίη the uppe I" Γ ΟWS nestled into the space fο Γm e d by the s h ο uιd e Γ S and ha l1dles of gγoup s of [ουγ ίη the ΙΌW S be neath. Wine, ο ίl, va 1'ί ο ιι s C ΙΙ1' e d pγodu c t s, nιιt s and dγί e d fγujt, honey, and othe1' foo d s tιιffs w e Γ e tγ a η S Ρ Ο Γte d ίη amρh Ο 1' as Ο Γ ίη s ίmίι a ΓΙ Υ sh aped vessels. Ιη the Byzal1tine penod, the W Ο Γd mag'ariilon Ο Γ 1neg'ariIlO12 was syno n ym OLls with the W Ο 1'd ' amρh Ο 1' a ' ΟΓίgίη a ll Υ it was a n adjective d enoting amρh Ο Γas fγom Μ ega 1' a, bllt it g 1'a dιι a ll Υ c aιη e to be used as a ηουη signify il1g a ny kind of amρh Ο Γ a. Μαg 'αriιω weγe the main kind of tγaη SΡ Ο Γta tί ο η vessei untii the fο UΓtee l1th ce ηtιιιύ, whe n they we1'e Γ e ΡΙ ace d by the wood e n baitels ίηtγ ο du ce d by Italia n m eγc Ιι a ηt s, mainly fγom Vel1ice and Ge noa, wh o d o mil1a ted tγa d e at the time. Lagenia, slanzn,es, and stα1nnία we Γ e ιηιι c Ιι s ιη a ll e Γ tha l1 a ιηρh Ο Γas, with o ne 0 1' two h al1dles and s οιη e tίm es,,,,ith d eco Γ a tί ο η. T hey we Γ e used [Ο Γ tγ a η S Ρ Ο Γtίη g liqllids, m ainly wa te Γ, u sll all y ovei" a s h Ο Γt distance. We can ίιη ag ίη e g ίγι S caltying them [υll of wate I" ο η the ii" s h ο υιd e Γ S fγom the S Ρ1'ίη g to the ho me. Sιη a ll and l a Γ ge j a1's, LlsLlally e ιηb e dd e d ίη the ea ΓtIl e n flooi" of the cella1's of Byzantine Ilou ses, m ο η as te Γί es, and othe I" establishments, ""e Γe Llsed [Ο Γ sto Γίη g ο ίι and wine, as also g 1'a ίη s, puises, a l1d otile I" foo d s tιιffs. Τ 1' a l1 S Ρ Ο Γta tί ο η vessels such as a ιηρh Ο Γ as we Γ e also u sed as sto Γage vesseis, as they we Γe kept ίη the cella 1'S comple te with the ii" contents. Receptacles Γe feπe d to ίη tile SΟ ΙΙΓces as ΙωΖιreLοί 01' IlO'UTOZtfJia we 1'e open-l1ecked closed vesseis WitIl a fu s ίfο nη bod y and a fl at base that we1'e Llsed [Ο Γ s toγίη g cileese ίη b1'ίη e, CUΓe d 22