Καπνιστικές συνήθειες, πεποιθήσεις και εκπαίδευση φοιτητών ιατρικής Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης

Πρωτότυπη Εργασία Καπνιστικές συνήθειες, πεποιθήσεις και εκπαίδευση φοιτητών ιατρικής Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης Γεώργιος-Μάριος Παντσίδης 1, Δήμητρα-Ιωσηφίνα Παπαγεωργίου 2, Δημοσθένης Μπούρος 3 1 Φοιτητής Ιατρικής, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης 2 Ιατρός, Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 3 Καθηγητής Πνευμονολογίας, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Λέξεις κλειδιά: - Φοιτητές Ιατρικής - Κάπνισμα - Επιπολασμός - Πεποιθήσεις - Εκπαίδευση Αλληλογραφία: Δημοσθένης Μπούρος Πνευμονολογική Κλινική, Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Αλεξανδρούπολης 68 100 Αλεξανδρούπολη Τηλ./Fax: 25510 75096 e-mail: bouros@med.duth.gr Περiληψη. Εισαγωγή. Το κάπνισμα παραμένει το κυριότερο αίτιο αποφευκτέας θνησιμότητας παγκοσμίως, προκαλώντας το θάνατο σχεδόν 6 εκατομμυρίων ανθρώπων κάθε χρόνο. Οι φοιτητές ιατρικής, ως μελλοντικοί ιατροί, πρέπει να συμβάλουν στην πρόληψη και τη διακοπή του καπνίσματος. Σκοπός της μελέτης είναι ο προσδιορισμός του επιπολασμού του καπνίσματος μεταξύ των φοιτητών του Τμήματος Ιατρικής του Δ.Π.Θ, η διερεύνηση των πεποιθήσεων των φοιτητών σχετικά με το κάπνισμα καθώς και ο βαθμός της εκπαίδευσης που λαμβάνουν κατά τη διάρκεια της φοίτησης τους στο Πανεπιστήμιο. Μέθοδος. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε την περίοδο Μάρτιος-Μάιος 2011. Οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να συμπληρώσουν μία τροποποιημένη έκδοση του ερωτηματολογίου για την Global Health Professional Students Survey. Ο τελικός πληθυσμός της έρευνας αποτελούνταν από 233 τυχαία επιλεγμένους φοιτητές από το 1 ο έως το 6 ο έτος. Αποτελέσματα. Από τους 233 που ερωτήθηκαν απάντησαν οι 229. Βρέθηκε ότι το 24% των φοιτητών είναι καπνιστές, το 38,2% των οποίων άρχισε το κάπνισμα στην ηλικία 11-15 ετών. Το 88,6% θεωρεί χρήσιμη την απαγόρευση του καπνίσματος στους κλειστούς δημόσιους χώρους με σημαντική διαφορά (p<0,001) μεταξύ καπνιστών και μη καπνιστών (65,5% έναντι 96%, αντίστοιχα). Το 31% θεωρεί ότι τα slim/light και στριφτά τσιγάρα είναι λιγότερο επιβλαβή. Τέλος, μόνο το 8,1% έχει διδαχθεί τεχνικές διακοπής του καπνίσματος και το 17,8% τους λόγους για τους οποίους κάποιος καπνίζει. Συμπεράσματα. Ο επιπολασμός του καπνίσματος μεταξύ των φοιτητών ιατρικής στη χώρα μας είναι υψηλός συγκριτικά με άλλες χώρες. Επίσης, είναι εμφανές ότι το θέμα του καπνίσματος δεν καλύπτεται επαρκώς και συστηματικά από το πρόγραμμα σπουδών. Πνεύμων 2012, 25(2):198-207. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το κάπνισμα παραμένει το κυριότερο αίτιο αποφευκτέας θνησιμότητας

ΠΝΕΥΜΩΝ Τεύχος 2ο, Τόμος 25ος, Απρίλιος - Ιούνιος 2012 199 παγκοσμίως. Προκαλεί το θάνατο σχεδόν 6 εκατομμυρίων ανθρώπων κάθε χρόνο, ενώ δαπανώνται δισεκατομμύρια για τις ζημιές που προκαλούνται από το κάπνισμα. Οι περισσότεροι θάνατοι συμβαίνουν σε αναπτυσσόμενες χώρες, ενώ αυτή η ανισότητα αναμένεται να διευρυνθεί τις επόμενες δεκαετίες. Με τις παρούσες συνθήκες, το 2030 το κάπνισμα θα σκοτώνει περισσότερα από 8 εκατομμύρια ανθρώπους κάθε χρόνο και σχεδόν ένα δισεκατομμύριο εντός του τρέχοντος αιώνα. 1 Είναι, λοιπόν, προφανές ότι οι ιατροί θα πρέπει να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στη μείωση του επιπολασμού του καπνίσματος, συμβουλεύοντας τους ασθενείς τους για διακοπή. Μια σειρά από μελέτες 2-7 καταδεικνύουν ότι το ποσοστό διακοπής αυξάνεται μετά από απλή ή σύντομη ιατρική συμβουλή, οι ιατροί είναι πρόθυμοι να παράσχουν συμβουλές, ενώ οι ασθενείς είναι δεκτικοί σε αυτές. Παρόλα αυτά, σε πολλές περιπτώσεις η συμβουλευτική ενθάρρυνση δεν επαναλαμβανόταν σε όλες τις επισκέψεις, ενώ δεν υπήρχε παρακολούθηση. Επιπλέον, αναγνωρίστηκαν εμπόδια τα οποία μειώνουν την δυνατότητα των ιατρών για συστάσεις, όπως χρονικοί περιορισμοί και έλλειψη αυτοπεποίθησης. Παράλληλα κύριο πρόβλημα αποτελεί ο αυξημένος επιπολασμός του καπνίσματος μεταξύ των ιατρών σε πολλές χώρες, όπως η Ελλάδα. 8 Σύμφωνα με το Άρθρο 12 της Σύμβασης Πλαίσιο για τον Έλεγχο Προϊόντων Καπνού του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO FCTC), τα συμβαλλόμενα μέρη καλούνται να εφαρμόσουν αποτελεσματική και κατάλληλη εκπαίδευση στους επαγγελματίες υγείας σχετικά με τον έλεγχο των προϊόντων καπνού. 9 Επίσης, ο ΠΟΥ αναφέρει ότι «η διαχείριση της εξάρτησης από τον καπνό είναι πρωτίστως ευθύνη του συστήματος υγείας», ενώ αναγνωρίζει «τη συμβουλή από τον επαγγελματία υγείας για διακοπή του καπνίσματος σε μία τακτική επίσκεψη» ως πρωταρχική παρέμβαση στη διακοπή του καπνίσματος. 10 Οι φοιτητές ιατρικής, ως μελλοντικοί ιατροί, έχουν και αυτοί να διαδραματίσουν ένα σημαντικό ρόλο στη διακοπή και πρόληψη του καπνίσματος. Εντούτοις, υπάρχουν δεδομένα που καταδεικνύουν αυξημένο επιπολασμό του καπνίσματος και μεταξύ των φοιτητών ιατρικής, ενώ πολλές φορές οι ίδιοι στερούνται γνώσεων για τις σχετιζόμενες με τον καπνό ασθένειες και τις τεχνικές διακοπής καπνίσματος. 11 Έτσι, κάποιες δημοσιεύσεις αναφέρουν ότι οι φοιτητές ιατρικής θα πρέπει να εκπαιδεύονται επαρκώς, ώστε να είναι ικανοί να παρέχουν τεκμηριωμένες συμβουλές για διακοπή του καπνίσματος στην μελλοντική τους επαγγελματική πορεία. 12-14 Αντίθετα μία παγκόσμια μελέτη καταδεικνύει ότι το θέμα του καπνίσματος δεν περιλαμβάνεται στο πρόγραμμα σπουδών ξεχωριστά, αλλά διδάσκεται όποτε δίνεται η ευκαιρία. 15,16 Σύμφωνα με τα παραπάνω, κύριοι στόχοι της παρούσας μελέτης είναι 1. Ο καθορισμός του επιπολασμού του καπνίσματος μεταξύ των φοιτητών ιατρικής, της έκθεσή τους στο παθητικό κάπνισμα και της προσπάθειας διακοπής των καπνιστών, 2. Η αξιολόγηση των πεποιθήσεών τους γύρω από το κάπνισμα και 3. Η αξιολόγηση της εκπαίδευσης που λαμβάνουν από την Ιατρική Σχολή. ΥΛΙΚΟ - ΜΕΘΟΔΟΣ Υλικό Η παρούσα μελέτη πραγματοποιήθηκε από το Μάρτιο έως το Μάιο 2011. Οι συμμετέχοντες επιλέχθηκαν τυχαία, κατά τη διάρκεια των ακαδημαϊκών διαλέξεων, και κλήθηκαν να συμπληρώσουν ανώνυμα το ερωτηματολόγιο. Συνολικά συμμετείχαν 233 φοιτητές του Τμήματος Ιατρικής Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης από το πρώτο έως και το έκτο έτος. Από την επεξεργασία των αποτελεσμάτων αποκλείστηκαν 4 ερωτηματολόγια στα οποία υπήρχαν λάθη κατά τη συμπλήρωσή τους. Μέθοδος Στη μελέτη χρησιμοποιήθηκε μία τροποποιημένη έκδοση του ερωτηματολογίου για την Global Health Professional Students Survey, το οποίο μεταφράστηκε για τους σκοπούς αυτής της μελέτης. Το ερωτηματολόγιο (παράρτημα) περιελάμβανε 31 ερωτήσεις και ήταν χωρισμένο σε έξι ενότητες, οι οποίες αφορούσαν (α) στις καπνιστικές συνήθειες, (β) το παθητικό κάπνισμα, (γ) τις πεποιθήσεις σχετικά με τον έλεγχο του καπνίσματος, (δ) τη συμπεριφορά και τη διακοπή, (ε) την εκπαίδευση και (στ) τα δημογραφικά στοιχεία. Στατιστική ανάλυση Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται ως n/σύνολο (%), ενώ η σύγκριση των ποιοτικών μεταβλητών έγινε με τη δοκιμασία x 2. Η επεξεργασία έγινε με τη χρήση του στατιστικού προγράμματος SPSS v.19 (SPSS Inc, IL, USA). Διαφορές με τιμή p<0,05 θεωρήθηκαν στατιστικά σημαντικές. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Καπνιστικές συνήθειες και πεποιθήσεις Το τελικό συνολικό δείγμα αποτελούνταν από 229 φοιτητές εκ των οποίων 105 (45,9%) ήταν άνδρες και

200 ΠΝΕΥΜΩΝ Τεύχος 2ο, Τόμος 25ος, Απρίλιος - Ιούνιος 2012 124 (54,1%) γυναίκες. Η πλειοψηφία των φοιτητών ήταν 18-23 ετών (87,3%), ενώ μόνο το 1,3% ήταν <18 και το 11,4% ήταν 24. Για τους σκοπούς της παρούσας μελέτης, ως καπνιστές θεωρούνται όσοι έχουν καπνίσει κατά τον τελευταίο μήνα. Από το σύνολο των φοιτητών 174/229 (76%) είναι μη καπνιστές και 55/229 (24%) καπνιστές, ενώ παρατηρείται στατιστικά σημαντική διαφορά (p=0,035) μεταξύ ανδρών και γυναικών καπνιστών (30,5% έναντι 18,5%). Η κατανομή των φοιτητών και των καπνιστών ανά έτος σπουδών φαίνεται στον πίνακα 1. Από το σύνολο των φοιτητών 150/229 (65,5%) έχουν δοκιμάσει να καπνίσουν, χωρίς να προκύπτει στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών (p=0,083). Από όσους έχουν δοκιμάσει οι 55/150 (36,7%) είναι καπνιστές. Στον πίνακα 2 φαίνεται η ηλικία δοκιμής αυτών, ενώ παρατηρείται στατιστικά σημαντική διαφορά (p=0,025) μεταξύ της ηλικίας δοκιμής και της καπνιστικής συνήθειας. Ειδικότερα, υπάρχει ισχυρή στατιστικά σημαντική διαφορά (p=0,006) μεταξύ της δοκιμής σε ηλικία 11-15 ετών και της καπνιστικής συνήθειας (38,2% καπνιστές έναντι 17,9% μη καπνιστές). Το είδος των τσιγάρων που καπνίζουν οι καπνιστές φαίνεται στον πίνακα 3. Οι γυναίκες φαίνεται να χρησιμοποιούν περισσότερο slim και light τσιγάρα. Επίσης, 71/229 (31%) και το 72/229 (31,4%) φοιτητές θεωρούν Πίνακας 1. Έτος σπουδών φοιτητών και καπνιστών. Έτος Φοιτητές Καπνιστές 1 ο 18,8 (43) 25,5 (14) 2 ο 22,3 (51) 23,6 (13) 3 ο 12,7 (29) 14,5 (8) 4 ο 15,7 (36) 9,1 (5) 5 ο 16,6 (38) 12,7 (7) 6 ο 14,0 (32) 14,5 (8) Σύνολο 100,0 (229) 100,0 (55) Πίνακας 2 Ηλικία δοκιμής. Ηλικία % N <10 4,0 6 11-15 25,3 38 16-17 33,3 50 18-19 25,3 38 20-24 12,0 18 Σύνολο 100,0 150 Πίνακας 3. Είδος τσιγάρων που καπνίζουν. Είδος τσιγάρων % N Κανονικά / regular 21,8 12 Light 23,6 13 Slim 10,9 6 Στριφτά 43,6 24 Σύνολο 100,0 55 ότι τα Slim/Light και τα στριφτά τσιγάρα, αντίστοιχα, είναι λιγότερο επιβλαβή σε σχέση με τα κανονικά, ενώ παρατηρείται στατιστικά σημαντική διαφορά (p<0,001) μεταξύ καπνιστών και μη σχετικά με τις πεποιθήσεις τους για τα στριφτά τσιγάρα (54,5% έναντι 24,1%). Η πλειοψηφία των καπνιστών (36/55, 65,5%) δηλώνει ότι κατά το τελευταίο έτος έχει καπνίσει εντός εσωτερικού χώρου του πανεπιστημίου. Από το σύνολο των φοιτητών 77/229 (33,6%) γίνονται παθητικοί καπνιστές εντός σπιτιού και 201/229 (87,8%) εκτός σπιτιού, εκ των οποίων σε καθημερινή βάση 14/229 (18,2%) και 62/229 (30,8%), αντίστοιχα. Οι πεποιθήσεις των φοιτητών συνοψίζονται στον πίνακα 4. Διακοπή Ο χρόνος μετά την αφύπνιση κατά τον οποίο οι καπνιστές ανάβουν το πρώτο τσιγάρο φαίνεται στον πίνακα 5. Επίσης, 29/55 (52,7%) καπνιστές δηλώνουν ότι δεν επιθυμούν να διακόψουν το κάπνισμα και 31/55 (56,4%) ότι δεν το προσπάθησαν κατά τον τελευταίο χρόνο. Από το σύνολο των φοιτητών 132/229 (57,6%) πιστεύουν ότι οι επαγγελματίες υγείας που καπνίζουν είναι λιγότερο πιθανό να συμβουλεύσουν τους ασθενείς τους να διακόψουν το κάπνισμα, ενώ παρατηρείται στατιστικά σημαντική διαφορά (p=0,036) μεταξύ καπνιστών και μη (45,5% έναντι 61,5%). Εκπαίδευση Για τις ερωτήσεις αυτής της ενότητας χρησιμοποιήθηκαν ως δείγμα οι φοιτητές που φοιτούν από το 3 ο έως και το 6 ο έτος (n=135), οι οποίοι και έχουν ασχοληθεί με την κλινική πρακτική. Σημαντικά σημεία ελλιπούς εκπαίδευσης σχετικά με το κάπνισμα είναι η συζήτηση των λόγων για τους οποίους κάποιος επιλέγει να καπνίσει (το 17,8% τους συζήτησαν), η εκμάθηση τεχνικών προσέγγισης του καπνιστή (το 8,1% εκπαιδεύτηκε σε αυτές), η προμήθεια εκπαιδευτικού υλικού στους ασθενείς (το 27,4% γνωρίζει τη σημαντικότητά της) και η χρήση αντικαταθλιπτικών στη διακοπή του καπνίσματος (το 34,8% γνωρίζει για αυτό). Περισσότερα για την εκπαίδευση των φοιτητών

ΠΝΕΥΜΩΝ Τεύχος 2ο, Τόμος 25ος, Απρίλιος - Ιούνιος 2012 201 Πίνακας 4. Νοοτροπία και πεποιθήσεις των φοιτητών ιατρικής σχετικά με τον έλεγχο του καπνού και τη διακοπή ανάλογα με την καπνιστική τους συνήθεια Σύνολο Μη καπνιστές Καπνιστές Θα έπρεπε η πώληση προϊόντων καπνού σε ανηλίκους να απαγορευτεί; (Ναι) 87,8 (201) 89,7 (156) 81,8 (45) 0,122 Θα έπρεπε η διαφήμιση των προϊόντων καπνού να απαγορευτεί; (Ναι) 74,2 (170) 74,9 (129) 74,5 (41) 0,952 Θεωρείτε ωφέλιμη την απαγόρευση του καπνίσματος σε όλους του 88,6 (203) 96,0 (167) 65,5 (36) <0,001 κλειστούς δημόσιους χώρους; (Ναι) Πιστεύετε ότι οι επαγγελματίες υγείας έχουν ρόλο στο να συμβουλεύσουν ή 98,7 (226) 98,9 (172) 98,2 (54) 0,704 να πληροφορήσουν τους ασθενείς για τη διακοπή του καπνίσματος; (Ναι) Θα έπρεπε οι φοιτητές ιατρικής να εκπαιδεύονται σε τεχνικές καπνίσματος; 92,1 (211) 93,1 (162) 89,1 (49) 0,335 (Ναι) Πιστεύετε ότι οι επαγγελματίες λειτουργούν ως πρότυπα για τους ασθενείς 64,6 (148) 69,0 (120) 50,9 (28) 0,015 και το κοινωνικό σύνολο; (Ναι) Θα έπρεπε οι επαγγελματίες υγείας να συμβουλεύουν σε όλους τους 94,3 (216) 94,8 (165) 92,7 (51) 0,557 ασθενείς τους να διακόψουν το κάπνισμα; (Ναι) Πιστεύετε ότι αυξάνονται οι πιθανότητες κάποιος ασθενής να διακόψει το κάπνισμα αν κάποιος επαγγελματίας υγείας τον συμβουλεύσει σχετικά; (Ναι) 80,8 (185) 82,8 (144) 74,5 (41) 0,178 p Πίνακας 5. Χρόνος μετά την αφύπνιση κατά τον οποίο οι καπνιστές ανάβουν το πρώτο τσιγάρο Χρόνος % N <10 min 16,4 9 10-30 min 23,6 13 31-60 min 21,8 12 >60 min 38,2 21 Σύνολο 100,0 55 ιατρικής κατά τη διάρκεια των σπουδών τους αναλύονται στον πίνακα 6. ΣΥΖΗΤΗΣΗ Τα σημαντικότερα σημεία της παρούσας έρευνας αποτελούν τα υψηλά ποσοστά του επιπολασμού του καπνίσματος στους φοιτητές του Τμήματος Ιατρικής Δ.Π.Θ., καθώς και η ελλιπής εκπαίδευση τους σε θέματα ελέγχου του καπνίσματος και διακοπής, τα οποία καταδεικνύουν την ανάγκη υιοθέτησης ενός σχετικού προγράμματος σπουδών κατά την προπτυχιακή εκπαίδευση τους. Ο επιπολασμός του καπνίσματος φαίνεται να είναι μικρότερος από άλλες ιατρικές σχολές της Ελλάδας. Συγκεκριμένα, στην Ιατρική Σχολή Ε.Κ.Π.Α. αναφέρεται ότι οι συστηματικοί καπνιστές αγγίζουν το 28% και οι σποραδικοί το 32% 17, στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης το 33,2% των ανδρών και το 28,4% των γυναικών φαίνεται να καπνίζουν 18 και στην Ιατρική Σχολή Α.Π.Θ. το 40,7% των φοιτητών καπνίζει (41,4% των ανδρών και 39,6% των γυναικών) 19. Σε σύγκριση με σχολές του εξωτερικού οι καπνιστές είναι περισσότεροι από άλλες χώρες, όπως οι ΗΠΑ (7%), η Αυστραλία (4-6%), η Ινδία (7%) και η Κίνα (6% - Hong-Kong 0,7%), ενώ λιγότεροι από ότι στην Ισπανία (42%) και άλλες χώρες τις Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων, όπως η Αλβανία (43,3%) και η Ρωσία (38,8%). 2,20,21. Επιπλέον, οι καπνιστές είναι σαφώς λιγότεροι σε σύγκριση με άλλες μη ιατρικές σχολές στην Ελλάδα (50,2%) 22. Ενθαρρυντικό είναι το γεγονός της μείωσης των καπνιστών φοιτητών ιατρικής του Δ.Π.Θ. σε σχέση με ανάλογη έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2007, στην οποία ανέρχονταν σε 31,7%. 23 Οι παρατηρούμενες διαφορές οφείλονται πιθανώς στο γεγονός ότι οι παραπάνω έρευνες πραγματοποιήθηκαν παλαιότερα και πριν την εφαρμογή συστηματικών μέτρων ελέγχου του καπνίσματος, όπως η θέσπιση νόμων απαγόρευσης του καπνίσματος σε κλειστούς δημόσιους χώρους και η καλύτερη πληροφόρηση του κοινωνικού συνόλου για τις συνέπειες του καπνίσματος. Αξιοσημείωτη είναι η στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ της καπνιστικής συνήθειας και της ηλικίας δοκιμής του καπνίσματος, μια και φαίνεται ότι οι ηλικίες 11-15 είναι πιο επικίνδυνες για έναρξη μακροχρόνιας χρήσης του καπνού. Το αποτέλεσμα αυτό είναι συμβατό με μελέτες που έχουν γίνει τόσο στην Ελλάδα 23,24 όσο και το εξωτε-

202 ΠΝΕΥΜΩΝ Τεύχος 2ο, Τόμος 25ος, Απρίλιος - Ιούνιος 2012 Πίνακας 6. Εκπαίδευση των φοιτητών ιατρικής σχετικά με το κάπνισμα και τη διακοπή ανάλογα με την καπνιστική τους συνήθεια Κατά τη διάρκεια των σπουδών σας στην Ιατρική Σχολή Σύνολο Μη καπνιστές Καπνιστές p διδαχθήκατε τις βλαβερές συνέπειες του καπνίσματος; (Ναι) 80,7 (109) 79,4 (85) 85,7 (24) 0,453 συζητήσατε του λόγους για τους οποίους κάποιος καπνίζει; (Ναι) 17,8 (24) 20,6 (22) 7,1 (2) 0,098 μάθατε ότι είναι σημαντικό να καταγράφετε το καπνιστικό ιστορικό 88,9 (120) 89,7 (96) 85,7 (24) 0,548 του ασθενούς; (Ναι) εκπαιδευτήκατε σε τεχνικές προσέγγισης του ασθενή για διακοπή 8,1 (11) 10,3 (11) 0,0 (0) 0,077 του καπνίσματος; (Ναι) μάθατε ότι είναι σημαντικό να προμηθεύετε τους ασθενείς που 27,4 (37) 27,1 (29) 28,6 (8) 0,877 επιθυμούν να διακόψουν το κάπνισμα με εκπαιδευτικό υλικό; (Ναι) έχετε ακούσει για τη θεραπεία με NRTs στη διακοπή του 94,1 (127) 92,5 (99) 100,0 (28) 0,136 καπνίσματος; (Ναι) έχετε ακούσει για τη χρήση αντικαταθλιπτικών στη διακοπή του καπνίσματος; (Ναι) 34,8 (47) 37,4 (40) 25,0 (7) 0,221 ρικό 25. Επίσης, το γεγονός αυτό καταδεικνύει την ανάγκη εφαρμογής αντικαπνιστικών παρεμβάσεων σε αυτές τις ηλικίες ώστε να αποτραπεί η έναρξη του καπνίσματος, μέσα από ειδικές εκπαιδευτικές διαδικασίες. 26,27 Επίσης, στην παρούσα έρευνα βρέθηκε στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών στην καπνιστική τους συνήθεια με τους άνδρες να έχουν μεγαλύτερο ποσοστό, κάτι που επιβεβαιώνεται σχεδόν από όλες τις ανάλογες έρευνες που έχουν διεξαχθή. 21 Το αποτέλεσμα αυτό φαίνεται να εξηγείται από την επιδημιολογική φάση της επιδημίας του καπνίσματος στην Ελλάδα, ενώ στο μέλλον αναμένεται το ποσοστό των γυναικών καπνιστών να αυξηθεί. 29 Παράλληλα, οι φοιτήτριες προτιμούν να καπνίζουν slim και light τσιγάρα, κάτι που αναφέρεται και σε άλλες εργασίες που έχουν δημοσιευθεί στο παρελθόν. 30 Εκτός από τις καπνιστικές συνήθειες των φοιτητών ιατρικής, είναι σημαντικό να εξεταστούν οι πεποιθήσεις τους σχετικά με τον έλεγχο του καπνίσματος, οι οποίες αντανακλούν και την εκπαίδευση που αυτοί λαμβάνουν. Ενθαρρυντικό είναι το γεγονός ότι οι φοιτητές ιατρικής στην πλειοψηφία τους συμφωνούν με την απαγόρευση της πώλησης προϊόντων καπνού σε ανηλίκους, την απαγόρευση της καπνιστικής διαφήμισης και την απαγόρευση του καπνίσματος σε όλους τους κλειστούς δημόσιους χώρους. Ο επιπολασμός του καπνίσματος μεταξύ των ανηλίκων είναι ανησυχητικά υψηλός στην Ελλάδα, ενώ η πρόσβαση τους στην αγορά καπνού είναι σχεδόν καθολική, όπως και η έκθεση σε διαφημίσεις της καπνοβιομηχανίας. 31 Παρότι έχουν θεσπιστεί νόμοι που απαγορεύουν την πώληση καπνού σε ανηλίκους φαίνεται ότι αυτό δεν αρκεί από μόνο του για την αποτροπή του καπνίσματος σε αυτές τις ηλικιακές ομάδες, εντούτοις συμβάλλει στη μείωσή του. 32,33 Παράλληλα ο ΠΟΥ προωθεί την απαγόρευση των διαφημίσεων προϊόντων καπνού 1,9, ενώ σημαντική είναι η προβολή αντικαπνιστικών διαφημίσεων, καθώς και η εφαρμογή προγραμμάτων αγωγής υγείας με τη συμμετοχή επαγγελματιών υγείας 34. Μία από τις σημαντικότερες συστάσεις του ΠΟΥ είναι η εξασφάλιση κλειστών δημόσιων χώρων χωρίς καπνό για την προστασία από τις επιπτώσεις του παθητικού καπνίσματος. 9,35,36 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην παρούσα μελέτη παρουσιάζει η στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ καπνιστών και μη στη θεώρησή τους για την απαγόρευση του καπνίσματος, με τους πρώτους να συμφωνούν στην πλειοψηφία τους, όμως, σε μικρότερο ποσοστό, η οποία και έχει παρατηρηθεί και σε άλλες μελέτες στο παρελθόν. 37 Σημαντικό, δε, είναι ότι σχεδόν 2 στους 3 καπνιστές φοιτητές ιατρικής έχουν καπνίσει εντός εσωτερικού χώρου του πανεπιστημίου, κάτι που, ίσως, αντικατοπτρίζει και τη γενικότερη κατάσταση πλημμελούς εφαρμογής της σχετικής νομοθεσίας. Ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι περίπου 1 στους 3 φοιτητές θεωρεί ότι η χρήση light / slim ή στριφτών τσιγάρων είναι λιγότερο επιβλαβής. Έρευνες έχουν καταδείξει ότι η χρήση «ελαφριών» τσιγάρων σε σχέση με τα κανονικά / regular δεν παρουσιάζει διαφορά στην επίπτωση του καρκίνου του πνεύμονα 38, απελευθερώνει υψηλά επίπεδα νικοτίνης 39 και δεν ενθαρρύνει τη διακοπή του καπνίσματος 40, εν μέρει επειδή οι καπνιστές ρυθμίζουν την πρόσληψη νικοτίνης κατά την εισπνοή του καπνού καπνίζοντας πιο έντονα 41. Τα στριφτά τσιγάρα είναι το ίδιο ή και περισσότερο επικίνδυνα για την υγεία από τα κανονικά/regular, μια και μπορεί να περιέχουν έως δύο

ΠΝΕΥΜΩΝ Τεύχος 2ο, Τόμος 25ος, Απρίλιος - Ιούνιος 2012 203 ή τρεις φορές υψηλότερα επίπεδα πίσσας και νικοτίνης, ενώ προκαλούν και μεγαλύτερη εξάρτηση. 42 Είναι, λοιπόν, αξιοσημείωτο ότι οι μελλοντικοί επαγγελματίες υγείας, οι οποίοι θα κληθούν να συμβουλεύσουν τους ασθενείς τους, να μη γνωρίζουν την πραγματική βλαπτικότητα αυτού του είδους των τσιγάρων, συμβάλλοντας ουσιαστικά και οι ίδιοι στην παραπληροφόρηση της καπνοβιομηχανίας ότι τα light τσιγάρα είναι λιγότερο επικίνδυνα. 43,44 Οι περισσότεροι φοιτητές πιστεύουν ότι οι καπνιστές ιατροί είναι λιγότερο πιθανό να συμβουλεύουν τους ασθενείς τους να διακόψουν. Ενδιαφέρον, όμως, παρουσιάζει το γεγονός ότι υπάρχει στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ καπνιστών και μη στη θεώρησή τους αυτή. Συγκεκριμένα, οι καπνιστές θεωρούν ότι ακόμα και ένας καπνιστής ιατρός θα συμβουλεύσει για τη διακοπή σε αντίθεση με τους μη καπνιστές που το απορρίπτουν κατηγορηματικά. Παρόλα αυτά, μελέτες έχουν δείξει ότι οι ιατροί που καπνίζουν είναι λιγότερο πιθανό να συμβουλεύσουν τους ασθενείς τους, μάλλον γιατί αισθάνονται ανέτοιμοι να βοηθήσουν άλλους αφού οι ίδιοι δεν έχουν καταφέρει να διακόψουν. 45,46 Όλα τα παραπάνω δεδομένα καταδεικνύουν την ανάγκη για επαρκέστερη εκπαίδευση των φοιτητών ιατρικής σχετικά με το κάπνισμα, μια και παρατηρείται υψηλό ποσοστό επιπολασμού και στρεβλές απόψεις, οι οποίες δεν αρμόζουν στους μελλοντικούς επαγγελματίες υγείας. Οι ιατροί θεωρούνται ως η πιο αξιόπιστη πηγή συμβουλών και πληροφοριών πάνω σε θέματα υγείας και λειτουργούν ως πρότυπα για την υπόλοιπη κοινωνία 47, κάτι το οποίο αναγνωρίζουν και οι φοιτητές ιατρικής στην πλειοψηφία τους. Επίσης, διάφορες μελέτες έχουν καταδείξει τον καίριο ρόλο των ιατρών στη διακοπή του καπνίσματος, μέσω των συμβουλών που μπορούν να δώσουν στους ασθενείς σχετικά 3-7,10,48, κάτι που στη συντριπτική πλειοψηφία τους συμμερίζονται και οι φοιτητές ιατρικής. Οι ίδιοι, λοιπόν, οι φοιτητές ιατρικής αναγνωρίζουν την ανάγκη να λάβουν εκπαίδευση σχετικά με τη διακοπή του καπνίσματος. Οι ιατρικές σχολές χρειάζεται να αναλάβουν δράση συμπεριλαμβάνοντας προσεγγίσεις στο θέμα του καπνίσματος μέσα από το πρόγραμμα σπουδών. 12 Το σύνολο σχεδόν των φοιτητών πιστεύει ότι έχει ρόλο στο να πληροφορήσει ή να συμβουλεύσει τους ασθενείς για τη διακοπή του καπνίσματος, ενώ για να το πετύχει αυτό θεωρεί ότι πρέπει να λάβει σχετική εκπαίδευση. Εντούτοις, στερούνται γνώσεων σχετικών με την προσέγγιση των καπνιστών και τη θεραπεία διακοπής. Πράγματι, μελέτες έχουν δείξει ότι οι φοιτητές ιατρικής παρουσιάζουν ελλείψεις στις γνώσεις τους σχετικά με το κάπνισμα και για αυτό το λόγο αισθάνονται ανέτοιμοι να βοηθήσουν τους ασθενείς τους να διακόψουν. 49-52 Μόλις το 27% από 561 Ιατρικές Σχολές 109 χωρών έχει ξεχωριστό μάθημα που να ασχολείται σχετικά με το θέμα του καπνίσματος. Η εκπαίδευση συνήθως περιορίζεται σε θεωρητικό επίπεδο και δεν είναι συστηματική, ενώ υπάρχουν ελλείψεις όσο αφορά το πρακτικό μέρος της συμβουλευτικής για τη διακοπή του καπνίσματος, μια και λιγότερες από τις μισές σχολές εκπαιδεύουν τους φοιτητές σε επαφή με αληθινούς ασθενείς ή μέσω παιχνιδιών ρόλων. 15 Εντούτοις, ακόμα και στις σχολές όπου υπάρχει εκπαίδευση για το κάπνισμα, μέσω διαφόρων μεθόδων, αυτή δεν είναι ανεπτυγμένη σε όλα τα έτη σπουδών, ενώ επικεντρώνεται στο γενικό πληθυσμό και δεν λαμβάνει υπόψη της ειδικές ομάδες πληθυσμού. 53 Θα ήταν, λοιπόν, σημαντικό μέσα από το πρόγραμμα σπουδών να προσεγγίζεται συστηματικά το θέμα του καπνίσματος κατά τη διάρκεια όλων των ετών φοίτησης, ώστε ο φοιτητής ιατρικής να αποκτά γνώσεις σχετικά με το κάπνισμα. Μελέτες έχουν δείξει ότι οι φοιτητές μπορούν να ωφεληθούν αν εκπαιδευτούν σε δεξιότητες πρόληψης και διακοπής του καπνίσματος. 54 Ακόμα και φοιτητές του πρώτου έτους που διδάχθηκαν δεξιότητες κινητοποιητικής συνέντευξης για διακοπή του καπνίσματος, στη συνέχεια ένοιωθαν περισσότερο έτοιμοι για να προωθήσουν την αλλαγή συμπεριφοράς στους ασθενείς, ενώ είχαν αυξημένες γνώσεις και εμπιστοσύνη στον εαυτό τους. 55 Πράγματι κατά την παρούσα φάση υπάρχουν διάφορα προγράμματα εκπαίδευσης τα οποία έχουν ενταχθεί στο πρόγραμμα σπουδών με αποκλειστικό διδακτικό στόχο την παρέμβαση στους καπνιστές και περιλαμβάνουν τόσο θεωρητική όσο και πρακτική εκπαίδευση. 11,12,53,56,57 Η παρούσα μελέτη υπόκειται τουλάχιστον σε τρεις περιορισμούς. Πρώτον, η έρευνα δεν μπορεί να εξάγει συμπεράσματα για την εξάσκηση της ιατρικής πρακτικής, επειδή οι συμμετέχοντες προέρχονται από όλα τα έτη σπουδών με διαφορετικό βαθμό αλληλεπίδρασης με ασθενείς. Δεύτερον, η έρευνα δεν περιλαμβάνει φοιτητές από όλες τις σχολές επαγγελμάτων υγείας, οι οποίοι έχουν ρόλο στη συμβουλευτική για τη διακοπή του καπνίσματος (για παράδειγμα νοσηλευτές και ψυχολόγοι). Τρίτον, τα αποτέλεσμα βασίζονται στις απαντήσεις των συμμετεχόντων, οι οποίοι μπορεί να υποεκτιμούν ή να υπερεκτιμούν τις συνήθειες και τις πεποιθήσεις τους. Η έκταση αυτού του σφάλματος δεν μπορεί να καθοριστεί από αυτά τα δεδομένα, όμως μελέτες αξιοπιστίας στις Η.Π.Α. έχουν υποδείξει καλά αποτελέσματα σε παρόμοιες ερωτήσεις. 58 Οι Ιατρικές Σχολές, οι οργανισμοί δημόσιας υγείας και οι υπεύθυνοι εκπαίδευσης στην Ελλάδα θα πρέπει να αποθαρρύνουν τη χρήση καπνού από τους φοιτητές

204 ΠΝΕΥΜΩΝ Τεύχος 2ο, Τόμος 25ος, Απρίλιος - Ιούνιος 2012 ιατρικής και όλους τους επαγγελματίες υγείας, καθώς και να σχεδιάσουν και να εισάγουν στο πρόγραμμα σπουδών τους την εκπαίδευση σε θέματα πρόληψης και διακοπής του καπνίσματος, με τη χρήση επιστημονικά τεκμηριωμένων στρατηγικών. Προηγούμενες μελέτες έδειξαν προβλήματα στην προετοιμασία των φοιτητών ιατρικής για το ρόλο τους στον έλεγχο του καπνίσματος, όπως η ελλιπής εκπαίδευση 11-16, 49-52 και περιορισμούς που αφορούν τους ίδιους τους ιατρούς, όπως η έλλειψη χρόνου και αυτοπεποίθησης 2-7. Παρόλα αυτά τα εμπόδια, δομικές και εκπαιδευτικές παρεμβάσεις στο σύστημα υγείας και τις Ιατρικές Σχολές μπορούν να συμβάλουν ουσιαστικά στην ενσωμάτωση της διακοπής του καπνίσματος στην καθημερινή ιατρική περίθαλψη. 59 Έτσι, οι μελλοντικοί ιατροί θα είναι σε θέση να διαδραματίσουν τον καίριο ρόλο τους, ως πρότυπα προς τους ασθενείς και την κοινωνία, και να συμβουλεύσουν τους ασθενείς τους ανάλογα. Οι ιατροί είναι μία σημαντική πληθυσμιακή ομάδα, η οποία μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά στη μείωση του επιπολασμού του καπνίσματος 10 για αυτό το λόγο θα πρέπει να επενδυθούν πόροι στην εκπαίδευση και προετοιμασία των φοιτητών ιατρικής με αυτό το στόχο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Δες κείμενο στα αγγλικά. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ερωτηματολόγιο GHPSS (τροποποιηθέν) Καπνιστικές συνήθειες Ε1: Έχετε δοκιμάσει ποτέ να καπνίσετε, ακόμα και μία ή δύο ρουφιξιές; Ε2: Πόσων ετών ήσασταν όταν δοκιμάσατε για πρώτη φορά να καπνίσετε; 2. 10 ή λιγότερο 3. 11 15 4. 16 17 5. 18 19 6. 20 24 7. Πάνω από 24 Ε3: Κατά τις προηγούμενες 30 ημέρες, πόσες ημέρες καπνίσατε; 1. 0 ημέρες / Δεν κάπνισα 2. 1 2 ημέρες 3. 3 5 ημέρες 4. 6 9 ημέρες 5. 10 19 ημέρες 6. 20 29 ημέρες 7. Όλες τις ημέρες Ε4: Πόσα χρόνια είστε καπνιστής; 1. Δεν καπνίζω 2. Είμαι πρώην καπνιστής 3. έτη / μήνες (επιλέξτε αυτό που ταιριάζει) Ε5: Πόσα τσιγάρα καπνίζετε καθημερινά / εβδομαδιαία; 1. Δεν καπνίζω 2. Είμαι πρώην καπνιστής 3. τσιγάρα καθημερινά (αν καπνίζετε ένα ή περισσότερα τσιγάρα / ημέρα) 4. τσιγάρα εβδομαδιαία (αν καπνίζετε λιγότερο από ένα τσιγάρα / ημέρα)

ΠΝΕΥΜΩΝ Τεύχος 2ο, Τόμος 25ος, Απρίλιος - Ιούνιος 2012 205 Ε6: Τι είδους τσιγάρα καπνίζετε; 1. Δεν καπνίζω 2. Είμαι πρώην καπνιστής 3. Κανονικά / regular 4. Light 5. Slim 6. Στριφτά 7. Άλλο: Ε7: Κατά τη γνώμη σας, τα Slim / Light τσιγάρα είναι το ίδιο επιβλαβή με τα κανονικά/regular; 1. Το ίδιο 2. Λιγότερο 3. Περισσότερο Ε8: Κατά τη γνώμη σας, τα στριφτά τσιγάρα είναι το ίδιο επιβλαβή με τα κανονικά/regular; 1. Το ίδιο 2. Λιγότερο 3. Περισσότερο Ε9: Κατά το τελευταίο έτος, καπνίσατε εντός εσωτερικού χώρου του Πανεπιστημίου; 1. Δεν καπνίζω 2. Ναι 3. Όχι Έκθεση στο παθητικό κάπνισμα Ε10: Κατά τις τελευταίες 7 ημέρες, πόσες ημέρες κάπνισε κάποιος άλλος στο σπίτι σας, ενώ ήσασταν εκεί; 1. 0 ημέρες / Δεν κάπνισε κάποιος άλλος 2. 1 2 ημέρες 3. 3 4 ημέρες 4. 5 6 ημέρες 5. Όλες τις ημέρες Ε11: Κατά τις τελευταίες 7 ημέρες, πόσες ημέρες κάπνισε κάποιος άλλος σε μέρος το οποίο επισκεφθήκατε, ενώ ήσασταν εκεί (π.χ. σπίτι φίλου, καφετέρια κ.λπ.) 1. 0 ημέρες / Δεν κάπνισε κάποιος άλλος 2. 1 2 ημέρες 3. 3 4 ημέρες 4. 5 6 ημέρες 5. Όλες τις ημέρες Πεποιθήσεις Ε12: Θα έπρεπε η πώληση προϊόντων καπνού σε ανηλίκους να απαγορευτεί; Ε13: Θα έπρεπε η διαφήμιση προϊόντων καπνού να απαγορευτεί; Ε14: Θεωρείτε ωφέλιμη την απαγόρευση του καπνίσματος σε όλους τους κλειστούς δημόσιους χώρους; Ε15: Πιστεύετε ότι οι επαγγελματίες υγείας έχουν ρόλο στο να συμβουλεύσουν ή να πληροφορήσουν τους ασθενείς για τη διακοπή του καπνίσματος;

206 ΠΝΕΥΜΩΝ Τεύχος 2ο, Τόμος 25ος, Απρίλιος - Ιούνιος 2012 Ε16: Θα έπρεπε οι φοιτητές ιατρικής να εκπαιδεύονται σε τεχνικές διακοπής του καπνίσματος; Ε17: Πιστεύετε ότι οι επαγγελματίες υγείας λειτουργούν ως πρότυπα για τους ασθενείς και το κοινωνικό σύνολο; Ε18: Θα έπρεπε οι επαγγελματίες υγείας να συμβουλεύουν σε όλους τους ασθενείς τους να διακόψουν το κάπνισμα; Ε19: Πιστεύετε ότι αυξάνονται οι πιθανότητες κάποιος ασθενής να διακόψει το κάπνισμα αν κάποιος επαγγελματίας υγείας τον συμβουλεύσει σχετικά; Διακο πή Ε20: Πόσο σύντομα μετά το πρωινό ξύπνημα καπνίζετε; 2. Είμαι πρώην καπνιστής 3. Λιγότερο από 10 λεπτά 4. 10 30 λεπτά 5. 31 60 λεπτά 6. Περισσότερο από 60 λεπτά Ε21: Θέλετε να διακόψετε το κάπνισμα τώρα; 2. Είμαι πρώην καπνιστής 3. Ναι 4. Όχι Ε22: Κατά τον τελευταίο χρόνο, προσπαθήσατε να διακόψετε το κάπνισμα; 2. Δεν κάπνισα κατά τον τελευταίο χρόνο 3. Ναι 4. Όχι Ε23: Πριν πόσο καιρό διακόψατε το κάπνισμα; 2. Συνεχίζω να καπνίζω 3. Λιγότερο από 1 μήνα 4. 1 5 μήνες 5. 6 11 μήνες 6. 1 έτος 7. 2 έτη 8. 3 έτη ή περισσότερο Ε24: Λάβατε ποτέ βοήθεια ή συμβουλές για να σας βοηθήσουν να διακόψετε το κάπνισμα; 2. Ναι 3. Όχι Ε25: Πιστεύετε ότι οι επαγγελματίες υγείας που καπνίζουν είναι λιγότερο πιθανό να συμβουλεύσουν τους ασθενείς τους να διακόψουν το κάπνισμα;

ΠΝΕΥΜΩΝ Τεύχος 2ο, Τόμος 25ος, Απρίλιος - Ιούνιος 2012 207 Εκπαίδευση Ε26: Κατά τη διάρκεια των σπουδών σας στην Ιατρική Σχολή, 1. διδαχθήκατε σε κάποιο μάθημα τις βλαβερές συνέπειες του καπνίσματος; ΝΑΙ ΟΧΙ 2. συζητήσατε σε κάποιο μάθημα τους λόγους για τους οποίους κάποιος επιλέγει να καπνίσει; ΝΑΙ ΟΧΙ 3. μάθατε ότι είναι σημαντικό να καταγράφετε το καπνιστικό ιστορικό του ασθενούς ως μέρος του γενικότερου ιατρικού ιστορικού; ΝΑΙ ΟΧΙ 4. εκπαιδευτήκατε ποτέ επισήμως σε τεχνικές προσέγγισης του ασθενούς για τη διακοπή του καπνίσματος; ΝΑI ΟΧΙ 5. μάθατε ότι είναι σημαντικό να προμηθεύετε τους ασθενείς που επιθυμούν να διακόψουν το κάπνισμα με εκπαιδευτικό υλικό; ΝΑΙ ΟΧΙ Ε27: Έχετε ακούσει για τη θεραπεία υποκατάστασης νικοτίνης (τσίχλες, δερματικά επιθέματα κλπ) στη διακοπή του καπνίσματος; Ε28: Έχετε ακούσει για τη χρήση αντικαταθλιπτικών (βουπροπιόνη ή Zyban) στη διακοπή του καπνίσματος; Δημογραφικά στοιχεία Ε29: Πόσων ετών είστε; 1. Κάτω από 18 2. 18 19 3. 20 21 4. 22 23 5. 24 ή περισσότερο Ε30: Φύλο 1. Άνδρας 2. Γυναίκα Ε31: Σε ποιο έτος σπουδών είστε; 1. 1 ο 2. 2 ο 3. 3 ο 4. 4 ο 5. 5 ο 6. 6 ο