Ο ελληνικός Εμφύλιος πόλεμος στην παιδική και νεανική λογοτεχνία (1982-2011)

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Α ΚΥΚΛΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ο ελληνικός Εμφύλιος πόλεμος στην παιδική και νεανική λογοτεχνία (1982-2011) Όνομα φοιτήτριας: Ευαγγελίδου Ελισσάβετ Επιβλέπων καθηγητής: Λάμπρος Βαρελάς Θεσσαλονίκη 2014

Εξεταστική επιτροπή: Λάμπρος Βαρελάς Βενετία Αποστολίδου Σωτηρία Σταυρακοπούλου

Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή..1 2. «Παιδική και νεανική λογοτεχνία»: θεωρητικές προσεγγίσεις και εννοιολογικές αποσαφηνίσεις..10 3. Το συγκείμενο..20 4. Το παρακείμενο 4 α. Τίτλοι.31 4 β. Πρόλογοι...33 4γ. Επίλογοι, βιβλιογραφία και λοιπά παρακειμενικά στοιχεία...39 5. Το κείμενο και το διακείμενο 5 α. Κατοχικός Εμφύλιος.42 5 β. Δεκεμβριανά και λευκή τρομοκρατία...55 5 γ. Εμφύλιος 1946-1949.72 6. Συμπεράσματα..88 7. Βιβλιογραφία 99

Εισαγωγή Το τέλος της επτάχρονης δικτατορίας στην Ελλάδα σηµατοδότησε και την απαρχή µιας περιόδου, η οποία έχει χαρακτηριστεί ως «Άνοιξη της Παιδικής µας Λογοτεχνίας». 1 Η εξαντλητική πραγµάτευση όλων εκείνων των συνιστωσών πολιτικών, κοινωνικών, οικονοµικών, ιδεολογικών, αισθητικών, εκπαιδευτικών, ψυχοκοινωνιολογικών, ψυχοπαιδαγωγικών και πλείστων άλλων ακόµα που ευνόησαν την ποσοτική όσο και ποιοτική παραγωγή του παιδικού βιβλίου ιδιαίτερα από τη µεταπολίτευση του 1974 και εξής ξεφεύγει από το πεδίο ενδιαφερόντων της παρούσας εργασίας. Είναι αναγκαίο, ωστόσο, να αναφερθούµε εν συντοµία στους σηµαντικότερους παράγοντες που επηρέασαν δραστικά τόσο τη συστηµατοποίηση της κριτικής και ακαδηµαϊκής ενασχόλησης µε τον χώρο της παιδικής λογοτεχνίας όσο και την ανανέωση της θεµατολογίας των βιβλίων που έχουν ως αποδέκτες ανήλικους αναγνώστες. 2 Ήδη από τα µέσα της δεκαετίας του 1970, η δράση της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς και του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου είχε προωθήσει σηµαντικά την υπόθεση της ελληνικής λογοτεχνίας για παιδιά και νέους, και στα 1976 διοργανώνεται στην Ελλάδα το 15ο ιεθνές Συνέδριο για το Παιδικό-Νεανικό Βιβλίο. 3 Το 1977 ο ηµήτρης Γιάκος γράφει την πρώτη Ιστορία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας, για την οποία βραβεύτηκε από την Ακαδηµία Αθηνών, ενώ λίγα χρόνια αργότερα η εργασία του Βασίλη Αναγνωστόπουλου Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας 1970-1980 απέσπασε το βραβείο της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς στο πλαίσιο του διαγωνισµού που είχαν προκηρύξει τα µέλη του σωµατείου για τη συγγραφή ειδικής µελέτης µε θέµα την ελληνική παιδική λογοτεχνία. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 αυξάνονται σταδιακά οι εκδόσεις καταλόγων και ειδικά εστιασµένων περιοδικών, 4 ενώ στα µέσα της δεκαετίας του 1980 η παιδική λογοτεχνία εισάγεται ως πανεπιστηµιακό µάθηµα στα παιδαγωγικά τµήµατα προσχολικής και δηµοτικής εκπαίδευσης της χώρας, κάτι που ενίσχυσε την περαιτέρω εκπόνηση αντίστοιχων αυτοτελών µελετών, ερευνητικών εργασιών, µεταπτυχιακών και διδακτορικών διατριβών. Στη θεµατική ανανέωση που σηµειώθηκε κατά τη δεκαετία του 1970 στον χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους συνέβαλε η µεταδόµηση της ελληνικής πολιτικής και κοινωνικής ζωής µετά την αποκατάσταση της ηµοκρατίας, καθώς και η συστηµατικότερη ανάδειξη ζητηµάτων που άπτονται της υφής του σύγχρονου πολιτισµού: η τεχνολογική πρόοδος, το οικολογικό, η αστυφιλία, η µετανάστευση κ.ά. Συνάµα, οι προωθηµένες θέσεις της ψυχολογίας και παιδαγωγικής επέδρασαν ευεργετι- 1 Αντώνης ελώνης, Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία 1835-1985. Από τις πρώτες ρίζες µέχρι σήµερα, Ηράκλειτος, Αθήνα 1986, σ. 25. 2 Βλ. και Αντώνης ελώνης, ό.π., σσ. 24-32, Βασίλης. Αναγνωστόπουλος, Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας, Οι εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 10 1996, σσ. 22-34, και Ηρακλής Καλλέργης, Προσεγγίσεις στην παιδική λογοτεχνία, Καστανιώτης, Αθήνα 1995, σσ. 91-93. 3 Για τη δράση της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς και του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου βλ. Αντώνης ελώνης, Εισαγωγή στη µεταπολεµική ελληνική παιδική λογοτεχνία, Κέδρος, Αθήνα 1982, σσ. 65-75, και Βασίλης. Αναγνωστόπουλος, Ιδεολογία και παιδική λογοτεχνία. (Έρευνα και θεωρητικές προσεγγίσεις), Καστανιώτης, Αθήνα 2 2001, σσ. 270-293. 4 Αναφέρουµε ενδεικτικά: Βίτω Αγγελοπούλου και Ζωή Βαλάση, ιαλέγουµε βιβλία για παιδιά, τεύχη 1978-1982. Πρόκειται για περιοδική έκδοση από την οποία συνολικά κυκλοφόρησαν επτά τεύχη, τα οποία το 1989 εκδόθηκαν σε συγκεντρωτικό τόµο. Από το 1986 έως και το 1989 κυκλοφόρησε σε ετήσια βάση ο Οδηγός παιδικού και νεανικού βιβλίου. Την επιµέλεια των δύο πρώτων τόµων είχαν ο Χάρης Σακελλαρίου και ο Θανάσης Καραγιάννης, του τρίτου ο Χάρης Σακελλαρίου και ο Γιάννης Μπάρτζης, ενώ τον τόµο του 1989 επιµελήθηκαν ο Χάρης Σακελλαρίου, ο Γιάννης Μπάρτζης και ο Θανάσης Καραγιάννης. Το 1986 επίσης άρχισε η έκδοση των περιοδικών Επιθεώρηση παιδικής λογοτεχνίας και ιαδροµές. 1

κά στη συγγραφή βιβλίων για παιδιά και νέους. Όπως παρατηρεί ο Ηρακλής Καλλέργης, «το παιδί δεν θεωρείται τώρα homunculus δηλαδή ανθρωπάκος, µικρογραφία του ενήλικα που πρέπει να χειραγωγήσουµε, αλλά αυτόνοµη ύπαρξη, στην οποία οφείλουµε να δηµιουργήσουµε το αίσθηµα της ευθύνης, φέρνοντάς την προοδευτικά σε επαφή µε τη γύρω της κοινωνική, ιδεολογική και πολιτική πραγµατικότητα». 5 Στο πλαίσιο αυτής της θεµατικής ανανέωσης οι µελετητές της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους εντάσσουν την ολοένα και αυξανόµενη από το 1974 και εξής τάση συγγραφής µυθιστορηµάτων µε θέµα τα πολιτικά γεγονότα του πρόσφατου ιστορικού παρελθόντος, ενώ παρατηρούν πως ευδιάκριτος στόχος σε τέτοιου είδους αφηγήµατα είναι η καλλιέργεια τόσο της ιστορικής όσο και της πολιτικής συνείδησης του ανήλικου αναγνώστη, κάτι που, όπως έχει υποστηριχθεί, «ήταν αδιανόητο τα προηγούµενα χρόνια». 6 Το «πολιτικό ή πολιτικοποιηµένο» βιβλίο, όρος µε τον οποίο ο Βασίλης Αναγνωστόπουλος προσδιορίζει συλλήβδην την πεζογραφική παραγωγή για παιδιά και νέους µε θέµατα αντληµένα από την περίοδο 1941-1974, 7 ενισχύεται περαιτέρω στη δεκαετία του 1980 και αποδίδεται από τον µελετητή στο παιδαγωγικό και κοινωνικό αίτηµα για πληροφόρηση της νεότερης γενιάς πάνω σε ζητήµατα που σφράγισαν τη σύγχρονη ελληνική πολιτικοκοινωνική και δηµόσια ζωή. 8 Όπως επισηµαίνει ο ίδιος, παρόλο που τα αντίστοιχης θεµατικής αφηγήµατα µοιραία επηρεάστηκαν από την πολιτική συγκυρία, «η παιδική µας λογοτεχνία στέκεται βασικά ουδέτερη µπροστά στις πρόσκαιρες διαµάχες των µεγάλων». 9 Είναι όµως όντως έτσι τα πράγµατα; Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να συζητήσουµε την πρόσληψη του ελληνικού Εµφυλίου πολέµου σε τέσσερα αφηγήµατα που εκδόθηκαν από το 1982 έως και το 2011 και, σύµφωνα µε την εκδοτική σειρά στην οποία εντάχθηκαν, απευθύνονται σε ανήλικους αναγνώστες. Πρόκειται συγκεκριµένα για τα Οι νικητές της Ζωρζ Σαρή, Εκείνοι τότε της Σούλας Ροδοπούλου, Αναζητώντας τους χαµένους ήρωες της Ελένης ικαίου και Οι δραπέτες του καστρόπυργου της Λίτσας Ψαραύτη. 10 Τα τρία από τα τέσσερα αφηγήµατα που θα συζητήσουµε, Οι νικητές, το Αναζητώντας τους χαµένους ήρωες και Οι δραπέτες του καστρόπυργου φέρουν τον υπότιτλο µυθιστόρηµα, ενώ το Εκείνοι τότε επιγράφεται στο οπισθόφυλλο ως µυθιστόρηµα ντοκουµέντο. Και ενώ δεν έχουµε καµία αντίρρηση να εγγράψουµε τα κείµενα της Ελένης ικαίου και της Λίτσας Ψαραύτη στο είδος του ιστορικού µυθιστορήµατος, θα πρέπει να σταθούµε λίγο παραπάνω στο ζήτηµα του ειδολογικού προσδιορισµού 5 Ηρακλής Καλλέργης, ό.π. (σηµ. 2), σ. 92. 6 Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, «Ιστορία και πολιτική στη νεότερη παιδική λογοτεχνία: Τα Γενέθλια της Ζωρζ Σαρή και Η σφεντόνα του αβίδ του Παντελή Καλιότσου» στο: Τασούλα Τσιλιµένη (επιµ.), Το Σύγχρονο Παιδικό-Νεανικό Μυθιστόρηµα, Σύγχρονοι Ορίζοντες, Αθήνα 2004, σ. 510. Η συγγραφή και έκδοση βιβλίων για παιδιά και νέους µε έντονο το στοιχείο του πολιτικοκοινωνικού προβληµατισµού µπορεί να µην είχε την έκταση που πήρε από τα µέσα της δεκαετίας του 1970, ασφαλώς όµως δεν ήταν κάτι το «αδιανόητο» κατά τα προηγούµενα χρόνια. Θυµίζουµε ότι το Καπλάνι της βιτρίνας της Άλκης Ζέη, µυθιστόρηµα το οποίο κατά γενική οµολογία σηµατοδότησε και µια ριζική µεταστροφή στη θεµατογραφία των βιβλίων για παιδιά και νέους, εκδόθηκε το 1963. Βλ. ενδεικτικά και Βασίλης. Αναγνωστόπουλος, Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας, ό.π. (σηµ. 2), σ. 81, και Τασούλα Τσιλιµένη «Εισαγωγή» στο: Τασούλα Τσιλιµένη (επιµ.), ό.π., σ. 14. 7 Βασίλης. Αναγνωστόπουλος, Ιδεολογία και παιδική λογοτεχνία. (Έρευνα και θεωρητικές προσεγγίσεις), ό.π. (σηµ. 3), σ. 317. 8 Ό.π. 9 Βασίλης. Αναγνωστόπουλος, Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας, ό.π. (σηµ. 2), σ. 23. 10 Ζωρζ Σαρή, Οι νικητές, Πατάκης, Αθήνα 18 2006, Σούλα Ροδοπούλου, Εκείνοι τότε, Ε. Μόκας-Μορφωτική, Αθήνα 1988, Ελένη ικαίου, Αναζητώντας τους χαµένους ήρωες, Πατάκης, Αθήνα 1996, Λίτσα Ψαραύτη, Οι δραπέτες του καστρόπυργου, Πατάκης, Αθήνα 2011. Θα πρέπει να σηµειώσουµε ότι η πρώτη έκδοση του µυθιστορήµατος της Ζωρζ Σαρή Οι νικητές έγινε το 1983 από τις εκδόσεις Κέδρος. 2

του Εκείνοι τότε και των Νικητών. Μπορούµε να εντάξουµε τα αφηγήµατα της Σούλας Ροδοπούλου και της Ζωρζ Σαρή στο είδος του ιστορικού µυθιστορήµατος από τη στιγµή που µια σχολαστική, πλατωνικής γενεαλογίας, διάκριση των γενών σε «µιµητικά» και «αναφορικά» θα µας ανάγκαζε να τα κατατάξουµε στη δεύτερη κατηγορία; Για τον Βασίλη Αναγνωστόπουλο, µία από τις κεντρικές προϋποθέσεις ένταξης ενός αφηγήµατος στο είδος του ιστορικού µυθιστορήµατος είναι η ύπαρξη ικανής χρονικής απόστασης ανάµεσα στο ιστορικό γεγονός και την εγγραφή του σε µυθιστορηµατικό πλαίσιο. 11 Με βάση το κριτήριο αυτό, ο παραπάνω µελετητής κατατάσσει συλλήβδην τα µυθιστορήµατα που εκδόθηκαν για παιδιά και νέους µε θέµα την Κατοχή, τον Εµφύλιο, τη δικτατορία και την Κύπρο στο είδος του µυθιστορήµατος µαρτυρίας. 12 Αν δεχτούµε την τυπολογική προσέγγιση του Αναγνωστόπουλου, διαπιστώνουµε ότι το Εκείνοι τότε και Οι νικητές παραβιάζουν δύο από τους τρεις βασικούς όρους που ο µελετητής θέτει ως αναγκαίες συνθήκες προσδιορισµού ενός µυθιστορή- µατος ως ιστορικού, καθώς στα παραπάνω αφηγήµατα α) οι κεντρικοί χαρακτήρες δεν συνιστούν µια αµιγώς µυθοπλαστική κατασκευή, και β) δεν έχει τηρηθεί η δέουσα χρονική απόσταση ανάµεσα στο ιστορικό γεγονός και τη µυθιστορηµατική του αφήγηση. 13 Θα πρέπει να έχουµε υπόψη µας, ωστόσο, ότι στην περίπτωση της λογοτεχνίας για ανήλικους αναγνώστες οι αρχές του µυθιστορηµατικού είδους εν γένει δεν εφαρ- µόζονται πάντοτε µε αυστηρότητα, ενώ συχνά τα ειδολογικά κριτήρια που υιοθετούνται από κριτικούς και µελετητές είναι µαξιµαλιστικά και αφορούν κυρίως ζητήµατα περιεχοµένου. 14 Έτσι, η Ζωή Βαλάση και η Βίτω Αγγελοπούλου στο ιαλέγουµε βιβλία για παιδιά καταγράφουν τους Νικητές στην κατηγορία «Από την Κοινωνική Ζωή» και όχι στην κατηγορία «Περιπετειώδη και Ιστορικά», 15 ενώ στην κριτική παρουσίαση του εν λόγω µυθιστορήµατος στον Οδηγό παιδικού και νεανικού βιβλίου που κυκλοφόρησε το 1986 διαβάζουµε τα εξής: Κοινωνικό και πολιτικό µυθιστόρηµα ΟΙ ΝΙΚΗΤΕΣ βασισµένο πάνω σε πραγµατικά ιστορικά γεγονότα, βιώµατα και παραστάσεις της συγγραφέα, απηχεί την αληθινή, πικρή ιστορία των εκεµβριανών, απαρχής του Εµφυλίου. [ ] Είναι πράγµατι ένα ι- στορικό ντοκουµέντο το βιβλίο αυτό [ ] Μπορεί να χαρακτηριστεί και σαν ιστορικό µυθιστόρηµα [ ]. 16 11 Βασίλης. Αναγνωστόπουλος, Ιδεολογία και παιδική λογοτεχνία. (Έρευνα και θεωρητικές προσεγγίσεις), ό.π. (σηµ. 3), σ. 188. 12 Ό.π. 13 Ό.π., σσ. 187-188. 14 Βλ. και Γιάννης Μητροφάνης, Το ιστορικό µυθιστόρηµα για παιδιά και νέους κατά την περίοδο 1900-1980. Τα πρόσωπα και τα προσωπεία, Ανέκδοτη ιδακτορική ιατριβή, Π.Τ..Ε. Πανεπιστηµίου Κρήτης, Ρέθυµνο 2001, σσ. 3-5, και Ανδρέας Καρακίτσιος, «Φαντασία, Μνήµη και Παρατήρηση στο σύγχρονο παιδικό Μυθιστόρηµα» στο: Τασούλα Τσιλιµένη (επιµ.), ό.π. (σηµ. 6), σ. 85, όπου και σχετική βιβλιογραφία. 15 Βίτω Αγγελοπούλου και Ζωή Βαλάση, ιαλέγουµε βιβλία για παιδιά. Για µια βασική βιβλιοθήκη, Gutenberg, Αθήνα 1989, σ. 147. 16 Χάρης Σακελλαρίου και Θανάσης Καραγιάννης, Οδηγός παιδικού και νεανικού βιβλίου 1986, Καστανιώτης, Αθήνα 1986, σσ. 150-151. Οι υπογραµµίσεις δικές µας. 3

Ο Αντώνης ελώνης εγγράφει τους Νικητές στο είδος του ιστορικού µυθιστορή- µατος, 17 ενώ η Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου εντάσσει το σύνολο των ιστορικών αφηγη- µάτων της Ζωρζ Σαρή στο είδος του µυθιστορήµατος µαρτυρίας. 18 Από την παραπάνω, δειγµατοληπτικού χαρακτήρα, παράθεση αποσπασµάτων από βιβλιοπαρουσιάσεις, κριτικογραφικά δελτία και µελέτες µε θέµα τους Νικητές φαίνεται καθαρά ότι οι προσδιορισµοί «ιστορικό» ή «πολιτικό και κοινωνικό» µυθιστόρηµα, «ιστορικό ντοκουµέντο» ή «µυθιστόρηµα µαρτυρίας» χρησιµοποιούνται ισοδύναµα ή εναλλακτικά, χωρίς να συνοδεύονται πάντα από µεθοδολογική τεκµηρίωση. Θεωρούµε πως για να δοθεί µια οριστική απάντηση στο ζήτηµα ενός αυστηρού ειδολογικού προσδιορισµού κειµένων που κινούνται στα όρια της ιστορικής, βιογραφικής, αυτοβιογραφικής και µυθοπλαστικής αφήγησης, όπως είναι το Εκείνοι τότε και Οι νικητές, αν βέβαια κάτι τέτοιο είναι εν γένει εφικτό, θα πρέπει να προηγηθεί µια συστηµατική κριτική προσέγγιση και διεξοδική συζήτηση όλων των εµπλεκόµενων παραµέτρων. Καθώς η προβληµατική της προκείµενης εργασίας δεν επιτρέπει µια τέτοιας έκτασης συζήτηση και έχοντας υπόψη ότι στην περίπτωση της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους τα ειδολογικά κριτήρια δεν εφαρµόζονται πάντοτε µε αυστηρότητα, 19 θα δεχτούµε τον προσδιορισµό «ιστορικό µυθιστόρηµα» υιοθετώντας τον γενικό ορισµό του Απόστολου Σαχίνη: «Ιστορικό λοιπόν είναι το µυθιστόρηµα που έχει ως θέµα πρόσωπα και γεγονότα µιας περασµένης εποχής και δηµιουργεί το ιδιαίτερο χρώµα του τόπου και του χρόνου». 20 Στο πλαίσιο της συζήτησής µας, µε τον όρο Εµφύλιος αναφερόµαστε στην περίοδο 1943-1949, ενώ δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι οι παραπάνω χρονολογικές τοµές υποδηλώνουν την από µέρους µας άκριτη υιοθέτηση της περιοδολόγησης υπέρ της οποίας επιχειρηµατολόγησαν οι εισηγητές της σχολής που έγινε γνωστή ως «µετααναθεωρητική» ή «νέο κύµα». 21 Είναι αντίθετα τα ίδια τα κείµενα που µας καθοδηγούν στο να θέσουµε τις παραπάνω τοµές, καθώς στα µυθιστορήµατα που θα εξετάσουµε οι απαρχές του Εµφυλίου τοποθετούνται στην περίοδο πριν το 1946, έτος το οποίο για µια µεγάλη µερίδα ιστορικών και πολιτικών επιστηµόνων οριοθετεί την έ- ναρξη της εµφυλιοπολεµικής περιόδου. 22 17 Αντώνης ελώνης, Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία 1835-1985. Από τις πρώτες ρίζες µέχρι σήµερα, ό.π. (σηµ. 1), σ. 45. 18 Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, «Ο χορός της ζωής της Ζωρζ Σαρή. Σαράντα χρόνια προσφοράς στη λογοτεχνία για παιδιά και για νέους» στο: Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου (επιµ.), Όταν η Ζωρζ Σαρή Σαράντα χρόνια προσφοράς στη λογοτεχνία για παιδιά και για νέους, Πατάκης, Αθήνα 2009, σ. 34. 19 Το πόσο ελαστικά µπορούν να γίνουν τα ειδολογικά όρια στον χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους φαίνεται και από την παρακάτω διατύπωση της Θέτιδος Χορτιάτη: «Κάποτε ίσως παραβιάσω τα όρια ανάµεσα στο αφήγηµα και στο µυθιστόρηµα, ανάµεσα στο διήγηµα, στη µικρή ιστορία ή ιστορία για παιδιά και στο παραµύθι, πιστεύοντας ότι στην παιδική λογοτεχνία τα όρια είναι χαλαρά, γιατί το ένα είδος δανείζεται στοιχεία από το άλλο». Θέτις Χορτιάτη, «Το διήγηµα και το µυθιστόρη- µα για παιδιά και νέους στην τελευταία εικοσαετία» στο: Σύγχρονες τάσεις και απόψεις για την παιδική λογοτεχνία. Εισηγήσεις στο Σεµινάριο του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Αθήνα 9-10 εκεµβρίου 1989, Ψυχογιός, Αθήνα 1991, σ. 59. 20 Απόστολος Σαχίνης, Το ιστορικό µυθιστόρηµα, ίφρος, Αθήνα 1957, σ. 28. 21 Τις προγραµµατικές αρχές της νέας αυτής σχολής κωδικοποίησαν οι Στάθης Καλύβας και Νίκος Μαραντζίδης στο πολύκροτο άρθρο «Nέες τάσεις στη µελέτη του εµφυλίου πολέµου» που δηµοσιεύτηκε στην εφηµερίδα Τα Νέα στις 20.03.2004. Το ζήτηµα της δηµόσιας διαµάχης των ιστορικών για τον Εµφύλιο θα συζητηθεί εκτενέστερα παρακάτω. 22 Την περιοδολόγηση 1946-1949 υιοθετούν για παράδειγµα οι Γιώργος Μαργαρίτης, Ηλίας Νικολακόπουλος, Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Θανάσης Σφήκας κ.ά. Βλ. ενδεικτικά τις εισηγήσεις στη «Στρογγυλή Τράπεζα» στο: Ιωάννης Μουρέλος και Ιάκωβος. Μιχαηλίδης (επιµ.), Ο ελληνικός Εµφύλιος Πόλεµος: Μια αποτίµηση. Πολιτικές, ιδεολογικές, ιστοριογραφικές προεκτάσεις, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 2007, σσ. 195-222. 4

Επιλέξαµε να ξεκινήσουµε την έρευνά µας στον χώρο της παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας από το 1982 κ.ε., διότι η θεσµική αναγνώριση της Εαµικής Αντίστασης από την τότε νεοεκλεγµένη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ σηµατοδότησε και µια αλλαγή παραδείγµατος στη µέχρι τότε περιοδολόγηση της δεκαετίας του 1940, καθώς το σχήµα των τριών γύρων της παραδοσιακής ιστοριογραφίας αντικαταστάθηκε µε ένα νέο σχήµα το οποίο ενοποιούσε την τριετία 1941-1944 στο πλαίσιο της καθιέρωσης ενός συµφιλιωτικού αφηγήµατος µε ιδρυτικό µύθο αυτόν της Εθνικής Αντίστασης. Αυτό ασφαλώς δεν σηµαίνει ότι δεν υπάρχουν βιβλία για παιδιά και νέους µε θέµα τον Εµφύλιο που εκδόθηκαν πριν από το 1982 ούτε και ότι τα όσα συµπεριλάβαµε στο corpus που καταρτίσαµε είναι και τα µόνα µε θέµα την ιστορική περίοδο που µας απασχολεί. 23 Κεντρική προϋπόθεση ένταξης ενός κειµένου στο corpus των µυθιστορηµάτων που θα εξετάσουµε ήταν να έχει εκδοθεί στο πλαίσιο εκδοτικής σειράς που απευθύνεται συγκεκριµένα σε ανήλικους αναγνώστες, κάτι που συνήθως δηλώνεται ευκρινώς στο εξώφυλλο ή οπισθόφυλλο του βιβλίου. Ως βασικό κριτήριο για την επιλογή ή απόρριψη ενός µυθιστορήµατος θέσαµε το κριτήριο της σχέσης της µυθιστορηµατικής ιστορίας µε την Ιστορία. Ως εκ τούτου, απορρίψαµε κείµενα στα οποία ο Εµφύλιος λειτουργεί ως συµβατικό ιστορικό πλαίσιο εξέλιξης της µυθιστορηµατικής ιστορίας και επιλέξαµε να συµπεριλάβουµε κείµενα στα οποία στη µυθιστορηµατική ιστορία ενυφαίνεται η ιστορία του Εµφυλίου, κείµενα δηλαδή στα οποία ο Εµφύλιος δεν πλαισιώνει απλώς αλλά διαρθρώνει την αφήγηση. Τέλος, για τη συγκρότηση του υλικού µας στηριχθήκαµε σε θεµατολογικούς οδηγούς, σε ειδικές µελέτες, καθώς και στα δελτία βιβλιοπαρουσίασης/βιβλιοκριτικής του περιοδικού ιαδροµές των ετών 1986-2013. 24 Για τη χαρτογράφηση της περιοχής από το 1982 έως και το 1986, οπότε και άρχισε να εκδίδεται το περιοδικό ιαδροµές, στηριχθήκαµε στα αντίστοιχα ένθετα δελτία του περιοδικού ιαβάζω. Η σχέση ιστορίας και λογοτεχνίας έχει απασχολήσει έναν σηµαντικό αριθµό φιλοσόφων, ιστοριογράφων, γραµµατολόγων και λοιπών διανοητών από τον Αριστοτέλη ως τον Hayden White και εξής. Τις τελευταίες δεκαετίες τα αφηγηµατικά όρια α- νάµεσα σε κείµενα που αφηγούνται τα γενόµενα και σε κείµενα που αφηγούνται το ιστορικό παρελθόν ἂν γένοιτο διασαλεύτηκαν ριζικά. Πρόθεσή µας δεν είναι να προχωρήσουµε σε µια συστηµατική παρουσίαση των παλαιότερων και νεότερων θεωρητικών σχηµάτων για τη σχέση ιστορίας και λογοτεχνίας, άλλωστε η συζήτηση σε επίπεδο διεθνούς και εγχώριας βιβλιογραφικής παραγωγής συνεχίζεται αµείωτη. εν µπορούµε όµως παρά να σχολιάσουµε κάποιες επιµέρους πτυχές του θέµατος, καθώς πιστεύουµε πως µια τέτοια συζήτηση είναι αναγκαία προκειµένου να αιτιολογήσουµε και να τεκµηριώσουµε τις µεθοδολογικές µας επιλογές. ύο όροι που απαντώνται συχνά σε µελέτες που ασχολούνται µε το θέµα της εγγραφής ιστορικών γεγονότων σε λογοτεχνικά κειµενικά πλαίσια είναι οι όροι «ιστο- 23 Βλέπε για παράδειγµα και τα Γιώτα Φωτιάδου-Μπαλαφούτη, Ποτέ ξανά, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1979, Αργυρώ Κοκορέλη, Η ζωή µε τον πατέρα, Κέδρος, Αθήνα 1987, Billi Rosen, Ο πόλεµος της Αντιγόνης, Πατάκης, Αθήνα 1991, και Θωµάς Νικολάου, Αστεράκι, Κέδρος, Αθήνα 1999. 24 Συγκεκριµένα στηριχτήκαµε στον τόµο ιαλέγουµε βιβλία για παιδιά. Για µια βασική βιβλιοθήκη, στον Οδηγό παιδικού και νεανικού βιβλίου των ετών 1986-1989 (βλ. και σηµ. 4), καθώς και στις µελέτες των Θανάση Καραγιάννη, Θεµατολογία Παιδικής Λογοτεχνίας, Νικόδηµος, Αθήνα 1999, Χάρη Σακελλαρίου, Ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας. Από την αρχαιότητα ώς τις µέρες µας, ίπτυχο, Αθήνα 1982, Αντώνη ελώνη, Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία 1835-1985. Από τις πρώτες ρίζες µέχρι σήµερα, ό.π. (σηµ. 1), Βασίλη. Αναγνωστόπουλου, Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας, ό.π. (σηµ. 2), και του ίδιου Ιδεολογία και παιδική λογοτεχνία. (Έρευνα και θεωρητικές προσεγγίσεις), ό.π. (σηµ. 3). 5

ρική πραγµατικότητα» και «λογοτεχνική αναπαράσταση». 25 Οι παραπάνω όροι µάς φέρνουν αντιµέτωπους µε δύο αφετηριακά ζητήµατα, αυτό της µονιστικής αντίληψης της ονοµαζόµενης ιστορικής «πραγµατικότητας», καθώς και αυτό της λογοτεχνικής της «αναπαράστασης». Άποψή µας είναι πως δεν µπορούµε να µιλάµε για πραγµατικότητα παρά µάλλον για πραγµατικότητες, εφόσον το ιστορικό «πραγµατικό» δεν υπάρχει αφ εαυτού αλλά αποκτά υπόσταση µέσω της αφήγησής του. Είναι, νοµίζουµε, σαφές πως αυτή η αφήγηση δεν µπορεί ποτέ να είναι µονοφωνική, καθώς αναπτύσσεται στη βάση ενός πολύπλοκου πλέγµατος που καλύπτει όλο το φάσµα των παραγόντων ατοµικά βιώ- µατα, συλλογικές µνήµες, πολιτικά και κοινωνικά διακυβεύµατα, εθνικά ιδεολογήµατα κ.ά. που διαµορφώνουν και τους όρους πρόσληψης του ιστορικού παρελθόντος στο παρόν. Υπάρχουν τόσες πραγµατικότητες όσες είναι και οι προσλήψεις, ατοµικές ή συλλογικές, διαµεσολαβηµένες ή µη, συγχρονικές ή διαχρονικές, της ιστορικής ε- µπειρίας. Για να εστιάσουµε στα καθ ηµάς, πόσο νόµιµος είναι άραγε σήµερα ο όρος ιστορική «πραγµατικότητα» όταν αναφερόµαστε στην περίοδο του Εµφυλίου; Και σε ποια πραγµατικότητα αναφερόµαστε; Η πραγµατικότητα που βίωσαν τα ταραγµένα εκείνα χρόνια οι κάτοικοι της Πελοποννήσου ή της δυτικής Μακεδονίας τι σχέση µπορεί να έχει µε την πραγµατικότητα ανθρώπων που ζούσαν σε περιοχές που, είτε λόγω γεωµορφολογίας είτε λόγω κοινωνικών δοµών και συγγενικών δικτύων, ο Εµφύλιος δεν πήρε ποτέ τη µορφή ένοπλης σύγκρουσης; Ποια κοινά χαρακτηριστικά µπορεί να έχει η ιστορική πραγµατικότητα της δεκαετίας του 1940 έτσι όπως τη βίωσαν οι διπλωµάτες, οι πολιτικοί και στρατιωτικοί ηγέτες από τη µια και οι ανώνυµοι πληθυσµοί από την άλλη; Και στη δεύτερη περίπτωση, αυτή η πραγµατικότητα µπορεί να είναι κοινή για τους άντρες, τις γυναίκες, τους ηλικιωµένους, τα παιδιά, τους σλαβόφωνους, τους νικητές και τους ηττηµένους της εµφύλιας σύρραξης; Η πρόσληψη της ιστορικής πραγµατικότητας του Εµφυλίου σε επίπεδο θεσµικής, πολιτικής και δηµόσιας ζωής από το 1974 και µέχρι τουλάχιστον το 1989, πώς µπορεί να σχετίζεται µε αυτή του 2010; Η πραγµατικότητα που βίωσε η Ζωρζ Σαρή, η οποία ήταν οργανωµένη στην ΕΠΟΝ, τραυµατίστηκε στα εκεµβριανά και έφυγε στο Παρίσι το 1947, όταν στα ελληνικά βουνά άρχισε να παίζεται η τελευταία πράξη του εµφύλιου δράµατος, ποιον κοινό παρανοµαστή µπορεί να έχει µε την πραγµατικότητα της Ελένης ικαίου, η οποία γεννήθηκε αρκετά χρόνια µετά τη λήξη των εχθροπραξιών, όταν η ε- πίσηµη αφήγηση για τον Εµφύλιο κληροδοτούνταν στις επόµενες γενιές διαµεσολαβηµένη από τους όρους που έθετε η µετεµφυλιακή κοινωνικοπολιτική συνθήκη; Η πραγµατικότητα της Σούλας Ροδοπούλου, η οποία έζησε τα παιδικά της χρόνια στην Κορινθία και στο πεζογράφηµά της Εκείνοι τότε συχνά προπαγανδίζει υπέρ της α- ριστερής παράταξης δικαιολογώντας την άσκηση κόκκινης βίας ως απάντηση στην τροµοκρατία των Ταγµάτων Ασφαλείας, τι σχέση µπορεί να έχει µε την πραγµατικότητα της Λίτσας Ψαραύτη, η οποία στο µυθιστόρηµά της Οι δραπέτες του καστρόπυργου αποδίδει τα αίτια του Εµφυλίου στην αριστερή τροµοκρατία που ασκήθηκε κατά την περίοδο της Κατοχής; Ο Παναγιώτης Μουλλάς διακρίνει δύο ιστορικές πραγµατικότητες, τη «βιωµένη και βιωµατική» και αυτήν που υπερβαίνει την πραγµατικότητα της εµπειρίας µας και «ταυτίζεται συχνά µε αυτό που συνηθίζουµε να ονοµάζουµε Ιστορία», 26 ενώ ο Αλέξανδρος Αργυρίου υποστηρίζει πως «[ ] η πραγµατικότητα (περί της οποίας πρόκει- 25 Βλέπε ενδεικτικά τις µελέτες του τόµου Ιστορική πραγµατικότητα και νεοελληνική πεζογραφία (1945-1995), Επιστηµονικό Συµπόσιο 7 και 8 Απριλίου 1995, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1997. 26 Παναγιώτης Μουλλάς, «Οριοθετήσεις και διευκρινίσεις» στο: Ιστορική πραγµατικότητα και νεοελληνική πεζογραφία (1945-1995), ό.π., σ. 42. 6

ται) ενός µυθιστοριογράφου είναι αυτή που αυτός αντιλαµβάνεται ως τοιαύτη» 27 και «[ ] µε τα πεζογραφήµατα που ως βάση τους έχουν ιστορικά περιστατικά, δεν βρισκόµαστε ενώπιον της πραγµατικότητας αλλά µιας κάποιας φαντασίωσής της». 28 Είναι, πιστεύουµε, φανερό ότι αυτή η «φαντασίωση» επηρεάζεται δραστικά τόσο από τα ατοµικά βιώµατα και τις ιδεολογικοπολιτικές πεποιθήσεις των συγγραφέων όσο και από τη συγχρονική πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος, που σε µεγάλο βαθµό επικαθορίζεται από το ευρύτερο κοινωνικοπολιτικό συγκείµενο. Το δεύτερο ζήτηµα έχει να κάνει µε τις ιδεολογικές και αισθητικές συνδηλώσεις της σύµφρασης «λογοτεχνική αναπαράσταση», καθώς είναι πρόδηλο ότι η «αναπαράσταση» αφήνει µικρό περιθώριο για αυτοσχεδιασµούς, παρεκκλίσεις και αιρετικές αναγνώσεις της Ιστορίας. Εδώ λοιπόν γεννάται το θεωρητικό ζήτηµα αν η λογοτεχνία αντιγράφει, εγγράφει, ή ξαναγράφει την Ιστορία. Απαντώντας στο ερώτηµα αυτό, ο Paul Ricoeur υποστήριξε ότι ο συγγραφέας ενός ιστορικού µυθιστορήµατος δεν αντιγράφει την πραγµατικότητα, αλλά επεµβαίνει στα ιστορικά γεγονότα και υποδηλώνει µια νέα ανάγνωση της Ιστορίας, προβαίνοντας σε µια δηµιουργική επανεγγραφή ή επανασύστασή του. 29 Το ιστορικό γεγονός λοιπόν σε ένα λογοτεχνικό κείµενο δεν εξιστορείται αλλά σηµασιοδοτείται, 30 ενώ θα προσθέταµε πως η ίδια η αφήγηση ως πράξη και ως πρακτική συνιστά µια µορφή διαµεσολάβησης ανάµεσα στο παρελθόν και στην ανακατασκευή του στο παρόν, µέσω της οποίας ο αναγνώστης προσλαµβάνει την πραγµατικότητα που ο συγγραφέας τού παρουσιάζει. Η πραγµατικότητα όµως που παρουσιάζει ο συγγραφέας στον αναγνώστη δεν µπορεί να είναι απαλλαγµένη από ιδεολογικές, πολιτικές, αισθητικές και ηθικές κρίσεις και αποτιµήσεις, πολλώ µάλλον στην περίπτωση της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους όπου ο διδακτισµός συχνά λειτουργεί σαρωτικά. Τα πράγµατα γίνονται ακόµα πιο περίπλοκα από τη στιγµή που ο αναγνώστης ενός ιστορικού µυθιστορήµατος έχει µικρή αναγνωστική εµπειρία και ελάχιστη ή καθόλου εξοικείωση µε τις συµβάσεις του είδους. Με άλλα λόγια, οι αναγνώστες νεαρότερης ηλικίας τείνουν να πιστεύουν ότι αυτά που διαβάζουν σε ένα ιστορικό µυθιστόρηµα συνέβησαν όντως και ταυτίζουν την πραγµατικότητα του βιβλίου µε το ιστορικό γεγονός οἷον γένοιτο. Στις σελίδες που ακολουθούν στόχος µας είναι να ανιχνεύσουµε την ιδεολογική σηµασιοδότηση ορισµένων γεγονότων της εµφυλιακής περιόδου που εγγράφονται µέσα στο κειµενικό πλαίσιο και να διερευνήσουµε τη σχέση µεταξύ της ιδεολογικής λειτουργίας της αφήγησης και της χειραγώγησης της αναγνωστικής πρόσληψης των γεγονότων που εξιστορούνται µυθιστορηµατικά. Η παραπάνω σηµασιοδότηση άλλοτε είναι εµφανής και προχωρά σε µια αιρετική ανάγνωση της Ιστορίας, άλλοτε αποβλέπει στην ιδεολογική και ηθική δικαίωση της µιας ή της άλλης πλευράς, ενώ κάποτε επιχειρεί να δώσει µια όσο το δυνατόν συµφιλιωτική αφήγηση του ιστορικού παρελθόντος. Ακόµη όµως και συγκαλυµµένη, η ιδεολογία που εγγράφεται σε ένα παιδικό ή νεανικό αφήγηµα µπορεί εύκολα να αποκαλυφθεί, όπως έδειξε ο Peter Hollindale. 31 27 Αλέξανδρος Αργυρίου, «Αποδόσεις της ιστορικής εµπειρίας», ό.π., σ. 59. 28 Ό.π., σ. 61. 29 Paul Ricoeur, Η αφηγηµατική λειτουργία. Μετάφραση Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Καρδαµίτσας, Αθήνα 1990, σσ. 59-65. 30 Φραγκίσκη Αµπατζοπούλου, Η γραφή και η βάσανος. Ζητήµατα λογοτεχνικής αναπαράστασης, Πατάκης, Αθήνα 2000, σ. 204. 31 Ο Peter Hollindale διέκρινε τρεις τρόπους µε τους οποίους η ιδεολογία του συγγραφέα εγγράφεται στα κείµενα για παιδιά: α) οι κοινωνικές, πολιτικές και ηθικές πεποιθήσεις του συγγραφικού υποκειµένου προβάλλονται απροκάλυπτα στο κείµενο και συστήνονται στα παιδιά µέσω της λογοτεχνικής ιστορίας, β) οι ανεξέταστες παραδοχές του συγγραφέα γύρω από ορισµένα ιδεολογήµατα διαποτίζουν το κείµενο ακόµα κι αν αυτό γίνεται µε µη συνειδητό ή σκόπιµο τρόπο, γ) η ιδεολογία εγγράφεται στις λέξεις, στους κειµενικούς κανόνες και κώδικες του βιβλίου. Βλ. Peter Hollindale, «Ideology 7

Στο πρώτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας θα συζητήσουµε ορισµένα θεωρητικά ζητήµατα που έχουν να κάνουν µε την εννοιολογική αποσαφήνιση των προσδιορισµών «παιδική», «εφηβική» και «νεανική» λογοτεχνία, καθώς στην ελληνική βιβλιογραφία οι παραπάνω όροι χρησιµοποιούνται χωρίς συστηµατοποίηση, είτε εναλλακτικά είτε παραπληρωµατικά είτε διαζευκτικά. Έπειτα θα προχωρήσουµε σε µια αδροµερή επισκόπηση της (ανα)σηµασιοδότησης του ελληνικού Εµφυλίου πολέµου σε επίπεδο πολιτικής ζωής, ιστοριογραφικής έρευνας και πεζογραφικής παραγωγής κατά την τριακονταετία 1982-2011. Πεποίθησή µας είναι ότι µια αποκλειστικά κειµενοκεντρική προσέγγιση των υπό εξέταση µυθιστορηµάτων που δεν συνυπολογίζει τη διαλεκτική σχέση µεταξύ α) της πολιτικής συγκυρίας, η οποία συνιστά τον κατεξοχήν εκφραστή της θεσµικής µνήµης επιβάλλοντας «από τα πάνω» ηγεµονικά αφηγήµατα και ερµηνευτικά πλαίσια για τα γεγονότα του ιστορικού παρελθόντος, β) της λογοτεχνίας, που ευνοεί την ανάδειξη αιρετικών ενίοτε και ετερόδοξων αφηγήσεων, και γ) της επιστηµονικής ιστοριογραφίας, που αναπτύσσει µε τα δύο παραπάνω συντάγµατα σχέσεις αµοιβαίας τροφοδότησης ή ριζικής υπονόµευσης, θα έδινε σχηµατικές, µονοµερείς ή καθόλου απαντήσεις σε ερωτήµατα-κλειδιά για την προσέγγιση του θέµατος που µας απασχολεί, δηµιουργώντας την εντύπωση ότι τα υπό συζήτηση λογοτεχνήµατα έπεσαν ας µας επιτραπεί η έκφραση από τον ουρανό. Η συνεξέταση του πολιτικού συγκειµένου και του ιστοριογραφικού και λογοτεχνικού διακειµένου είναι εποµένως αναγκαία για τρεις λόγους. Πρώτον, µέσω της ανάδειξης της συµπλοκής του χρόνου έκδοσης των παραπάνω µυθιστορηµάτων µε την πολιτικοϊδεολογική σηµασιοδότηση του Εµφυλίου στη ρητορική των κοινοβουλευτικών κοµµάτων, καθώς και µε τις εκάστοτε ιστοριογραφικές τάσεις και πεζογραφικές καταθέσεις εµφυλιοπολεµικής θεµατολογίας, καθίσταται φανερό ότι αυτά συνοµιλούν τόσο µε την εποχή τους όσο και µε το «ενήλικο» λογοτεχνικό διακείµενο. εύτερον, η σκιαγράφηση της εποχής κατά την οποία εκδόθηκαν τα µυθιστορήµατα που µας απασχολούν είναι αναγκαία, προκειµένου να κατανοηθούν πληρέστερα οι όροι της κριτικής τους πρόσληψης. Και τρίτον, διότι ένα βασικό ερώτηµα που θα µας απασχολήσει είναι το αν η αφήγηση του διχαστικού παρελθόντος στα λογοτεχνικά κείµενα που θα σχολιάσουµε εκτενέστερα στη συνέχεια συνδέεται ιστορικογενετικά µε τα εκάστοτε ερµηνευτικά πλαίσια που κυριάρχησαν σε επίπεδο πολιτικής ζωής και ιστοριογραφικής εξιστόρησης ή αν προχωρούν σε µια αιρετική αφήγηση του ιστορικού παρελθόντος, κοντολογίς ποιος ο ρόλος των υπό εξέταση µυθιστορηµάτων στη διαγενεακή σκυταλοδροµία της µνήµης περί Εµφυλίου. Στο τρίτο κεφάλαιο της εργασίας θα σχολιάσουµε το παρακείµενο των µυθιστορηµάτων που µας απασχολούν. Θεωρούµε πως η εξέταση του παρακειµένου µπορεί να είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτική, καθώς αυτό συχνά επιτελεί τον ρόλο ενός συµβολαίου αληθοφάνειας που συνάπτεται ανάµεσα στον αφηγητή και τον αναγνώστη. Η παραπάνω σύµβαση, συνήθης στο ιστορικό µυθιστόρηµα, έχει ειδικό ενδιαφέρον στην περίπτωση της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους κι αυτό γιατί, όπως υποστηρίχθηκε και παραπάνω, για τους µικρότερους σε ηλικία αναγνώστες τα όρια µεταξύ µυθοπλασίας και ιστορίας δεν είναι πάντοτε ευδιάκριτα. Μας ενδιαφέρει λοιπόν να εξετάσουµε την ιδεολογική λειτουργία των προλόγων, επιλόγων και λοιπών παρακειµενικών στοιχείων και να συζητήσουµε το αν το παρακείµενο συνιστά έναν τρόπο χειραγώγησης της αναγνωστικής πρόσληψης του εξιστορούµενου ιστορικού γεγονότος και του, εν γένει, παρελθόντος. and the Children s Book» στο: Peter Hunt (επιµ.), Literature for Children. Contemporary Criticism, Routledge, Λονδίνο και Νέα Υόρκη 1992, σσ. 18-40. 8

Στη συνέχεια θα εστιάσουµε στα ίδια τα κείµενα εξετάζοντας την πρόσληψη και σηµασιοδότηση ορισµένων γεγονότων του Εµφυλίου. Συγκεκριµένα θα µας απασχολήσει το θέµα των εµφύλιων συγκρούσεων της Κατοχής, τα εκεµβριανά, η περίοδος της «λευκής τροµοκρατίας», 32 το «παιδοµάζωµα», 33 καθώς και επιµέρους επεισόδια του Εµφυλίου όπως αυτό της συµφιλίωσης της Νιάλας. Όπου µας δίνεται η ευκαιρία θα συνεξετάζουµε το διακείµενο, στο οποίο συχνά επιφυλάσσεται ο ρόλος της µεσολάβησης ανάµεσα στο κείµενο και στο ιδεολογικό εξωκείµενο. Στο τελευταίο µέρος της συζήτησης θα σταθούµε ιδιαίτερα στη «λύση» της µυθιστορηµατικής ιστορίας. Το κύριο ερώτηµα που θα µας απασχολήσει σε αυτό το µέρος είναι το αν το τέλος της αφήγησης είναι κλειστού ή ανοιχτού τύπου, αν τελικά το λογοτεχνικό κείµενο προσφέρει ή ακόµα και επιβάλλει στον αναγνώστη έτοιµα ερµηνευτικά σχήµατα ή αν ο τελευταίος ενθαρρύνεται να βγάλει τα δικά του κριτικά συ- µπεράσµατα. 32 Στο εξής θα τίθεται εκτός εισαγωγικών. 33 Στο εξής θα τίθεται εκτός εισαγωγικών. 9

«Παιδική και νεανική λογοτεχνία»: θεωρητικές προσεγγίσεις και εννοιολογικές αποσαφηνίσεις Τις τελευταίες δεκαετίες το ζήτηµα της σηµασιολογικής αποσαφήνισης του όρου «παιδική» λογοτεχνία και της οριοθέτησης του πεδίου αναφοράς της απασχολεί διεθνώς τους µελετητές και κριτικούς της λογοτεχνίας για παιδιά. 34 Ο προσδιορισµός του εννοιολογικού περιεχοµένου και η διερεύνηση των ιστορικοκοινωνικών και πολιτισµικών συνδηλώσεων της λεγόµενης παιδικής λογοτεχνίας συνιστά ένα τόσο περίπλοκο εγχείρηµα, ώστε ορισµένοι µελετητές καταλήγουν στο συµπέρασµα πως δεν µπορεί να υπάρξει ένας και µοναδικός ορισµός για την παιδική λογοτεχνία. 35 Αντί µιας ατελέσφορης παράθεσης ορισµών, συχνά αλληλεπικαλυπτόµενων ή αλληλοαναιρούµενων, στην παρούσα εργασία θεωρήσαµε προτιµότερο να θέσουµε υπό συζήτηση κάποια από τα σηµαντικότερα θεωρητικά και µεθοδολογικά ζητήµατα που µοιραία ανακύπτουν στην προσπάθεια να διασαφηνισθεί σηµασιολογικά το περιεχόµενο της παιδικής λογοτεχνίας, και να σχολιάσουµε τις κριτικές προσεγγίσεις που κατατέθηκαν από µελετητές της λογοτεχνίας για παιδιά στην εγχώρια και διεθνή βιβλιογραφία. Κατά τη γνώµη µας, τέσσερα είναι τα ζητήµατα τα οποία θα πρέπει να έχει υπόψη του ο ερευνητής προκειµένου να οριοθετήσει το πεδίο αναφοράς της παιδικής λογοτεχνίας: τον προσδιορισµό του δηµιουργού, τον προσδιορισµό του αποδέκτη, τον προσδιορισµό του αναγνωστικού κοινού και τον προσδιορισµό εκείνων των χαρακτηριστικών που εγγράφουν ένα λογοτεχνικό κείµενο στον χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά. Το πρώτο ερώτηµα που καλείται να απαντήσει κανείς είναι το αν νοµιµοποιού- µαστε να εντάξουµε στον κλάδο της παιδικής λογοτεχνίας κείµενα γραµµένα από ή και από παιδιά. Ο Χάρης Σακελλαρίου και ο Βασίλης Αναγνωστόπουλος απαντούν θετικά στο ερώτηµα υποστηρίζοντας πως από τη στιγµή που τα κείµενα τα γραµµένα από παιδιά είναι λογοτεχνικά άρτια και «καταξιωµένα», µπορούν να συµπεριληφθούν στο corpus της παιδικής λογοτεχνίας. 36 Είναι γεγονός όµως ότι οι περισσότεροι ορισµοί για την παιδική λογοτεχνία διευκρινίζουν ότι σε αυτή κατατάσσονται λογοτεχνικά κείµενα γραµµένα από ενήλικες, ενώ είναι προφανές, νοµίζουµε, ότι ο επιθετικός προσδιορισµός «παιδική» έχει δηλωτική λειτουργία, υποδηλώνει δηλαδή το είδος ε- κείνο της λογοτεχνίας που αναφέρεται ή απευθύνεται στο παιδί και όχι αυτό που κάποιος έγραψε όταν ήταν παιδί ή γράφει ένα παιδί. 37 Το δεύτερο ζήτηµα έχει να κάνει µε τον προσδιορισµό του όρου «παιδί», καθώς η µελέτη της παιδικής λογοτεχνίας ως αυτόνοµου κλάδου νοµιµοποιείται µόνο από τη 34 Για µια κατατοπιστική παρουσίαση ορισµών για την παιδική λογοτεχνία που κατά καιρούς διατυπώθηκαν στη διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία βλ. Μένη Κανατσούλη, Εισαγωγή στη θεωρία και κριτική της παιδικής λογοτεχνίας, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1997, σσ. 17-20, και Γιώργος Παπαντωνάκης, Κώδικες και αφηγηµατικά προγράµµατα σε κείµενα της παιδικής λογοτεχνίας, Πατάκης, Αθήνα 2000, σσ. 20-23. 35 Peter Hunt, Κριτική, θεωρία και παιδική λογοτεχνία. Μετάφραση Ε. Σακελλαρίου και Μ. Κανατσούλη, Πατάκης, Αθήνα 1996, σ. 65. 36 Χάρης Σακελλαρίου, Ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας. Από την αρχαιότητα ώς τις µέρες µας, ό.π. (σηµ. 24), σ. 14, και Βασίλης. Αναγνωστόπουλος, Η ελληνική παιδική λογοτεχνία κατά τη µεταπολεµική περίοδο 1945-1958, Καστανιώτης, Αθήνα 1991, σ. 15. Ο όρος «καταξιωµένα», τον οποίο ο Βασίλης Αναγνωστόπουλος θέτει ως προϋπόθεση για την ένταξη κειµένων που έχουν γραφτεί από παιδιά και νέους στον κανόνα της παιδικής λογοτεχνίας, είναι ασαφής και δεν διευκρινίζεται περαιτέρω. 37 Γιώργος Παπαντωνάκης, ό.π. (σηµ. 34), σ. 14. 10

στιγµή που υπάρχει σαφής διάκριση και, συνεπώς, ορισµός της παιδικής ηλικίας. 38 Η καθιέρωση της παιδικής λογοτεχνίας ως ειδικού κλάδου της λογοτεχνίας προϋποθέτει ότι τα παιδιά προσλαµβάνουν τα κείµενα µε διαφορετικό τρόπο από τους ενήλικες και έχει πολλάκις επισηµανθεί ότι αυτός ο τρόπος είναι άµεσα συνυφασµένος µε τα ιδιαίτερα και ειδοποιά χαρακτηριστικά της παιδικής ηλικίας. Με βάση τις αρχές της γνωστικής/αναπτυξιακής ψυχολογίας και τη θεωρία του Jean Piaget, o Nickolas Tucker στη µελέτη του The Child and the Book συσχέτισε τα στάδια ανάπτυξης του παιδιού µε τις αναγνωστικές του ικανότητες και υπογράµµισε τη στενή σχέση ανάµεσα στις αναγνωστικές προτιµήσεις και στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε ηλικιακής φάσης. 39 Ωστόσο, τέτοιου είδους προσεγγίσεις είναι µάλλον γενικευτικές, καθώς οι έννοιες του «παιδιού» και της «παιδικότητας» νοηµατοδοτούνται διαφοροτρόπως σε διαφορετικά ιστορικοκοινωνικά και πολιτισµικά περιβάλλοντα και επηρεάζονται από έµφυλους, θρησκευτικούς, ταξικούς και λοιπούς προσδιορισµούς. Η έννοια της «παιδικότητας» έτσι όπως την εισήγαγε ο Peter Hollindale, διαφοροποιεί ριζικά την άποψή µας για το παιδί και, κατ επέκταση, για το είδος της λογοτεχνίας που α- πευθύνεται σε αυτό. 40 Για τον Hollindale, η παιδικότητα αφενός συνίσταται στο σύνολο των βιωµάτων που τα ίδια τα παιδιά αποκοµίζουν από αυτή τη φάση της ζωής τους και αφετέρου κατασκευάζεται από την αντίληψη των ενηλίκων περί παιδικότητας, αντίληψη η οποία µε τη σειρά της επηρεάζει και την επίγνωση των παιδιών για την ηλικία που βιώνουν. Η έννοια του παιδιού λοιπόν είναι τόσο ρευστή και εκτεθει- µένη σε ιστορικές, κοινωνικές, ιδεολογικές και πολιτισµικές µεταβολές, ώστε ο Peter Hunt συµπεραίνει ότι «[ ] το γεγονός ότι ένα συγκεκριµένο κείµενο είχε γραφτεί ειδικά για παιδιά που αναγνωρίζονται ως παιδιά, µε µια παιδική ηλικία που είναι αναγνωρίσιµη και σήµερα, πρέπει να αποτελέσει µέρος του ορισµού [της παιδικής λογοτεχνίας]». 41 Ένα άλλο ζήτηµα συναφές µε τα όσα συζητούµε εδώ είναι αυτό της ένταξης λογοτεχνικών έργων όπως ο Ροβινσώνας Κρούσος ή Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ στο πεδίο της παιδικής λογοτεχνίας, καθώς πρόκειται για λογοτεχνήµατα που δεν γράφτηκαν για παιδιά αλλά αγαπήθηκαν από αυτά και άσκησαν καθοριστική επίδραση ως παιδικά κείµενα. Συχνά συµβαίνει και το αντίστροφο, κείµενα που γράφτηκαν για παιδιά µεταγράφονται και περνούν στον κανόνα της λογοτεχνίας για ενήλικες. 42 Με το παραπάνω ενδεικτικό παράδειγµα διαπιστώνει κανείς ότι η λογοτεχνία για ενήλικες και αυτή που απευθύνεται σε ανήλικους αναγνώστες βρίσκονται σε µια στενή σχέση αλληλεξάρτησης και αµφίδροµης τροφοδότησης µέσω, για να παραθέσουµε την ακριβή διατύπωση της Αλεξάνδρας Ζερβού, µιας αντίστροφης διόδου, της διασκευής και ενός µηχανισµού µεταµόρφωσης, της µεταγραφής. 43 38 Τη συνθήκη αυτή εισηγήθηκε η Isabelle Jan στο βιβλίο της La littérature enfantine, Enfance Heureuse-Les Éditions Ouvrières, Παρίσι 1985. 39 Nicholas Tucker, The Child and the Book. A Psychological and Literary Exploration, Cambridge University Press, Λονδίνο και Νέα Υόρκη, 1981. Ο Appleyard στη µελέτη του Becoming a Reader. The Experience of Fiction from Childhood to Adulthood κατέθεσε µια ανάλογη προσέγγιση διακρίνοντας πέντε ρόλους που χαρακτηρίζουν την εξελικτική πορεία του αναγνώστη και υποστήριξε ότι καθένας από αυτούς αντιστοιχεί σε ένα συγκεκριµένο ηλικιακό στάδιο. Βλ. J. A. Appleyard, Becoming a Reader. The Experience of Fiction from Childhood to Adulthood, Cambridge University Press, Cambridge και Νέα Υόρκη, 1994. 40 Peter Hollindale, Signs of Childness in Children s Books, Thimble Press, Woodchester 1997. 41 Peter Hunt, ό.π. (σηµ. 35), σ. 91. 42 Ένα ενδεικτικό παράδειγµα είναι το µυθιστόρηµα της Πηνελόπης έλτα Παραµύθι χωρίς όνο- µα στο οποίο ο Ιάκωβος Καµπανέλλης βάσισε το οµότιτλο θεατρικό του έργο. 43 Αλεξάνδρα Ζερβού, Στη χώρα των θαυµάτων. Το παιδικό ανάγνωσµα ως σηµείο συνάντησης παιδιών και ενηλίκων, Πατάκης, Αθήνα 1997, σ. 122. 11

Ωστόσο, η παραδεδεγµένη άποψη ότι τα παιδικά βιβλία γράφονται για να διαβαστούν από παιδιά καλύπτει µόνο το ένα σκέλος του ερωτήµατος ποιο το αναγνωστικό κοινό της παιδικής λογοτεχνίας, ερώτηµα που µας φέρνει στο τρίτο ζήτηµα. Η παιδική λογοτεχνία απευθύνεται µεν σε παιδιά, αλλά γράφεται από ενήλικες και διαβάζεται από ενήλικες γονείς, βιβλιοθηκονόµους, εκπαιδευτικούς, κριτικούς κ.ά., οι οποίοι συχνότατα επιτελούν έναν ρόλο λογοκριτικό αποφασίζοντας την επιλογή ή την α- πόρριψη του ενός ή του άλλου λογοτεχνικού έργου για λογαριασµό των παιδιών. Ο Peter Hunt έχει σχολιάσει εκτενώς το ζήτηµα του εξουσιαστικού ελέγχου που ασκούν οι ενήλικες σε κείµενα που απευθύνονται σε παιδιά αξιολογώντας την καταλληλότητα του περιεχοµένου τους. 44 Θα µπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι µια µορφή αυτού του εξουσιαστικού ελέγχου, που εκκινεί από την αντίληψη των ενηλίκων για το τι είναι καλό ή κακό, βλαπτικό ή ωφέλιµο να υπάρχει στα βιβλία για παιδιά, εντοπίζεται και σε επίπεδο δηµιουργίας και, ως ένα βαθµό, συγγενεύει µε τα είδη λογοκρισίας που η Αλεξάνδρα Ζερβού έχει προσδιορίσει ως παιδαγωγική λογοκρισία και αυτολογοκρισία. 45 Το τέταρτο ερώτηµα έχει να κάνει µε τον προσδιορισµό εκείνων των χαρακτηριστικών σε επίπεδο ποιητικής και ρητορικής, τα οποία µας επιτρέπουν να υποστηρίξουµε ότι το συγκεκριµένο βιβλίο απευθύνεται, τουλάχιστον πρωτίστως αν και όχι µόνο, σε παιδιά. Παρακάτω γίνεται µια απόπειρα να συγκεντρωθούν και να καταγραφούν τα κυριότερα «σηµεία αναγνώρισης» κειµένων για παιδιά, έτσι όπως τα προσδιόρισαν µερικοί από τους σηµαντικότερους µελετητές και κριτικούς της διεθνούς και εγχώριας παιδικής λογοτεχνίας. 46 Το λογοτεχνικό κείµενο λοιπόν που απευθύνεται σε παιδιά είναι προσαρµοσµένο στο γλωσσικό και γνωστικό περιβάλλον του παιδιού. Έχει ευδιάκριτη δοµή, σύντοµη έκταση, οι περιγραφές είναι καίριες, ενώ προτιµάται ο διάλογος έναντι του µονολόγου και των ενδοσκοπήσεων. Η υπόθεση είναι ξεκάθαρη, η πλοκή γρήγορη, ενώ η οπτική γωνία είναι συχνότατα εκείνη του παιδιού. οι πρωταγωνιστές άλλωστε είναι ως επί το πλείστον παιδιά. Έµφαση δίνεται στη δράση και στην περιπέτεια, και οι χαρακτήρες διαγράφονται αδρά χωρίς επιµονή στην ψυχογραφική τους παρουσίαση. Το περιεχόµενο δεν είναι απαλλαγµένο από µια, έντεχνα συγκαλυµµένη έστω, διδακτική διάθεση, ενώ συχνά η ιστορία αναπτύσσεται µέσα σε καθορισµένες ηθικές σχηµατοποιήσεις. Έχει επισηµανθεί η τάση για εξισορρόπηση διδακτικού-ιδεώδους, καθώς και µια τάση για εξιδανίκευση, η οποία υπαγορεύεται από ορισµένες βασικές παιδα- 44 Peter Hunt, ό.π. (σηµ. 35), σ. 55. 45 Αλεξάνδρα Ζερβού, Λογοκρισία και Αντιστάσεις στα κείµενα των παιδικών µας χρόνων. Ο Ροβινσώνας, η Αλίκη και το «Παραµύθι χωρίς όνοµα»: ανάγνωση από µιαν ενήλικη, Οδυσσέας, Αθήνα 3 1996, σ. 18. 46 Τα χαρακτηριστικά που παρατίθενται σταχυολογήθηκαν µε βάση τους ορισµούς της παιδικής λογοτεχνίας που προτάθηκαν από τους Miles McDowell, Perry Nodelman, Rebecca J. Luckens (βλ. Παπαντωνάκης Γιώργος, ό.π. (σηµ. 34), σσ. 22-23), Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Η παιδική λογοτεχνία στην εποχή µας, Καστανιώτης, Αθήνα 1990, σσ. 138-140, Χάρη Σακελλαρίου, ό.π. (σηµ. 24), σσ. 17-26, και Ηρακλή Καλλέργη, ό.π. (σηµ. 2), σσ. 18-26. Φυσικά, οι εκάστοτε προσεγγίσεις µπορεί να ποικίλλουν, προϋπόθεση όµως καταγραφής καθενός από τα γνωρίσµατα αυτά είναι να περιλαµβάνεται σε τουλάχιστον τρεις από τους ορισµούς που κατατέθηκαν από τους προαναφερθέντες µελετητές και κριτικούς ως αναγκαία συνθήκη προσδιορισµού ενός λογοτεχνήµατος ως παιδικού. Θα πρέπει να επισηµανθεί ότι δεν συντάσσονται όλοι µε την άποψη ότι οι κειµενικοί δείκτες συνιστούν έναν ασφαλή γνώµονα ένταξης ενός λογοτεχνήµατος στο πεδίο της παιδικής λογοτεχνίας. Ο Peter Hunt για παράδειγµα εισήγαγε το κριτήριο του υπονοούµενου αναγνώστη, το διανοητικό επίπεδο του οποίου µαρτυρούν το θέµα, η γλώσσα και το επίπεδο υπαινικτικότητας του κειµένου. Βλ. Peter Hunt, ό.π. (σηµ. 35), σσ. 70 και 93. 12

γωγικές αρχές που θέλουν να απουσιάζουν από τα βιβλία για παιδιά σκηνές ωµού ρεαλισµού. Κυρίαρχα είναι τα στοιχεία του φανταστικού και του µαγικού που διευκολύνουν τη φαντασιακή επεξεργασία σύνθετων προβληµάτων που αντιµετωπίζει ή θα αντιµετωπίσει αργότερα το παιδί. Το χιούµορ, κάποτε και το ανατρεπτικό, είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των κειµένων της παιδικής λογοτεχνίας. Ένα από τα κύρια προτάγµατα είναι η απουσία απαισιοδοξίας και µηδενισµού στα βιβλία για παιδιά, αντίθετα η αισιοδοξία, η κατάφαση για τη ζωή και η αίσθηση της δικαίωσης και της κάθαρσης είναι βασικά ζητούµενα. Ο όρος «παιδική» λογοτεχνία φαίνεται να οδηγεί σε µια αναπόφευκτη διχοτόµηση τη λογοτεχνική παραγωγή, θέτοντας στο ένα σκέλος τη λογοτεχνία για ανήλικους και στο άλλο τη λογοτεχνία για ενήλικους αναγνώστες. Παρόλο που η παιδική λογοτεχνία έχει πια καθιερωθεί ως ιδιαίτερος κλάδος της λογοτεχνίας, βρίσκεται σε συνεχή σχέση αλληλεξάρτησης, αλληλεπίδρασης και αµοιβαίας τροφοδότησης µε τη λογοτεχνία για ενήλικες. Συνοψίζοντας τα σηµεία σύγκλισης που αναφέραµε και παραπάνω, υπενθυµίζουµε ότι τα βιβλία για παιδιά γράφονται, διαβάζονται και αξιολογούνται από ενήλικες, ενώ µέσω της διασκευής και της µεταγραφής ένα κείµενο που αρχικά γράφτηκε για παιδιά µπορεί να καθιερωθεί στον κανόνα της λογοτεχνίας για ε- νήλικες και αντίστροφα. 47 Τελευταία φαίνεται ότι οι διαχωριστικές τοµές µεταξύ παιδικής λογοτεχνίας και λογοτεχνίας για ενήλικες αρχίζουν να καταρρίπτονται ολότελα µέσω της ανάδυσης ενός διασταυρούµενου είδους (crossover) που απευθύνεται σε ένα δι-ηλικιακό αναγνωστικό κοινό (dual audience), ώστε αποτελεί πλέον για ορισµένους θεωρητικούς της παιδικής λογοτεχνίας κοινοτυπία η συζήτηση για την υπέρβαση των ορίων µεταξύ της λογοτεχνίας για παιδιά και αυτής για ενήλικες. 48 Κλείνοντας το πρώτο µέρος της περιδιάβασής µας παραθέτουµε έναν σχεδόν αιρετικό ορισµό για την παιδική λογοτεχνία που εισάγει στη συζήτησή µας το ζήτηµα της κατάτµησης της λογοτεχνικής παραγωγής µε βάση διαφορετικές ηλικιακές κατηγορίες που ενισχύεται, αν δεν εκκινεί, από εκδοτικές πολιτικές, ζήτηµα το οποίο θα σχολιαστεί εκτενέστερα παρακάτω. Σύµφωνα λοιπόν µε τον John Rowe Townsend, «ο µόνος πρακτικός ορισµός για το παιδικό βιβλίο σήµερα όσο παράλογος κι αν α- κούγεται είναι ότι πρόκειται για το βιβλίο που εµφανίζεται στην κατηγορία παιδικά των εκδοτικών καταλόγων». 49 Οι όροι «εφηβική» ή/και «νεανική» λογοτεχνία αποδίδουν στα ελληνικά τον καθιερωµένο στη διεθνή βιβλιογραφία όρο «Literature for Young Adults». Οι παραπάνω επιθετικοί προσδιορισµοί εµφανίζονται στην εγχώρια βιβλιογραφία χωρίς ορολογική και ειδολογική συστηµατοποίηση και χρησιµοποιούνται από µελετητές και κριτικούς είτε εναλλακτικά, ως σηµασιολογικά ταυτόσηµοι, είτε παραπληρωµατικά είτε διαζευκτικά. Οι απόπειρες προσδιορισµού του πεδίου αναφοράς της εφηβικής/νεανικής λογοτεχνίας συχνά γίνονται σε σχέση µε την παιδική λογοτεχνία και εξαρτώνται στενά από ηλικιακά κριτήρια. 50 47 Ο Γιώργος Παπαντωνάκης συµπεριλαµβάνει στο πεδίο αναφοράς της παιδικής λογοτεχνίας και κείµενα της λογοτεχνικής παραγωγής για ενήλικες που, έστω και ελάχιστα, αναφέρονται στο παιδί. Βλ. Γιώργος Παπαντωνάκης, ό.π. (σηµ. 34), σ. 24. 48 John Stephens, «Maintaining Distinctions. Realism, Voice and Subject Position in Australian Young Adult Fiction» στο: Sandra Beckett (επιµ.), Transcending Boundaries. Writing for a Dual Audience of Children and Adults, Garland, Νέα Υόρκη 1999, σ. 183. 49 Ο παραπάνω ορισµός του John Rowe Townsend παρατίθεται από τον Peter Hunt, ό.π. (σηµ. 35), σ. 91. 50 Οι Nilsen και Donelson εντάσσουν στο πεδίο της λογοτεχνίας για νεαρούς ενήλικες το σύνολο των κειµένων που επιλέγουν να διαβάσουν αναγνώστες ηλικίας από δώδεκα έως δεκαοκτώ ετών είτε 13

Σχηµατικά, θα µπορούσε κανείς να διακρίνει δύο θεωρητικές και µεθοδολογικές προσεγγίσεις. Στο πλαίσιο της πρώτης θα εντάσσαµε τους µελετητές και κριτικούς, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι η επονοµαζόµενη εφηβική/νεανική λογοτεχνία ή λογοτεχνία για νέους αποτελεί προέκταση της καθαυτό παιδικής λογοτεχνίας και δεν κάνουν διάκριση ανάµεσα στους προσδιορισµούς «παιδική» και «εφηβική» ή/και «νεανική», τους οποίους χρησιµοποιούν ως σηµασιολογικά οµόσηµους. 51 Στη δεύτερη κατηγορία κατατάσσουµε τους µελετητές οι οποίοι ισχυρίζονται ότι ανάµεσα στα λογοτεχνικά αναγνώσµατα που απευθύνονται σε µικρότερες ηλικίες και σε κείµενα που απευθύνονται σε λίγο µεγαλύτερους σε ηλικία αναγνώστες υπάρχουν θεµελιώδεις διαφορές, ανεξάρτητα από τα παρακειµενικά στοιχεία του βιβλίου, την ένταξη π.χ. σε µια εκδοτική σειρά ή τον προσδιορισµό της ηλικίας του αναγνωστικού κοινού µε την ένδειξη «από x ετών και πάνω», τα οποία άλλωστε αντανακλούν µια συνήθη εκδοτική πρακτική. Οι θιασώτες αυτής της άποψης υποστηρίζουν ότι τα κείµενα της εφηβικής/νεανικής λογοτεχνίας απευθύνονται σε ένα ηλικιακό κοινό που, ενώ δεν ανήκει στον κόσµο των ενηλίκων, δεν αποτελείται από µικρά παιδιά, και εντοπίζουν ουσιαστικές διαφοροποιήσεις τόσο σε σηµασιολογικό και αφηγηµατικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο επιλογής µυθιστορηµατικών χαρακτήρων. 52 Οι Nilsen και Donelson διέκριναν ορισµένα ειδοποιά γνωρίσµατα που χαρακτηρίζουν τα λογοτεχνήµατα που απευθύνονται σε αναγνώστες ηλικίας από δώδεκα ως δεκαοκτώ ετών, τα οποία συνοψίζουµε επιγραµµατικά. 53 Oι πρωταγωνιστές αυτών των κειµένων είναι έφηβοι, όπως άλλωστε και οι αναγνώστες στους οποίους απευθύνονται, και είναι η δική τους οπτική γωνία που υιοθετείται στην αφήγηση. Ως πλαίσιο δράσης ορίζεται συνήθως το ρεαλιστικό περιβάλλον της µεγαλούπολης, όπου κοινωνικά προβλήµατα όπως το διαζύγιο, η ανεπιθύµητη εγκυµοσύνη, τα ναρκωτικά, οι σχέσεις µε το άλλο φύλο, ο αλκοολισµός επιδρούν στη συναισθηµατική ωρίµανση των πρωταγωνιστών. Οι έφηβοι πρωταγωνιστές διεκδικούν την ανεξαρτησία τους και συχνά συγκρούονται µε το οικογενειακό, σχολικό και ευρύτερα κοινωνικό τους περιβάλλον. Παρόλο το ρεαλιστικό πλαίσιο ωστόσο, η ζωή παρουσιάζεται µε µια αισιόδοξη προοπτική. 54 για ψυχαγωγικούς λόγους είτε στο πλαίσιο των σχολικών τους υποχρεώσεων. Βλ. A. Pace Nilsen και K. L. Donelson, Literature for Today s Young Adults, Pearson, Βοστόνη 8 2009, σ. 3. 51 Βλ. Αντώνης ελώνης, Ελληνική Παιδική Λογοτεχνία 1835-1985. Από τις πρώτες ρίζες µέχρι σήµερα, ό.π. (σηµ. 1), σ. 12, και Γεώργιος Παπαντωνάκης, «Άνηβοι, Έφηβοι και Ενήλικοι Χθες- Σήµερα», ιαδροµές, τχ. 56 (Χειµώνας 1999) 253. Ο Μάνος Κοντολέων υποστηρίζει ότι ο όρος «λογοτεχνία για παιδιά και για νέους» είναι µια διευρυµένη µορφή του όρου «παιδική λογοτεχνία» και καλύπτει τα κείµενα τα οποία έχουν γραφτεί ή εκδοθεί µε σκοπό να διαβαστούν από παιδιά ηλικίας από επτά ή οκτώ χρονών έως δεκατεσσάρων ή δεκαπέντε. Στο ίδιο άρθρο επισηµαίνει ότι στην ελληνική βιβλιογραφία ο όρος «λογοτεχνία για εφήβους», της οποίας το αναγνωστικό κοινό, σύµφωνα µε τον κριτικό και συγγραφέα, διαφοροποιείται ηλικιακά από αυτό της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους και περιλαµβάνει αναγνώστες ηλικίας δεκαπέντε µε δεκαοκτώ ετών, δεν είναι απόλυτα οριοθετηµένος και συγχέεται µε αυτόν «για παιδιά και νέους». Βλ. Μάνος Κοντολέων, «Η λογοτεχνική ενσάρκωση της ηλικίας της αµφισβήτησης», ιαδροµές, τχ. 43 (Φθινόπωρο 1996) 167-171. 52 ιαµάντη Αναγνωστοπούλου, «Γυναικεία µυθιστορηµατικά πρόσωπα στο σύγχρονο νεανικό µυθιστόρηµα» στο: Τασούλα Τσιλιµένη (επιµ.), ό.π. (σηµ. 6), σσ. 155-156. 53 Βλ. A. Pace Nilsen και K. L. Donelson, ό.π. (σηµ. 50), σσ. 20-35. 54 Στη συζήτηση για το αν η εφηβική/νεανική λογοτεχνία αποτελεί υποείδος της παιδικής ή αν θα πρέπει να εξετάζεται µε διαφορετικούς όρους πήραν µέρος και πολλοί άλλοι µελετητές και κριτικοί. Για µια συνοπτική παρουσίαση των απόψεων που κατατέθηκαν στην αγγλική και αµερικάνικη βιβλιογραφία βλ. Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, «Αναγκαίες διακρίσεις και θεωρητικές/ιστορικές αναζητήσεις της Εφηβικής Λογοτεχνίας» στο: Μένη Κανατσούλη και ηµήτρης Πολίτης (επιµ.), Σύγχρονη Εφηβική Λογοτεχνία. Από την ποιητική της εφηβείας στην αναζήτηση της ερµηνείας της, Πατάκης, Αθήνα 2011, σσ. 21-22. 14

Παρατηρεί κανείς ότι ως τώρα συµπαραθέταµε τους επιθετικούς προσδιορισµούς «εφηβική» και «νεανική» χωρίς να επισηµάνουµε τις όποιες τυχόν οντολογικές διαφορές ως προς το εννοιολογικό τους περιεχόµενο. Το ζήτηµα έχει απασχολήσει έντονα κριτικούς και µελετητές, και ενώ, όπως προαναφέραµε, στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχει σαφής ορολογική τυποποίηση, στην ελληνική βιβλιογραφία επικρατεί σύγχυση, η οποία ως ένα βαθµό απορρέει από τον ασαφή προσδιορισµό των όρων «πρώιµη εφηβεία», «κυρίως εφηβεία», «εφηβική νεότητα» ή «όψιµη εφηβεία» και «νεότητα». 55 Χωρίς να εξαντλήσουµε το θέµα, θα µπορούσαµε συµβατικά να διακρίνουµε δύο κύριες προσεγγίσεις που υιοθετήθηκαν από κριτικούς και µελετητές. Στο πλαίσιο της πρώτης εντάσσουµε όσους χρησιµοποιούν αδιακρίτως τους προσδιορισµούς «εφηβική» και «νεανική» είτε εναλλάσσοντάς τους ως εννοιολογικά ισοδύναµους 56 είτε λόγω της σύγχυσης που επισηµάναµε και παραπάνω. 57 Στη δεύτερη, η οποία και θα µας απασχολήσει στο εξής, συµπεριλαµβάνουµε όσους στις µελέτες τους επιχειρηµατολογούν υπέρ της δοκιµότητας του ενός ή του άλλου όρου επικαλούµενοι ηλικιακά ή/και θεµατικά κριτήρια. Τέλος, ενδιαφέρον παρουσιάζει η άποψη του Μάνου Κοντολέων, ο οποίος αντί των όρων «εφηβική/νεανική» επιλέγει την ελεύθερη απόδοση στα ελληνικά του όρου «Literature for Young Adults» ως «Λογοτεχνία για νεαρούς ενήλικους αναγνώστες» και υποστηρίζει ότι το κοινό της παραπάνω κατηγορίας αφορά αναγνώστες από δεκατεσσάρων ετών και πάνω. 58 Ξεκινώντας από τη διερεύνηση του όρου «εφηβική» λογοτεχνία, θα πρέπει να σηµειώσουµε ότι το είδος που κατεξοχήν καλλιεργήθηκε στο πλαίσιο της λογοτεχνίας για εφήβους είναι το µυθιστόρηµα. Η γενεαλογία του εφηβικού µυθιστορήµατος έχει συζητηθεί εκτενώς και οι περισσότεροι µελετητές υποστηρίζουν ότι οι ρίζες του θα πρέπει να αναζητηθούν στο Bildungsroman. 59 Έτσι, η Κατερίνα Γεωργοπούλου ορίζει ως εφηβικό το µυθιστόρηµα που απευθύνεται σε αναγνώστες ηλικίας από δώδεκα ως είκοσι ετών και του οποίου η θεµατολογία σχετίζεται άµεσα µε τα ψυχοκοινωνικά χαρακτηριστικά αυτής της ηλικίας. Σύµφωνα µε την παραπάνω µελετήτρια, για να χαρακτηριστεί ένα µυθιστόρηµα εφηβικό θα πρέπει να ικανοποιεί δύο τουλάχιστον από τις συνθήκες του «µυθιστορήµατος της εφηβικής ηλικίας» έτσι όπως τις προσδιόρισε ο Απόστολος Σαχίνης. 60 Για τη Γεωρ- 55 Για µια επιλογή και παρουσίαση ορισµένων επιστηµονικών προσεγγίσεων σχετικά µε το θέµα της ηλιακής οριοθέτησης των παραπάνω όρων βλ. Ιωάννα Αργυρίου, Το σύγχρονο εφηβικό µυθιστόρη- µα στην Ελλάδα (1970-2000), Ανέκδοτη ιδακτορική ιατριβή, Π.Τ..Ε. Πανεπιστηµίου Αθηνών, Αθήνα 2006, σσ. 67-70. 56 Ο Βασίλης Αναγνωστόπουλος για παράδειγµα διατυπώνει την άποψη ότι στην Ελλάδα οι όροι «εφηβική» και «νεανική» λογοτεχνία είναι σχεδόν ταυτόσηµοι. Βλ. Βασίλης. Αναγνωστόπουλος, «Νεανική Λογοτεχνία», ιαδροµές, τχ. 29 (Άνοιξη 1993) 14. 57 Σε άρθρο της που τιτλοφορείται «Η εφηβεία στα σύγχρονα νεανικά µυθιστορήµατα» η Ελένη Χωρεάνθη αναφέρει ότι θα σχολιάσει «ορισµένα από τα σύγχρονα νεανικά-εφηβικά µυθιστορήµατα». Ελένη Χωρεάνθη, «Η εφηβεία στα σύγχρονα νεανικά µυθιστορήµατα», ιαδροµές, τχ. 43 (Φθινόπωρο 1996) 189. Οµοίως, ενώ ο τίτλος ενός άρθρου της Μαρίας Τζαφειροπούλου υποδηλώνει ότι θα µιλήσει για το σύγχρονο εφηβικό µυθιστόρηµα, το κείµενο ξεκινά µε τη φράση: «Είναι γνωστό ότι η λογοτεχνία για παιδιά και νέους [ ]». Μαρία Τζαφειροπούλου, «Το σύγχρονο εφηβικό µυθιστόρη- µα», ιαδροµές, ό.π., σ. 215. 58 Μάνος Κοντολέων, «Από το µυθιστόρηµα εφηβείας σε εκείνα για νεαρούς ενήλικους αναγνώστες και τώρα στο cross-over» στο: Μένη Κανατσούλη και ηµήτρης Πολίτης (επιµ.), ό.π. (σηµ. 54), σ. 50. 59 Βλ. ενδεικτικά το εισαγωγικό κεφάλαιο που υπογράφουν οι Μένη Κανατσούλη και ηµήτρης Πολίτης στο: Μένη Κανατσούλη και ηµήτρης Πολίτης (επιµ.), ό.π. (σηµ. 54), σσ. 10-12, Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, ό.π. (σηµ. 54), σσ. 19-20, και ιαµάντη Αναγνωστοπούλου, ό.π. (σηµ. 52), σ. 155, όπου και επιπλέον βιβλιογραφία. 60 Σύµφωνα µε τον Απόστολο Σαχίνη, τα γνωρίσµατα που συνθέτουν το «ιδιαίτερο εκείνο είδος του µυθιστορήµατος που ασχολήθηκε µε την παιδική και την εφηβική ηλικία» είναι τα εξής τέσσερα: 15

γοπούλου βασική προϋπόθεση προσδιορισµού ενός µυθιστορήµατος ως εφηβικού είναι να µην εξαντλείται η θεµατολογία του σε ζητήµατα κοινωνικού προβληµατισµού, αλλά να επικεντρώνεται στην περιγραφή της προσωπικότητας και της ψυχοσύνθεσης του εφήβου. 61 Η Ιωάννα Αργυρίου επιχειρηµατολογεί υπέρ της δοκιµότητας του επιθετικού προσδιορισµού «εφηβική» µε το επιχείρηµα ότι η έννοια νέος είναι ευρύτατη και µπορεί να συµπεριλάβει ένα εξίσου ευρύ αναγνωστικό κοινό, σε αντίθεση µε την ε- φηβεία η οποία έχει αναγνωριστεί από τη διεπιστηµονική έρευνα ως ξεχωριστό και οριοθετηµένο ηλικιακό στάδιο µε συγκεκριµένα και ευδιάκριτα χαρακτηριστικά. Τονίζει ακόµα ότι τα αφηγήµατα που χαρακτηρίζονται ως εφηβικά αναδεικνύουν τους εφήβους ως κύρια µυθιστορηµατικά πρόσωπα, η ηλικία των οποίων προσεγγίζει τον µέσο όρο ηλικίας των αναγνωστών τους. 62 Η Μένη Κανατσούλη σε άρθρο της υποστηρίζει ότι το δηµοφιλέστερο είδος της εφηβικής λογοτεχνίας είναι το ρεαλιστικό µυθιστόρηµα, η θεµατολογία του οποίου περιστρέφεται γύρω από κοινωνικά προβλήµατα που απασχολούν τους σύγχρονους εφήβους όπως το AIDS, η βία, οι φιλικές και ερωτικές σχέσεις, η πρόωρη εγκυµοσύνη κ.ά. και εστιάζει στους τρόπους µε τους οποίους οι έφηβοι αντιλαµβάνονται τη γύρω τους πραγµατικότητα. 63 Παρόµοια άποψη διατυπώνει και η Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου η οποία υποστηρίζει ότι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της εφηβικής ηλικίας η ανάγκη του εφήβου να αυτοπροσδιοριστεί, η τάση ανατροπής του κοινωνικά αποδεκτού, η γνωριµία µε το σώ- µα του και το ίδιο ή το άλλο φύλο, η τάση για αποµόνωση, η αυτοκαταστροφική διάθεση κ.ά. εµπνέουν στους συγγραφείς µυθιστορήµατα µε ανάλογη θεµατολογία. 64 Η µελετήτρια ισχυρίζεται πως το κυρίαρχο ρεύµα των ελληνικών εφηβικών µυθιστορη- µάτων είναι αυτό του «συναισθηµατικού» ρεαλισµού µε βασικό χαρακτηριστικό τη µυθοπλαστική προβολή των έντονων συναισθηµατικών καταστάσεων και των εσώτερων ψυχικών διεργασιών των εφήβων-πρωταγωνιστών, καθώς και των προβληµατισµών τους για θέµατα όπως ο έρωτας, ο θάνατος, η αποδοχή του διαφορετικού, η µετανάστευση, η τροµοκρατία, τα ναρκωτικά, κ.ά. Τέλος, διαπιστώνει πως η εφηβική λογοτεχνία καλλιεργεί είδη που είναι ήδη αγαπητά στους εφήβους από τον κινηµατογράφο ή την τηλεόραση, όπως αυτά του φανταστικού, περιπετειώδους και κοινωνικού µυθιστορήµατος και του µυθιστορήµατος-θρίλερ. 65 «Πρώτο: θέµα του µυθιστορήµατος της εφηβικής ηλικίας είναι πάντοτε οι πρώτοι έρωτες των νέων ανθρώπων, εφήβων ή κοριτσιών, που πρωτογνωρίζουν τη ζωή. εύτερο: πλαίσιο και τόπος της εξέλιξης του µύθου και της δράσης είναι η εξοχή και µάλιστα το καλοκαίρι. Τρίτο: οι έφηβοι-ήρωες είναι κατά κανόνα µοναχικοί κι ευαίσθητοι τύποι, άλλοτε µοναχογιοί, συχνά ορφανοί και κάποτε ψυχικά άρρωστοι. Τέταρτο: οι εκφραστικοί τρόποι και τα µέσα της εκµετάλλευσης του θέµατος ζητούνται πάντα από την πλευρά της γοητείας και της χάρης και τείνουν προς τη δηµιουργία ενός µουσικού κόσµου που αποκαλύπτει και αποδίδει το θαύµα της ζωής». Απόστολος Σαχίνης, Η σύγχρονη πεζογραφία µας. Το µυθιστόρηµα της εφηβικής ηλικίας. Οι ταξιδιωτικές εντυπώσεις. Το πολεµικό µυθιστόρηµα, Γαλαξίας, Αθήνα 2 1971, σ. 21. Η Γεωργοπούλου υιοθετεί τα κριτήρια του Σαχίνη χωρίς να κάνει διάκριση ανάµεσα σε µυθιστορήµατα που έχουν ως πρωταγωνιστές εφήβους, όπως αυτά που εξετάζει ο Α- πόστολος Σαχίνης στην παραπάνω µελέτη, και σε αυτά που γράφονται ή εκδίδονται για να διαβαστούν από εφήβους. 61 Κατερίνα Γεωργοπούλου, «Το σύγχρονο εφηβικό µυθιστόρηµα στην Ελλάδα» στο: Τασούλα Τσιλιµένη (επιµ.), ό.π. (σηµ. 6), σσ. 201-202. 62 Βλ. Ιωάννα Αργυρίου, ό.π. (σηµ. 55), σσ. 67-79. 63 Μένη Κανατσούλη, «Τρόποι ανάγνωσης της εφηβικής λογοτεχνίας», ιαδροµές, ό.π. (σηµ. 57), σ. 186. 64 Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, ό.π. (σηµ. 54), σ. 21. 65 Ό.π., σ. 27. 16

Για τη ιαµάντη Αναγνωστοπούλου τα δύο κατεξοχήν θέµατα του εφηβικού µυθιστορήµατος είναι αφενός η περιπέτεια του µυθιστορηµατικού προσώπου στην προσπάθειά του να ενσωµατωθεί κοινωνικά και αφετέρου τα οικογενειακά και ψυχολογικά προβλήµατα που αντιµετωπίζει ο έφηβος-πρωταγωνιστής. 66 Η Βίκυ Πάτσιου σε άρθρο της που έχει τον τίτλο «Η σύγχρονη Λογοτεχνία για νέους» παρατηρεί ότι η έννοια της νεανικής ηλικίας και κατ επέκταση της νεανικής λογοτεχνίας είναι περισσότερο προβληµατική και από αυτή της παιδικής. 67 Η µελετητήρια ορίζει την περίοδο της νεότητας ως ένα ενδιάµεσο στάδιο κατά το οποίο ο νέος αποµακρύνεται από την παιδική ηλικία απέχοντας όµως ακόµη αρκετά από το κατώφλι της ενηλικίωσης. Παρόλα αυτά, η Πάτσιου δεν προβαίνει σε κάποιου είδους ηλικιακή οριοθέτηση της νεανικής ηλικίας, η οποία εύκολα µπορεί να θεωρηθεί ότι συγχέεται µε αυτή της εφηβείας. Η µελετητήρια προσπαθεί έντεχνα να προσπεράσει αυτόν τον µεθοδολογικό σκόπελο αποφεύγοντας να χρησιµοποιήσει ευθέως τον όρο «εφηβεία», προβαίνοντας αντ αυτού σε µετωνυµικές αναφορές: «Παρά τις διαπιστωµένες διαφορές που χαρακτηρίζουν τις δύο µεταβατικές περιόδους της ζωής του ανθρώπου κατά την πορεία του προς την ενηλικίωση η κατάσταση νεότητας συνδέθηκε µε εκείνη της παιδικής ηλικίας». 68 Από όσα συζητήσαµε παραπάνω φαίνεται ότι οι µελετητές και κριτικοί, οι οποίοι στις εργασίες τους προέβησαν σε µια µεθοδολογική τεκµηρίωση του όρου «εφηβική» και δεν χρησιµοποίησαν τον προσδιορισµό ως συνώνυµο του όρου «νεανική», συντάσσονται µε την άποψη ότι η εφηβική λογοτεχνία καλλιέργησε κυρίως το µυθιστόρηµα το οποίο έχει ως αποδέκτη τον έφηβο αναγνώστη. Η θεµατολογία του εφηβικού µυθιστορήµατος, λίγο πολύ, στρέφεται γύρω από ζητήµατα που απασχολούν τον έ- φηβο, ενώ µια βασική προϋπόθεση που θέτουν οι µελετητές και κριτικοί στις εργασίες που συζητήσαµε είναι ότι τα κείµενα που διεκδικούν τον προσδιορισµό «εφηβικά» θα πρέπει να πραγµατεύονται όχι µόνο σύγχρονα κοινωνικά προβλήµατα που απασχολούν τους εφήβους, αλλά κυρίως να εστιάζουν στους τρόπους µε τους οποίους ο έφηβος-πρωταγωνιστής αντιλαµβάνεται τη ζωή και αλληλεπιδρά µε το φιλικό, οικογενειακό, σχολικό και ευρύτερα κοινωνικό του περιβάλλον. Φαίνεται ακόµη πως οι περισσότεροι συµµερίζονται την άποψη της Roberta Seelinger Trites, η οποία διατείνεται πως πρόθεση των λογοτεχνικών κειµένων που έχουν ως δέκτη τον έφηβο είναι να τον βοηθήσουν να πραγµατοποιήσει όσο το δυνατόν πιο ανώδυνα τη µετάβαση από τον κόσµο της αθωότητας και της ανωριµότητας σε αυτόν της ευθύνης, της ωρί- µανσης και της ενηλικίωσης. 69 Με βάση τη συζήτηση που προηγήθηκε, εύλογα απορεί κανείς για το ποια η θέση του ιστορικού µυθιστορήµατος στη θεµατολογία της εφηβικής λογοτεχνίας. Τα κεί- µενα που θα εξετάσουµε στο πλαίσιο αυτής της εργασίας ικανοποιούν ελάχιστες ή 66 ιαµάντη Αναγνωστοπούλου, «Το αυτοβιογραφικό στοιχείο και η λειτουργία του στο εφηβικό µυθιστόρηµα» στο: Μένη Κανατσούλη και ηµήτρης Πολίτης (επιµ.), ό.π. (σηµ. 54), σσ. 40-41. 67 Βίκυ Πάτσιου, «Η σύγχρονη Λογοτεχνία για νέους», ιαδροµές, ό.π. (σηµ. 57), σσ. 179-182. 68 Ό.π., σ. 180. Η πλαγιογράµµιση δική µας. Πρέπει εδώ να επισηµάνουµε ότι η Βίκυ Πάτσιου δεν παραθέτει στο άρθρο της σχετική βιβλιογραφία που να τεκµηριώνει την άποψη ότι η περίοδος της νεότητας προσεγγίζει ηλικιακά αυτή της παιδικότητας. Αντίθετα, η Ιωάννα Αργυρίου µετά από µια συστηµατική επισκόπηση της διεθνούς επιστηµονικής βιβλιογραφίας, διακρίνει δύο κύριες προσεγγίσεις: «στην πρώτη περίπτωση οι όροι µεταεφηβεία και νεότητα παρουσιάζονται ως ταυτόσηµοι, ενώ στη δεύτερη η νεότητα έπεται του σταδίου της µεταεφηβείας». Ιωάννα Αργυρίου, ό.π. (σηµ. 55), σ. 70. 69 Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, ό.π. (σηµ. 65), Κατερίνα Γεωργοπούλου, ό.π. (σηµ. 61), σ. 200, ια- µάντη Αναγνωστοπούλου, «Γυναικεία µυθιστορηµατικά πρόσωπα στο σύγχρονο νεανικό µυθιστόρη- µα», ό.π. (σηµ. 52), σσ. 155-156, και Μένη Κανατσούλη και ηµήτρης Πολίτης, ό.π. (σηµ. 59), σσ. 11-12. 17