1 η Ενότητα Θεωρητική προσέγγιση στην κατάκτηση της μητρικής γλώσσας (1) 1 Επιστημονικοί κλάδοι που ασχολούνται με τη γλωσσική ανάπτυξη και την κατάκτηση της μητρικής γλώσσας 1.1 Εξελικτική ψυχολογία Οι εξελικτικοί ψυχολόγοι, οι οποίοι ασχολούνται με τις αναπτυξιακές μεταβολές του παιδιού από τη σύλληψη έως την ωριμότητα, δηλαδή έως το 20ό έτος της ηλικίας του, θεωρούν τη γλώσσα ως έναν από τους βασικούς τομείς ανάπτυξης. Σύμφωνα με τους εξελικτικούς ψυχολόγους (Παρασκευόπουλος 1985:17), οι τομείς ανάπτυξης του παιδιού είναι οι ακόλουθοι: α) ο βιοσωματικός-ψυχοκινητικός τομέας που εξετάζει τη βιοσωματική και ψυχοκινητική ανάπτυξη του παιδιού, π.χ. την ηλικία αύξησης της μυϊκής δύναμης, την ηλικία στήριξης στα δύο πόδια κτλ. β) ο συναισθηματικός και κοινωνικός τομέας που επικεντρώνεται στη συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού, π.χ. στην ανάπτυξη των θετικών και αρνητικών συναισθημάτων, όπως χαράς, ευθυμίας, αγάπης, φόβου, θυμού, ζήλιας, στην ανάπτυξη των διαπροσωπικών σχέσεων του παιδιού κλπ. γ) ο γνωστικός τομέας που μελετά την ανάπτυξη των γνωστικών και νοητικών λειτουργιών του παιδιού, π.χ. την ανάπτυξη της γνώσης για το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει και για τον κόσμο, την ανάπτυξη της βραχύχρονης και της μακρόχρονης μνήμης, την αλλαγή του τρόπου σκέψης ανάλογα με την ηλικία, τα χαρακτηριστικά της δημιουργικής σκέψης κτλ. δ) ο γλωσσικός τομέας, ο οποίος ασχολείται με τη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού, π.χ. με την ηλικία μάθησης της γλώσσας, με την αύξηση του λεξιλογίου Αυτή η Ενότητα αποτελεί επικαιροποιημένη εκδοχή (2011-2012) αντίστοιχης Ενότητας που αναπτύχθηκε από την Χ. Αλεξάκη, στο πλαίσιο του Έργου ΕΠΕΑΕΚ-Προπτυχιακά Προγράμματα Σπουδών (2004-2005).
ανάλογα με την ηλικία και με την ανάπτυξη των γραμματικών δομών στην παιδική ηλικία. 1.2 Θεωρητική γλωσσολογία Ξέρουμε ήδη από το 1 ο εξάμηνο ότι Γλωσσολογία είναι η επιστημονική μελέτη της γλώσσας. Η ερώτηση «τι είναι γλωσσολογία;» οδηγεί στην ερώτηση «τι είναι γλώσσα;». Είδαμε ότι Γλώσσα ονομάζεται το «φυσικό εκείνο σύστημα επικοινωνίας που χρησιμοποιείται από τον άνθρωπο και έχει ως βάση του τον έναρθρο λόγο». Με τον όρο «φυσικό» εννοείται ότι η γλωσσολογία δεν εξετάζει «τεχνητά» συστήματα επικοινωνίας, όπως ο κώδικας Μορς. Στο αντικείμενο της γλωσσολογίας, επίσης, δεν εμπίπτουν τα φυσικά συστήματα επικοινωνίας των ζώων, όπως το κελάηδισμα των πουλιών ή ο χορός των μελισσών. Στον ορισμό της γλώσσας αναφέρεται ότι βάση της είναι ο έναρθρος λόγος με την διευκρίνιση ότι η γλωσσολογική μελέτη δεν περιορίζεται στον προφορικό λόγο, αλλά επεκτείνεται στο γραπτό καθώς και τη νοηματική γλώσσα των κωφών. Επίσης, πρέπει να επισημανθεί ότι αντικείμενο της γλωσσολογίας δεν είναι η εξέταση μιας συγκεκριμένης γλώσσας, π.χ. της Ελληνικής, αλλά όλων των γλωσσών που ομιλούνται στον κόσμο. Σκοπός της γλωσσολογίας είναι να καθορίσει τα γενικά, καθολικά χαρακτηριστικά του συστήματος που λέγεται γλώσσα. Θεμελιώδη θέματα με τα οποία ασχολείται η θεωρητική γλωσσολογία είναι τα εξής: α) Πώς οργανώνεται (διαρθρώνεται) η ανθρώπινη φωνή έτσι ώστε να δημιουργείται η γλώσσα; Ποια είναι, δηλαδή, τα στοιχεία της γλώσσας και οι μεταξύ τους σχέσεις; β) Πώς κατακτώνται αυτά τα στοιχεία από το παιδί (ερμηνευτική επάρκεια) γ) Υπάρχουν χαρακτηριστικά που είναι κοινά για όλες τις γλώσσες και ποια είναι αυτά; δ) Ποιες είναι οι διαφορές ανάμεσα στις γλώσσες και πόσο αυθαίρετη ή περιορισμένη είναι η ποικιλία τους; Με άλλα λόγια, οι γλωσσολόγοι μελετούν πώς διάφορα από τα θέματα που συζητήσαμε στο μάθημα Εισαγωγή στη Γλωσσολογία, κατακτώνται από το παιδί. 2
Μελετούν δηλαδή πώς κατακτώνται τα φωνήματα και οι διάφοροι φωνολογικοί κανόνες, πώς γίνεται η συναρμολόγηση των μορφημάτων για την παραγωγή λέξεων, οι κανόνες της σύνταξης, κλπ. 1.3 Ψυχογλωσσολογία Η ψυχογλωσσολογία είναι ο διεπιστημονικός κλάδος που γεννήθηκε από τη σύζευξη της γλωσσολογίας με την ψυχολογία. Χαρακτηριστική είναι η επισήμανση του Chomsky (1959) ότι η γλωσσολογία αποτελεί τομέα της ψυχολογίας εάν θεωρηθεί η γλώσσα μέρος της ανθρώπινης νόησης. Η ψυχογλωσσολογία μελετά τη σχέση μεταξύ της γλωσσικής συμπεριφοράς και των ψυχολογικών διεργασιών που θεωρείται ότι βρίσκονται πίσω από αυτή τη συμπεριφορά και έχει ως αντικείμενο έρευνας την παραγωγή, την κατανόηση και την κατάκτηση της γλώσσας. Είναι άμεσα συνδεδεμένη με τους κλάδους της νευρογλωσσολογίας, κοινωνιογλωσσολογίας και γνωστικής ψυχολογίας. Υπάρχει ως ξεχωριστό μάθημα στο 5 ο εξάμηνο των σπουδών σας. 1.4 Λογοθεραπεία Η νεότερη επιστήμη της λογοθεραπείας επικεντρώνεται και στην περιγραφή και αντιμετώπιση διαταραχών του γλωσσικού συστήματος (π.χ. αφασίας, αγραμματισμού κλπ.). Ως εκ τούτου μελετά την κατάκτηση της μητρικής γλώσσας επειδή οι λογοθεραπευτές θα πρέπει: α) να διακρίνουν τη φυσιολογική από την παθολογική γλωσσική ανάπτυξη και β) να κατανοούν το μηχανισμό κατάκτησης και λειτουργίας της γλώσσας για να επιτύχουν τη θεραπεία γλωσσικών διαταραχών σε παιδιά και ενήλικες. 2 Βασικές υποθέσεις για την κατάκτηση της γλώσσας 2.1 Εμπειριοκρατική και συμπεριφοριστική προσέγγιση στη γλωσσική ανάπτυξη Η συμπεριφοριστική προσέγγιση στη γλωσσική ανάπτυξη στηρίζεται στην εμπειριοκρατική θεώρηση του Άγγλου φιλοσόφου John Locke (1632-1704) ότι ο άνθρωπος γεννιέται tabula rasa (= κενός πίνακας). Οι γνώσεις και η συμπεριφορά 3
του ανθρώπου είναι αποτέλεσμα της εμπειρίας. Οι εμπειριοκράτες πιστεύουν ότι το παιδί υφίσταται αλλαγές κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης γιατί μαθαίνει νέες μορφές συμπεριφοράς ως αποτέλεσμα συγκεκριμένων εμπειριών. Υιοθετώντας τις απόψεις της εμπειριοκρατικής θεώρησης, ο Αμερικάνος ψυχολόγος John Watson (1878-1958) θεμελίωσε την υπόθεση του συμπεριφορισμού (= behaviorism ) σύμφωνα με την οποία η συμπεριφορά του ανθρώπου είναι επίκτητη. Τα συναισθήματα και οι σκέψεις του ανθρώπου είναι αντιδράσεις του οργανισμού σε διάφορα ερεθίσματα κατά τον τύπο Ερέθισμα Αντίδραση (Stimulus Response). Ο Αμερικανός ψυχολόγος B. F. Skinner του Πανεπιστημίου του Harvard, οπαδός της υπόθεσης του συμπεριφορισμού, διατύπωσε μια πιο επαναστατική προσέγγιση στην ερμηνεία της μάθησης, γνωστή ως «συντελεστική μάθηση» (= operant conditioning ). Σύμφωνα με τη συντελεστική μάθηση του Skinner, τη συμπεριφορά των ανθρώπων την καθορίζουν οι «συνεξαρτήσεις» ανάμεσα στις αντιδράσεις και στα γεγονότα που συμβαίνουν μετά από τις ενέργειες των ατόμων. Μερικά από αυτά τα γεγονότα λειτουργούν ενισχυτικά, δηλαδή αυξάνουν την πιθανότητα να επανεμφανιστεί η συμπεριφορά του ατόμου που τα προκάλεσε. Ενισχυτικά γεγονότα στις μορφές συμπεριφοράς του ανθρώπου είναι οι υλικές και ηθικές αμοιβές. Ο Skinner επεσήμανε το 1957 στο έργο του Verbal Behavior (= «Λεκτική Συμπεριφορά») ότι με την υπόθεση της συντελεστικής μάθησης μπορεί να ερμηνευτεί η γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού. Συγκεκριμένα, η γλώσσα αποτελείται από σειρές λέξεων που αναπαριστούν συγκεκριμένες εικόνες και καταστάσεις. Για παράδειγμα, η έκφραση «το αυτοκίνητο τρέχει» αντιστοιχεί στην εικόνα ενός αυτοκινήτου που τρέχει. Το παιδί μαθαίνει να κατανοεί και να αναπαράγει αυτές τις εκφράσεις με τη βοήθεια της μίμησης και απομνημόνευσης της ομιλίας των ενηλίκων. Η γλώσσα μαθαίνεται συνειρμικά και ενισχυτικά βάσει του μοντέλου Ερέθισμα Αντίδραση. Αυτό σημαίνει ότι αφού το παιδί συνδυάσει μια έκφραση με μια εικόνα σωστά, οι γονείς πρέπει να ενισχύσουν την αντίδραση του επιβραβεύοντάς το. Σε περίπτωση που το παιδί έχει προβεί σε λανθασμένο συνειρμό, οι γονείς πρέπει να το αποθαρρύνουν μαλώνοντας το. Η ενίσχυση των σωστών αντιδράσεων από τους ενήλικες οδηγεί στην παγίωση των σωστών γλωσσικών εκφράσεων στον νέο ομιλητή (σχήμα 1). 4
Σχήμα 1: Ερέθισμα Αντίδραση Αμοιβή (ενίσχυση) (εικόνα) (σωστή έκφραση) (επιβράβευση γονέα) (λανθ. έκφραση) (αποθάρρυνση γονέα) 2.2 Κριτική στην εμπειριοκρατική-συμπεριφοριστική προσέγγιση Αφετηρία της σύγχρονης κριτικής στην εμπειριοκρατία και το συμπεριφορισμό (empiricism και behaviorism στην Αγγλική, όροι που θα χρησιμοποιούμε εναλλακτικά και χωρίς διαφοροποίηση σε αυτό το μάθημα) ήταν το άρθρο του Noam Chomsky Review of Skinner s Verbal Behavior (= «Κριτική στην λεκτική συμπεριφορά του Skinner») που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Language το 1959. Τα σπουδαιότερα σημεία της κριτικής των ορθολογιστών στην εμπειριοκρατία και το συμπεριφορισμό συνοψίζονται στα ακόλουθα: Α. Η γλώσσα δεν αποτελείται ούτε από σειρές λέξεων ούτε από περιορισμένο αριθμό εκφράσεων: π.χ. εικόνα άπειρες εκφράσεις Β. Η γλώσσα δεν μαθαίνεται με μίμηση ή απομνημόνευση: (1) Ενήλικας: Μην πας μακριά από την μανούλα! Παιδί: ματιά (= μακριά) μανούλα (Σπύρος 1;9.2) 1 (2) go go-ed (= went) sing sing-ed (= sang) (Guasti 2002) Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, τα παραπάνω παραδείγματα δεν θα είχαν παραχθεί, είναι όμως πραγματικά. Να αναφέρουμε επίσης ότι σε μια έρευνά τους οι Newport, Gleitman & Gleitman (1997) έδειξαν ότι οι γονείς χρησιμοποιούν στο λόγο που απευθύνουν στα παιδιά κυρίως ερωτήσεις και εντολές, και μόνο 25% απλές δηλωτικές προτάσεις. Παρ όλα αυτά, οι πρώτες προτάσεις που παράγουν τα παιδιά είναι κυρίως δηλωτικές. 1 Παράδειγμα από τα γλωσσικά δεδομένα του Σπύρου που συνέλεξε η Ursula Stephany και βρίσκονται στη βάση γλωσσικών δεδομένων του CHILDES στο διαδίκτυο (βλ. 2 η ενότητα). 5
Γ. Η γλώσσα δεν μαθαίνεται με επιβράβευση των σωστών εκφράσεων που παράγει το παιδί: π.χ. (3) Παιδί: Where penny go? (~ πού δεκάρα πηγαίνω;) (Σωστή ερώτηση: Where does the penny go? = πού πηγαίνει η δεκάρα;) Μητέρα: I don t know. (= Δεν ξέρω.) (2;5) μιας και σε αρκετές περιπτώσεις, όπως η παραπάνω, οι γονείς δεν μπαίνουν στον κόπο ούτε να επιβραβεύσουν, ούτε να διορθώσουν τα παιδιά τους. Δ. Η γλώσσα δεν μαθαίνεται με διορθώσεις. (4) Παιδί: Nobody don t like me. (=κανείς βοηθητικό ρήμα-do άρνηση αγαπάω-χωρίς κατάληξη εμένα = κανείς δεν με αγαπά) Μητέρα: No, say nobody likes me. (= Όχι, πες «κανείς αγαπά-3.ενικό εμένα» = Όχι, πες «κανείς δεν με αγαπά») Παιδί: Nobody don t like me. (=κανείς βοηθητικό ρήμα-do άρνηση αγαπάω-χωρίς κατάληξη εμένα = κανείς δεν με αγαπά) Αυτός ο διάλογος επαναλαμβάνεται 8 φορές! Μητέρα: No, now listen carefully: Nobody likes me! (= Όχι, τώρα άκουσε προσεχτικά: «Κανείς αγαπά εμένα!» = Όχι, τώρα άκουσε προσεχτικά: «Κανείς δεν αγαπά εμένα!» Παιδί: Oh! Nobody don t likes me! (= κανείς βοηθητικό ρήμα-do άρνηση αγαπά-3.ενικό εμένα = κανείς δεν αγαπά εμένα) (McNeill 1966) (5) Παιδί: ε να φύγει (= δε να φύγει) Ενήλικας: «να μη φύγει» λένε. Παιδί: ε να φύγει σέλω (= δε να φύγει θέλω) Ενήλικας: «να μη φύγει» λένε, πες «να μη φύγει». Παιδί: ε να φύγει (= δε να φύγει) Ενήλικας: «να μη φύγει» είπαμε ότι λένε. Παιδί: άντε! Μη να φύγει! (Κατή 1992) Βλέπουμε από τα παραπάνω παραδείγματα ότι παρά τις συνεχείς διορθώσεις του ενήλικα, το παιδί δεν ανταποκρίνεται με την ορθή πρόταση. Στην περίπτωση της Ελληνικής μάλιστα, το παιδί αν και υιοθετεί το κατάλληλο μόριο της άρνησης (δηλ. μη αντί για δεν, μιας και η πρόταση είναι υποτακτική) δεν συμμορφώνεται ως προς τη θέση του μόριου της άρνησης και το εξακολουθεί να το τοποθετεί στην αρχή της πρότασης. Αυτό συμβαίνει ότι ο ανάλογος τομέας της γραμματικής δεν έχει ωριμάσει αρκετά ώστε να ενσωματώσει τον εν λόγω κανόνα. 6
Ε. Το παιδί κατακτά τη γλώσσα με βάση τις θετικές μαρτυρίες (= positive evidence), δηλαδή με βάση ό,τι ακούει. Τα δεδομένα της μητρικής γλώσσας που ακούει το παιδί από τους γονείς και καλείται να αναλύσει, είναι ανοργάνωτα, ελλιπή, πολλές φορές με λάθη, παύσεις, κομπιάσματα, ημιτελείς φράσεις κλπ. Αυτές οι ιδιότητες της προφορικής ομιλίας δυσχεραίνουν το έργο των παιδιών. Παρόλα αυτά, τα παιδιά τελικά διαμορφώνουν ορθή γραμματική. Πρέπει όμως να επισημανθεί ότι με αυτήν την άποψη δε συμφωνούν όλοι οι επιστήμονες, οι οποίοι πιστεύουν ότι ο λόγος που απευθύνεται στα παιδιά είναι ιδιαίτερος, δηλ. φωνητικά καθαρός, συντακτικά απλός και σημασιολογικά σαφής (motherese). ΣΤ. Το παιδί κατακτά τη γλώσσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα και κάτω από ποικίλες συνθήκες. Ο νέος φυσικός ομιλητής έχει κατακτήσει κατά τη διάρκεια της προσχολικής ηλικίας τις βασικότερες συντακτικές δομές της γλώσσας του, τους φωνολογικούς κανόνες και σ ένα μεγάλο ποσοστό τους μορφολογικούς κανόνες. Ζ. Διαφορετικά παιδιά ακολουθούν τον ίδιο τρόπο στην κατάκτηση διαφορετικών γλωσσών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το στάδιο του βαβίσματος το οποίο εκτείνεται χρονικά περίπου από τον 6 ο έως 12 ο μήνα σε όλα τα παιδιά. Από το στάδιο του βαβίσματος διέρχονται ακόμη και τα κωφά παιδιά που κατακτούν την νοηματική γλώσσα. Είναι επίσης γνωστό ότι τα παιδιά με τυπική (φυσιολογική) γλωσσική ανάπτυξη, σε όποιες χώρες και γλώσσες μεγαλώνουν, στην ηλικία του ενός έτους παράγουν φράσεις που αποτελούνται από μία λέξη και στην ηλικία των δύο ετών φράσεις δύο λέξεων. 2.3 Διασυνδετισμός (Connectionism) Μια άλλη υπόθεση σχετικά με το πώς μαθαίνεται η γλώσσα εκφράζεται από την προσέγγιση των διασυνδετιστών (connectionists). Τα μοντέλα του διασυνδετισμού θεωρούν ότι οι μηχανισμοί της νόησης που εμπλέκονται στην κατάκτηση της γλώσσας, οι οποίοι δεν είναι ειδικά προορισμένοι για τη γλώσσα, βασίζονται στην αναλογία ή, γενικότερα, σε διαφόρων ειδών ομοιότητες μεταξύ των διαφορετικών στοιχείων της γλώσσας. Ακολουθεί ένα παράδειγμα της παραπάνω προσέγγισης με το οποίο επιχειρείται να εξηγηθεί η κατάκτηση του αορίστου των ρημάτων της 7
Αγγλικής. Όπως είναι γνωστό, κάποια από τα ρήματα της Αγγλικής είναι ομαλά και σχηματίζουν τον αόριστο με την κατάληξη ed, και κάποια άλλα είναι ανώμαλα τα οποία συχνά σχηματίζουν ομάδες κατά κάποιο τρόπο (drink/drank, sing/sang, κλπ.). Οι διασυνδετιστές ισχυρίζονται ότι η κατάκτηση του αορίστου συνίσταται στην εκμάθηση συνδυασμών μεταξύ φωνητικών χαρακτηριστικών της ρίζας του ρήματος και φωνητικών χαρακτηριστικών του αορίστου και γενικεύουν αυτούς τους συνδυασμούς σε λέξεις που ακούγονται οι ίδιες. Ο Pinker (1994) επισημαίνει όμως ότι δεν υπάρχουν απλά και μόνο μηχανισμοί γενίκευσης πίσω από την εκμάθηση ακόμη και του αορίστου των ρημάτων. Για παράδειγμα, η Stromswold (1990) βρήκε ότι τα παιδιά υπεργενικεύουν τα ρήματα have, do και be όταν είναι κύρια ρήματα, αλλά όχι όταν είναι βοηθητικά. Δηλαδή, ενώ είναι δυνατό να πουν: I doed it αντί για I did it και I haved it αντί για I had it, δεν λένε Doed you come? αντί για Did you come? ή I haved eaten αντί για I had eaten. Αυτή η διαφοροποίηση μας δείχνει ότι είναι αρκετά απίθανο οι μηχανισμοί συσχετισμών και μόνο ναι είναι αρκετοί για να εξηγήσουν την κατάκτηση του αορίστου, αλλά και της γλώσσας γενικότερα. Και ότι, ακόμη και αν υπάρχουν, συνυπάρχουν με άλλες θεμελιώδεις γνώσεις για τη γλώσσα, όπως η ύπαρξη κύριων και βοηθητικών ρημάτων. Δεν μπορούμε βέβαια να αρνηθούμε ότι κάποιος βαθμός συσχετισμών λαμβάνει οπωσδήποτε χώρα στη διαδικασία κατάκτησης της γλώσσας, και μάλιστα ίσως να είναι ο κατ εξοχήν μηχανισμός σε ορισμένες περιπτώσεις (το γεγονός, για παράδειγμα, ότι τα παιδιά γενικεύουν τον ομαλό αόριστο της Αγγλικής χρησιμοποιώντας το -ed, ή της Ελληνικής χρησιμοποιώντας το ε- μας δείχνει ότι σίγουρα γίνονται γενικεύσεις που βασίζονται στην αναλογία). Υπάρχουν όμως περιοχές που είναι ξεκάθαρο ότι δεν μπορούν να εξηγηθούν από συσχετισμούς και γενικεύσεις. Το παράδειγμα της προηγούμενης παραγράφου είναι σίγουρα μια τέτοια περίπτωση. Επίσης, υπάρχουν περιπτώσεις που βλέπουμε ότι υπάρχουν περιορισμοί στις γλωσσικές εκφράσεις που μπορούμε να εκφέρουμε, οι οποίες δεν φαίνεται να επιβάλλονται από κάποιο εξωτερικό αίτιο. Προτάσεις όπως οι (6β) και (7β) παρακάτω, για παράδειγμα, δεν μπορούν να ειπωθούν σε καμία γλώσσα, παρότι στέκουν λογικά (ως οι ερωτηματικές εκδοχές των προτάσεων των (6α) και (7α), ακριβώς όπως συμβαίνει με τις (8) και (9)): 8
(6) α. John regrets that Paul behaved badly. β. *How does John regret that Paul behaved? (7) α. Ο Γιάννης λυπάται που ο Κώστας συμπεριφέρθηκε άσχημα. β. *Πώς λυπάται ο Γιάννης που συμπεριφέρθηκε ο Κώστας. (8) α. John thinks that Paul behaved badly. β. How does John think that Paul behaved? (9) α. Ο Γιάννης νομίζει ότι ο Κώστας συμπεριφέρθηκε άσχημα β. Πώς νομίζει ο Γιάννης ότι συμπεριφέρθηκε ο Κώστας; Προσέξτε ότι οι προτάσεις (6)-(7) είναι ακριβώς ανάλογες με τις προτάσεις (8)-(9) ως προς το μήκος, τον αριθμό ρημάτων, ουσιαστικών, συνδέσμων, κλπ., αλλά και ως προς το εύλογο των ερωτηματικών προτάσεων. Παρόλα αυτά, η ερωτηματική πρόταση (6β)-(7β) είναι αντιγραμματική, σε αντίθεση με την (8β)-(9). Αυτή η συμπεριφορά δεν μπορεί να εξηγηθεί από την αναλογία και μόνο, την οποία χρησιμοποιούν ως εξήγηση σε πολλές περιπτώσεις οι διασυνδετιστές. Τέτοιου είδους περιπτώσεις λοιπόν, δείχνουν ότι, εκτός από την αναλογία, υπάρχουν και έμφυτες δομές που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη γλώσσα, κι αυτή ακριβώς ήταν ή τεράστια συμβολή του Chomsky στο θέμα της κατάκτησης της γλώσσας, την οποία και θα συζητήσουμε εκτενέστερα στα επόμενα κεφάλαια. 9