ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Πρόλογος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 7 1ο ΜΕΡΟΣ: ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Γνωρίζω τι σημαίνει... Μαθαίνω τα κύρια σημεία... Γενικά... Διαχείριση φυσικών πόρων... Ελέγχω τις γνώσεις μου... Απαντώ στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου... Επεκτείνω τις γνώσεις μου... Κριτήριο Αξιολόγησης στο Κεφάλαιο «ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ»... 10 11 11 12 16 17 18 22 Η ΣΧΕΣΗ ΜΑΣ ΜΕ ΤΗ ΓΗ Γνωρίζω τι σημαίνει... Μαθαίνω τα κύρια σημεία... Φυσικοί πόροι και «αειφόρος» ανάπτυξη... Κατηγορίες φυσικών πόρων... Η αύξηση του πληθυσμού... Μείωση της βιοποικιλότητας... Ατμοσφαιρική ρύπανση... Αλλαγή του κλίματος της Γης... Ελέγχω τις γνώσεις μου... Απαντώ στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου... Επεκτείνω τις γνώσεις μου... Κριτήριο Αξιολόγησης στο Κεφάλαιο «Η ΣΧΕΣΗ ΜΑΣ ΜΕ ΤΗ ΓΗ»... 23 24 24 26 29 30 32 33 36 39 45 51 ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ ΠΑΝΙΔΑ Γνωρίζω τι σημαίνει... Μαθαίνω τα κύρια σημεία... Χλωρίδα... Πανίδα... Ελέγχω τις γνώσεις μου... Απαντώ στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου... Επεκτείνω τις γνώσεις μου... Κριτήριο Αξιολόγησης στο Κεφάλαιο «ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ ΠΑΝΙΔΑ»... 52 52 52 57 60 63 64 69 3

ΕΔΑΦΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ Γνωρίζω τι σημαίνει... Μαθαίνω τα κύρια σημεία... Ορισμός του εδάφους... Ιδιότητες του εδάφους... Το έδαφος ως συντελεστής παραγωγής... Έννοια γεωργικής γης... Χρήσεις γης... Εδαφική υποβάθμιση Διαβρώσεις... Συντήρηση Προστασία εδαφικών πόρων... Ορυκτά Πετρώματα... Εκμετάλλευση και προστασία υπεδάφιου πλούτου... Ελέγχω τις γνώσεις μου... Απαντώ στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου... Επεκτείνω τις γνώσεις μου... Κριτήριο Αξιολόγησης στο Κεφάλαιο «ΕΔΑΦΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ»... 70 71 71 73 77 79 80 80 87 89 92 94 103 115 118 ΥΔΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ Γνωρίζω τι σημαίνει... Μαθαίνω τα κύρια σημεία... Εισαγωγή... Χαρακτηριστικά και ιδιότητες του νερού... Υδρολογικός κύκλος... Υδατικό δυναμικό... Χρήσεις νερού... Ρύπανση υδάτων... Διαχείριση υδατικών πόρων... Ελέγχω τις γνώσεις μου... Απαντώ στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου... Επεκτείνω τις γνώσεις μου... Κριτήριο Αξιολόγησης στο Κεφάλαιο «ΥΔΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ»... 119 119 119 120 123 125 127 127 128 134 138 143 148 ΔΑΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ Γνωρίζω τι σημαίνει... Μαθαίνω τα κύρια σημεία... Γενικά... Ορισμός του δάσους... Η σημασία του δάσους για τον άνθρωπο... Δάσος και περιβάλλον... Η λειτουργία του δάσους μέσα στο ευρύτερο περιβάλλον... Δασικοί εχθροί Κίνδυνοι... 149 150 150 151 152 152 154 157 4

Ελέγχω τις γνώσεις μου... Απαντώ στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου... Επεκτείνω τις γνώσεις μου... Κριτήριο Αξιολόγησης στο Κεφάλαιο «ΔΑΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ»... 163 166 169 173 ΜΟΡΦΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Γνωρίζω τι σημαίνει... Μαθαίνω τα κύρια σημεία... Εισαγωγή... Καύσιμα... Ηλιακή ενέργεια... Ελέγχω τις γνώσεις μου... Απαντώ στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου... Επεκτείνω τις γνώσεις μου... Κριτήριο Αξιολόγησης στο Κεφάλαιο «ΜΟΡΦΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ»... 174 174 174 176 182 185 187 191 196 2ο ΜΕΡΟΣ: ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ Απαντήσεις στα «Ελέγχω τις γνώσεις μου» κάθε κεφαλαίου... Απαντήσεις στα «Κριτήρια Αξιολόγησης» κάθε κεφαλαίου... 198 203 Βιβλιογραφία... 215 5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το βιβλίο αυτό δημιουργήθηκε με την προσδοκία να αποτελέσει ένα πλήρες σε ύλη και φιλικό σε χρήση βοήθημα για το μάθημα της Γεωλογίας και Διαχείρισης Φυσικών Πόρων. Απευθύνεται σε μαθήτριες και μαθητές της Α τάξης του Γενικού Λυκείου που έχουν επιλέξει το μάθημα και η μελέτη του μπορεί να προσφέρει: Αξιόπιστη και έγκυρη ενίσχυση, ώστε να ανταποκριθούν με επιτυχία στις σχολικές τους υποχρεώσεις για το μάθημα. Δυνατότητα για ουσιαστική μάθηση της ύλης που θα διδαχτούν. Επίσης, απευθύνεται σε συναδέλφους εκπαιδευτικούς που διδάσκουν το μάθημα, με σκοπό να υποστηρίξει εποικοδομητικά το διδακτικό τους έργο. Το βιβλίο διαρθρώνεται σε δύο μέρη. Στο 1ο μέρος παρατίθεται υλικό για τα κεφάλαια που, σύμφωνα με τις οδηγίες, αποτελούν τη διδακτέα ύλη του μαθήματος. Συγκεκριμένα, το 1ο μέρος περιλαμβάνει 7 κεφάλαια και το καθένα διαρθρώνεται ως εξής: Γνωρίζω τι σημαίνει (σύντομη εξήγηση εννοιών που συναντώνται στο κεφάλαιο). Μαθαίνω τα κύρια σημεία (ανάπτυξη των μαθημάτων του κεφαλαίου με μορφή ερωτήσεων και απαντήσεων). Ελέγχω τις γνώσεις μου (ερωτήσεις, τόσο ανοιχτού όσο και κλειστού τύπου, για πληρέστερη εμπέδωση των μαθημάτων του κεφαλαίου, οι απαντήσεις των οποίων βρίσκονται στο τέλος του βιβλίου). Απαντώ στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου (απαντήσεις και υποδείξεις για τις ερωτήσεις που βρίσκονται στο τέλος κάθε κεφαλαίου στο σχολικό βιβλίο). Επεκτείνω τις γνώσεις μου (ενημερωτικό υλικό για θέματα που σχετίζονται με το περιβάλλον, το οποίο επιπλέον είναι εξαιρετικά χρήσιμο και για τις ομαδικές ή ατομικές εργασίες του μαθήματος). Κριτήριο αξιολόγησης (επαναληπτικό διαγώνισμα στην ύλη του κεφαλαίου). Στο 2ο μέρος περιέχονται: Οι απαντήσεις στα «Ελέγχω τις γνώσεις μου» κάθε κεφαλαίου. Οι απαντήσεις στα Κριτήρια Αξιολόγησης κάθε κεφαλαίου. Καλή ανάγνωση! Ο συγγραφέας Αφιερώνεται στη Δομένικα, στον Νίκο και στη Μαρία 7

Χλωρίδα και πανίδα Γνωρίζω τι σημαίνει Βλάστηση Η φυτική κάλυψη μιας περιοχής, ανεξάρτητα από ποια και πόσα είδη χλωρίδας την αποτελούν. Ενδημικό είδος Είδος που έχει συγκεκριμένη τοπική προέλευση και περιορισμένη γεωγραφική εξάπλωση, αναπτύσσεται δηλαδή σε ένα μέρος (όπως, π.χ., το φυτό δίκταμο στην Κρήτη). Οικολογική διαδοχή Η σειρά των διαδοχικών αλλαγών που περνάει ένα οικοσύστημα για να καταλήξει σε σταθερότερη μορφή. Πανίδα Η ποικιλία των διαφορετικών ζωικών ειδών μιας περιοχής. Διακρίνεται σε ιχθυοπανίδα, ορνιθοπανίδα, ερπετοπανίδα κ.ά. Χλωρίδα Η ποικιλία των διαφορετικών φυτικών ειδών μιας περιοχής. Μαθαίνω τα κύρια σημεία Χλωρίδα 1) Τι ονομάζεται χλωρίδα και τι ισχύει γενικά για τη χλωρίδα μιας περιοχής; Χλωρίδα ονομάζεται το σύνολο των φυτών μιας δεδομένης περιοχής ή ενός συγκεκριμένου βιοχώρου. Η χλωρίδα μπορεί να αναφέρεται σε πολύ μικρές γεωγραφικές περιοχές, όπως, π.χ., σε έναν βάλτο, σε έναν λόφο ή σε ένα νησί, αλλά μπορεί να αναφέρεται και σε μεγάλες γεωγραφικές περιοχές, όπως η Ελλάδα (ελληνική χλωρίδα) ή η Ευρώπη (ευρωπαϊκή χλωρίδα). Τα είδη που συνθέτουν τη χλωρίδα ποικίλλουν ανάλογα με τις οικολογικές συνθήκες και το γεωλογικό παρελθόν, ενώ βρίσκονται σε 52

ΜΕΡΟΣ 1 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ λιγότερο ή περισσότερο σταθερές σχέσεις μεταξύ τους ανάλογα με τον βαθμό της περιβαλλοντικής μέριμνας και προστασίας. 2) Οι έννοιες «χλωρίδα» και «βλάστηση» ταυτίζονται ή είναι διαφορετικές; Αν και πολλές φορές συγχέονται, οι έννοιες της «χλωρίδας» και της «βλάστησης» στην πραγματικότητα αποτελούν δύο έννοιες τελείως διαφορετικές. Η χλωρίδα είναι ο κατάλογος των φυτικών ειδών, είναι η απογραφή του φυτικού πληθυσμού μιας περιοχής. Όσο περισσότερα διαφορετικά είδη φυτών συναντώνται σε μια περιοχή τόσο πλουσιότερη θεωρείται η χλωρίδα της. Αντίθετα, η βλάστηση είναι ο τρόπος με τον οποίο συνδυάζονται τα φυτά στον φυσικό τους χώρο για να δημιουργήσουν το φυτικό κάλυμμα, πάνω στο οποίο προσδιορίζονται οι περιοχές ανάπτυξης των φυτών στην έννοια του γεωγραφικού χώρου. Για παράδειγμα, σε ένα νησί των Κυκλάδων η βλάστηση είναι λιγοστή, το τοπίο είναι σχεδόν ερημικό Κι όμως, εκατοντάδες διαφορετικά αγριολούλουδα, βολβοί, βότανα, θάμνοι φυτρώνουν στα ξερά βράχια, συνθέτοντας μια πλούσια χλωρίδα! Αντίστοιχα, σε ένα δάσος κωνοφόρων της βόρειας εύκρατης ζώνης, στην τάιγκα, η βλάστηση είναι πολύ πλούσια, με πλήθος δέντρων να καλύπτουν πυκνά τις εκτάσεις ως εκεί που φτάνει η ματιά, η χλωρίδα όμως είναι φτωχή, αφού ελάχιστα διαφορετικά είδη φυτών συνθέτουν όλο το δάσος. 3) Ποιο είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε χλωρίδας; Χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε χλωρίδας είναι η συστηματική της δομή. Δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο συνδυάζονται οι εκπρόσωποι των διαφόρων ομάδων για να δημιουργήσουν τη σύσταση της χλωρίδας. Μάλιστα, οι ποσοτικές σχέσεις μεταξύ τους είναι καθοριστικές και χαρακτηρίζουν την ταυτότητα της χλωρίδας στις διάφορες περιοχές. 4) Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της ελληνικής χλωρίδας; Βασικά χαρακτηριστικά της ελληνικής χλωρίδας είναι τα ακόλουθα: Η ελληνική χλωρίδα είναι από τις πλουσιότερες της Ευρώπης και περιλαμβάνει το 30% περίπου της χλωρίδας της παραμεσογείου περιοχής. Ο ακριβής αριθμός των ειδών και υποειδών της ελληνικής χλωρίδας δεν έχει προσδιοριστεί πλήρως. Πάντως, υπολογίζεται ότι ο αριθμός υπερβαίνει τα 5.500 είδη. Η ελληνική χλωρίδα, πέρα από τον πλούτο της, εμφανίζει και μια αξιόλογη ιδιαιτερότητα. Περιέχει μεγάλο αριθμό από σπάνια φυτά που φύονται μόνο στην Ελλάδα (ενδημικά φυτά). Η ελληνική χλωρίδα, εκτός από τα αυτοφυή φυτά, περιέχει και σημαντικό αριθμό φυτών ξενικής προέλευσης, που η μεταφορά τους έγινε, άλλοτε ακούσια και άλλοτε εκούσια, με διάφορους τρόπους. 53

ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ ΠΑΝΙΔΑ Η ελληνική χλωρίδα διαθέτει μεγάλο αριθμό αυτοφυών αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών. Τα φυτά αυτά είναι ιδιαίτερα χρήσιμα στην αρωματοποιία, στη σαπωνοποιία, στη βιομηχανία τροφίμων, στη ζαχαροπλαστική και στην παραγωγή θεραπευτικών σκευασμάτων. Η φυσική μας χλωρίδα είναι πολύ σημαντική και από ανθοκομική άποψη, γεγονός που δίνει δυνατότητες οικονομικής αξιοποίησης αλλά και παραγωγής νέων ποικιλιών. 5) Τι ισχύει για τα ενδημικά φυτά της Ελλάδας; Ο πλούτος της ελληνικής χλωρίδας οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στα περίπου 750 είδη ενδημικών φυτών της χώρας μας, δηλαδή φυτών που αναπτύσσονται σε μια ορισμένη περιοχή και έχουν σαφώς περιορισμένη γεωγραφική εξάπλωση (ποσοστό περίπου 14% του συνόλου). Η μόνιμη παρουσία των ενδημικών φυτών σε ορισμένες περιοχές, όπως Άγιο Όρος, Όλυμπος, Ταΰγετος, Κρήτη, νησιά κ.α., φαίνεται ότι ευνοείται πιο πολύ όσο οι παράγοντες απομόνωσης είναι περισσότεροι. 6) Τι ισχύει για τα φυτά ξενικής προέλευσης της Ελλάδας; Η ελληνική χλωρίδα, εκτός από τα αυτοφυή φυτά, περιέχει και σημαντικό αριθμό φυτών ξενικής προέλευσης, που η μεταφορά τους έγινε, άλλοτε ακούσια και άλλοτε εκούσια, με διάφορους τρόπους. Όλα αυτά τα φυτά-μέτοικοι που έφτασαν στη χώρα μας πέρασαν μικρό ή μεγάλο διάστημα δοκιμασίας και προσαρμοστικότητας, με αποτέλεσμα άλλα να προσαρμοστούν στο νέο περιβάλλον, να ζουν και να αναπτύσσονται κανονικά και άλλα να μην αντέχουν και να χάνονται. Αυτή η διαδικασία υπήρξε διαχρονικά ουσιαστική για τον εμπλουτισμό της ελληνικής χλωρίδας. Πολλές φορές όμως, παρά τα μέτρα προστασίας και ελέγχου, προκάλεσε σοβαρές οικολογικές επιπτώσεις (ζιζάνια και ασθένειες), με δυσμενείς οικονομικές περενέργειες για τη χώρα μας. 7) Τι ισχύει για τη σύνθεση της ελληνικής χλωρίδας; Η ελληνική χλωρίδα στο μεγαλύτερο μέρος της περιλαμβάνει κυρίως τη δασική βλάστηση, που απαρτίζεται από δέντρα και θάμνους. Η σύνθεσή της κυρίως αποτελείται από κωνοφόρα, πλατύφυλλα, θαμνώνες μεγάλης εξάπλωσης και αρκετά άλλα φυτικά είδη που χαρακτηρίζουν και διαμορφώνουν τις ζώνες της δασικής βλάστησης. 8) Σε ποιες κατηγορίες διακρίνεται η χλωρίδα; Η χλωρίδα διακρίνεται σε: Χλωρίδα γλυκού νερού. Η χλωρίδα γλυκού νερού είναι το σύνολο των φυτών που αναπτύσσονται σε ποταμούς, λίμνες και γενικότερα σε γλυκά νερά. 54

ΜΕΡΟΣ 1 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Χλωρίδα παράκτια (αιγιαλού). Είναι ο φυσικός κόσμος της παράκτιας ζώνης. Στις θάλασσες η παράκτια χλωρίδα αποτελείται κυρίως από πράσινα, καφέ, ερυθρά και κυανοπράσινα φύκη που είναι προσκολλημένα στον πυθμένα. Χλωρίδα πεδινών εκτάσεων. Είναι η χλωρίδα των μεγάλων πεδιάδων και χαρακτηρίζεται από τη μεγάλη ποικιλομορφία των ειδών, που ευνοούνται από το μεγάλο εύρος των κλιματολογικών συνθηκών, καθώς επίσης και από τις ευνοϊκές εδαφολογικές συνθήκες. Χλωρίδα ορεινή. Περιλαμβάνει τα φυτικά είδη που είναι χαρακτηριστικά των ορεινών εκτάσεων. 9) Από ποιους παράγοντες εξαρτάται στις πεδινές εκτάσεις η κατανομή και εξάπλωση των φυτικών ειδών οικονομικής σημασίας; Η χλωρίδα των πεδινών εκτάσεων είναι η χλωρίδα των μεγάλων πεδιάδων και χαρακτηρίζεται από τη μεγάλη ποικιλομορφία των ειδών που ευνοούνται από το μεγάλο εύρος των κλιματολογικών συνθηκών, καθώς επίσης και από τις ευνοϊκές εδαφολογικές συνθήκες. Η πεδινή χλωρίδα μπορεί εύκολα να διακριθεί με κριτήριο το γεωγραφικό πλάτος σε μεγάλες ζώνες ανάπτυξης και καλλιέργειας φυτών που έχουν οικονομική ωφέλεια. Η κατανομή και εξάπλωση των φυτικών ειδών οικονομικής σημασίας εξαρτάται κυρίως από τους εξής παράγοντες: Καλλιεργητική παράδοση. Παραγωγικότητα. Καταναλωτικές συνήθειες. Βαθμό εκμηχάνισης. Εγκαταστάσεις επεξεργασίας και μεταποίησης. Οργάνωση εμπορίας και διανομής. Επίπεδο εκπαίδευσης και κατάρτισης αυτών που ασχολούνται με την παραγωγή. Με την πάροδο του χρόνου επέρχονται μεταβολές στη δομή και λειτουργία της χλωρίδας. Αυτές οι αλλαγές επηρεάζουν σημαντικά πολλούς τομείς και μπορούν να προκαλέσουν μεγάλες οικονομικές επιπτώσεις. Οι κυριότερες αιτίες που τις προκαλούν είναι: Μεταβολές κλίματος. Επίδραση εξωτερικών παραγόντων (φωτιά, ρύπανση). Αύξηση του πληθυσμού. Εξέλιξη που οφείλεται στην οικολογική διαδοχή. Οι πλουτοπαραγωγικές ιδιότητες της χλωρίδας των πεδινών εκτάσεων πάντα καθόριζαν την ανάπτυξη αστικών, βιομηχανικών και πολιτιστικών κέντρων, ενώ αποτελούσαν σημεία διένεξης και αιτία εχθρότητας μεταξύ των λαών. 55

ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ ΠΑΝΙΔΑ 10) Τι ισχύει γενικά για τους κινδύνους που απειλούν την ελληνική χλωρίδα; Πολλά είδη της ελληνικής χλωρίδας απειλούνται με εξαφάνιση από κινδύνους που οφείλονται σε πολλές αιτίες. Η κυριότερη κατηγορία χλωρίδας που κινδυνεύει είναι αυτή των ενδημικών ειδών, επειδή τα είδη αυτά έχουν μικρή περιοχή εξάπλωσης και πολύ ειδικό βιότοπο. Όμως, πολλά είναι και τα απειλούμενα σπάνια είδη φυτών στον ελληνικό χώρο που δεν είναι ενδημικά. Αυτά έχουν μικρές σποραδικές εμφανίσεις και πολλές φορές εμφανίζονται σε βιοτόπους που βρίσκονται κάτω από την επίδραση του ανθρώπου. Τέλος, υπάρχουν είδη κοινά που απειλούνται έμμεσα, λόγω του ειδικού βιοτόπου που κατέχουν ή λόγω συσσωρευμένων κινδύνων που δρουν σ αυτά. Τις μεγαλύτερες επιδράσεις δέχονται σήμερα τα είδη των παραθαλάσσιων περιοχών, και κυρίως των αμμωδών, λόγω απώλειας του βιοτόπου τους ή σημαντικής καταστροφής του. Τα περισσότερα, αν όχι όλα τα φυτά αυτών των βιοτόπων, βρίσκονται σήμερα σε άμεσο ή έμμεσο κίνδυνο εξαφάνισης. 11) Ποιοι είναι οι σοβαρότεροι κίνδυνοι για την ελληνική χλωρίδα; Οι κίνδυνοι που απειλούν την ελληνική χλωρίδα είναι πολυάριθμοι. Οι σοβαρότεροι από αυτούς είναι οι ακόλουθοι: Η επίδραση του ανθρώπου πάνω κυρίως στα παραθαλάσσια είδη και στους βιοτόπους τους. Στην περίπτωση αυτή, κάθε μορφής ανθρώπινη δραστηριότητα στις παραλίες δημιουργεί άμεσο κίνδυνο στα είδη αυτά. Η βόσκηση, και κυρίως η υπερβόσκηση, που γίνεται σε πολλές περιοχές τη Ελλάδας. Η εκχέρσωση και αποξήρανση γαιών για να αποδοθούν στη γεωργία. Για παράδειγμα, η περίπτωση της αποξήρανσης της Κωπαΐδας και άλλων λιμνών υπήρξε καταστροφική για ολόκληρη την υδρόβια χλωρίδα. Οι πυρκαγιές, που καταστρέφουν πολλές φορές το μεγαλύτερο μέρος της χλωρίδας μεγάλων περιοχών και μπορεί να είναι μοιραίες για τα μικρής εξάπλωσης ενδημικά και σπάνια είδη. Η κατασκευή νέων δρόμων και η διαπλάτυνση παλαιών. Η βιομηχανοποίηση και η αστικοποίηση. Για παράδειγμα, η χλωρίδα της Αττικής έχει πάθει τεράστιες καταστροφές εξαιτίας της ανοικοδόμησης και είναι πολλά τα είδη που έχουν χαθεί ή κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Οι αλλαγές στις μεθόδους καλλιέργειας με τη χρήση ζιζανιοκτόνων κτλ., που πολλές φορές καταστρέφουν σπάνια είδη. Η υπερβολική συλλογή από επιστήμονες και ερασιτέχνες βοτανικούς. Η συλλογή από ανθοκαλλιεργητές για ανθοκομικούς σκοπούς. Η συλλογή για εμπορικούς και βιομηχανικούς σκοπούς, όπως μερικά φαρμακευτικά είδη ή είδη που χρησιμοποιούνται για αφεψήματα. 56

ΜΕΡΟΣ 1 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Πανίδα 12) Τι ονομάζεται πανίδα; Πανίδα ονομάζεται το σύνολο των ζωικών ειδών που ζουν σε ορισμένη γεωγραφική περιοχή (π.χ. αφρικανική πανίδα, ερημική πανίδα) ή σε συγκεκριμένο βιοχώρο (π.χ. θαλάσσια πανίδα, υπόγεια πανίδα). 13) Τι ισχύει για την οικολογική ισορροπία της πανίδας; Η πανίδα διαμορφώνεται κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής της από διάφορες ομάδες ζώων, που καλούνται σύνολα πανίδας. Άρα αποτελεί ένα ετερόκλητο ζωικό σύνολο μεταβαλλόμενης σύνθεσης. Συγκροτεί έναν κοινωνικό σχηματισμό που, άλλοτε εύκολα και άλλοτε δύσκολα, δέχεται στους κόλπους του ή αποβάλλει διάφορα είδη, ανάλογα με το κλίμα, το περιβάλλον, την ανθρώπινη δραστηριότητα, την επάρκεια τροφής, τον ανταγωνισμό που αναπτύσσουν μεταξύ τους και, τέλος, τη φυσική επιλογή. Εύκολα επομένως προκύπτει η διαπίστωση ότι η οικολογική ισορροπία της πανίδας είναι συνεχώς μεταβαλλόμενη και ασταθής. Ο βαθμός αστάθειας ή κινητικότητας της πανίδας εξαρτάται από τον χρόνο ενόχλησης και το είδος των μεταβλητών που άμεσα καθορίζουν τόσο τη δομή της όσο και το μέγεθος του πληθυσμού της. 14) Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της ελληνικής πανίδας; Η φυσική πανίδα της χώρας μας διαβιώνει σε υγρότοπους, θαμνότοπους, δάση, βραχώδεις ακτές, αμμοθίνες κ.α. Κυρίως αποτελείται από εποχικούς επισκέπτες και λιγότερο από μόνιμους κατοίκους. Παρουσιάζει αξιόλογο ενδιαφέρον τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Η μεγάλη ποικιλότητα των ειδών που συνθέτουν τον κατάλογο της ελληνικής πανίδας οφείλεται στην ιδιαιτερότητα της γεωγραφικής θέσης της Ελλάδας. Συγκεκριμένα, βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο της Ευρώπης, αποτελώντας σημαντικό σταθμό διέλευσης, διαχείμανσης και αναπαραγωγής πολλών αφρικανικών, ασιατικών και ευρωπαϊκών ειδών. Η χώρα μας έχει μικρή έκταση αλλά χαρακτηρίζεται από έντονη εναλλαγή τοπίων (βουνά, ποταμοί, λίμνες, νησιά, πεδιάδες, κοιλάδες, απόκρημνες ακτές, φαράγγια) και μεγάλη ποικιλία τοπικών κλιματικών συνθηκών (από το υποτροπικό της Κρήτης έως το ηπειρωτικό της βόρειας Ελλάδας). Αυτό το γεγονός έχει συμβάλει στη δημιουργία μεγάλου αριθμού βιοτόπων που μπορούν να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις μεγάλης ομάδας ειδών του ζωικού βασιλείου. Ορισμένα είδη της ελληνικής πανίδας ζουν αποκλειστικά στην Ελλάδα, αποτελώντας ενδημικά είδη, όπως ο κρητικός αίγαγρος, η ελληνική πέρδικα κ.ά. Το φαινόμενο του ενδημισμού της ελληνικής πανίδας οφείλεται, όπως και στη χλωρίδα, στον έντονο βαθμό απομόνωσης των βιοτόπων της. 57

ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ ΠΑΝΙΔΑ Στην πατρίδα μας η μείωση του ποσοστού δασοκάλυψης από 45% το 1830 σε 18% σήμερα δημιούργησε δυσμενείς επιπτώσεις στη δομή και στο μέγεθος του πληθυσμού της πανίδας μας. 15) Πού οφείλεται ο ποιοτικός πλούτος της ελληνικής πανίδας; Ο ποιοτικός πλούτος της ελληνικής πανίδας οφείλεται: Στην ευνοϊκή γεωγραφική θέση της χώρας μας, στο νοτιοανατολικό άκρο της Ευρώπης, κοντά στην Ασία και στην Αφρική. Η τοποθέτηση αυτή, στο σταυροδρόμι ανάμεσα σε μεγάλες βιογεωγραφικές περιοχές, προσφέρει αξιόλογα συμπεράσματα για δυνατότητες εμπλουτισμού της τοπικής πανίδας με είδη από τις γειτονικές χώρες. Στη μεγάλη ποικιλία των βιοτόπων της χώρας, παρά τη μικρή της έκταση. Η γεωγραφική διαφοροποίηση, καθώς και η κλιματική μεταβλητότητα και διαβάθμιση έχουν ως αποτέλεσμα τον σχηματισμό μεγάλου αριθμού βιοτόπων, με διαφορετικούς συνδυασμούς οικολογικών παραμέτρων για τον καθένα. Στην ύπαρξη ελάχιστων μεν αλλά ακόμη ανέπαφων βιοτόπων, παρά τη γενική αδιαφορία για την προστασία και τη διατήρησή τους. Αυτές οι σπάνιες, οικολογικά σχεδόν ανέπαφες περιοχές αποτελούν το τελευταίο αποθεματικό για να βοηθήσουν την υποβαθμιζόμενη πανίδα της χώρας μας να ανανεωθεί και να αναβαθμιστεί. 16) Ποια είναι η κατάσταση της ελληνικής πανίδας για κάθε ομάδα ζώων; Συνοπτικά, η κατάσταση της ελληνικής πανίδας για κάθε ομάδα ζώων έχει ως εξής: Ερπετά: Από τα 90 είδη που υπάρχουν στην Ευρώπη περισσότερα από τα 50 ζουν στην Ελλάδα, ενώ περίπου 7 είδη είναι ενδημικά. Αμφίβια: Η πανίδα των αμφιβίων είναι πολύ πιο πλούσια σε αριθμό ατόμων και ποικιλία ειδών σε σύγκριση με τα άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Και σ αυτή την ομάδα ζώων καταγράφονται στη χώρα μας ενδημικά είδη. Πτηνά: Σε σύνολο 450 ειδών της Ευρώπης, στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί περίπου τα 430. Ο πλούτος και η ποικιλομορφία οφείλονται στις ευνοϊκές συνθήκες διαχείμανσης και αναπαραγωγής για πτηνά από τη Βόρεια Ευρώπη και την Αφρική. Θηλαστικά: Η ομάδα των θηλαστικών διαθέτει πλούτο και ποικιλία και αυτό οφείλεται στους διαφορετικούς βιοτόπους που διαθέτει η χώρα μας σε σχέση με την έκτασή της. Έντομα: Ανέρχονται σε δεκάδες χιλιάδες διαφορετικά είδη. Ιχθύες: Έχουν καταγραφεί 503 είδη, από τα οποία 422 ζουν στη θάλασσα και τα υπόλοιπα σε γλυκά νερά (εκ των οποίων 13 είδη είναι ενδημικά της Ελλάδας). 58

ΜΕΡΟΣ 1 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ 17) Ποια είναι η κατάσταση συνολικά της ελληνικής πανίδας σήμερα; Η ελληνική πανίδα σήμερα εμφανίζεται στο σύνολό της σοβαρά υποβαθμισμένη. Τα κύρια αίτια της ποσοτικής κυρίως υποβάθμισης είναι η έντονη αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος από τον άνθρωπο με εκχερσώσεις, πυρκαγιές δασών, αποξηράνσεις λιμνών και ελών, αλόγιστη χρησιμοποίηση τοξικών φυτοφαρμάκων, η εντατική καλλιέργεια της γης, η ανεξέλεγκτη θήρα, η μεγάλης έκτασης λαθροθηρία και, γενικά, η υποτίμηση και η έλλειψη σεβασμού προς το περιβάλλον. Ορισμένα είδη έχουν φτάσει σε οριακά επίπεδα επιβίωσης (π.χ. λύκος, αρκούδα), ώστε να διαγράφεται ο κίνδυνος να εξαφανιστούν αν εξακολουθήσουμε να χρησιμοποιούμε τους φυσικούς πόρους με τους ίδιους τρόπους. 18) Ποια είναι η εκτίμηση για την πορεία της ελληνικής πανίδας και με ποια κριτήρια; Με βάση την ποιοτική απογραφή των ζωικών ειδών στην Ελλάδα, τον προσδιορισμό του μεγέθους των πληθυσμών και της γεωγραφικής εξάπλωσής τους, καθώς και τη δυναμική της πανίδας, μια συνολική εκτίμηση δίνει την εντύπωση ότι η κατάσταση είναι σοβαρή αλλά όχι δραματική. 19) Ποιες είναι κάποιες ενθαρρυντικές ενδείξεις για την ελληνική πανίδα; Οι ενθαρρυντικές ενδείξεις είναι οι παρακάτω: Η ελληνική πανίδα είναι εξαιρετική, αλλά όχι μοναδική. Ο αριθμός των ενδημικών ειδών δεν είναι τόσο μεγάλος όπως στα φυτά, και αυτό ισχύει, κατά μείζονα λόγο, για τις ανώτερες κατηγορίες ταξινόμησης. Έτσι, ακόμη και είδη που έχουν εξαφανιστεί από την πανίδα της Ελλάδας ή κινδυνεύουν με εξαφάνιση είναι δυνατό να αναβιώσουν με εισαγωγή ατόμων από άλλες χώρες (εφόσον βέβαια δεν πρόκειται για ενδημικά είδη). Ο αριθμός γνωστών ειδών που εξολοθρεύτηκαν ολοκληρωτικά στον ελληνικό χώρο από την απελευθέρωση έως σήμερα είναι περιορισμένος. Αυτό σημαίνει ότι, κατά το χρονικό διάστημα που η δημογραφική αύξηση και η τεχνολογική επέμβαση στο φυσικό περιβάλλον ήταν σημαντικότερες από το παρελθόν, η ποιοτική υποβάθμιση της πανίδας δεν έγινε με τον ιλιγγιώδη ρυθμό που έγινε σε άλλες χώρες. Η οικονομική πίεση, που εκδηλώνεται συνήθως με επεμβάσεις στο φυσικό περιβάλλον που δε στηρίζονται σε αρχές προστασίας του λόγω του πολύ χαμηλού βιοτικού επιπέδου των αγροτικών πληθυσμών, μειώνεται συνεχώς στην Ελλάδα, χάρη στη γενικότερη ανάπτυξη, στην αστικοποίηση του αγροτικού πληθυσμού, στην απασχόληση στη βιομηχανία ή στην τριτογενή παραγωγή, στην τεχνολογική πρόοδο της γεωργίας, της κτηνοτροφίας και της αλιείας. 59

ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ ΠΑΝΙΔΑ 20) Ποιες είναι οι τρεις κατηγορίες κινδύνων που αφορούν τόσο την πανίδα όσο και τη χλωρίδα της χώρας μας; Οι τρεις κατηγορίες κινδύνων είναι οι ακόλουθες: Κίνδυνοι από την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος. Κίνδυνοι μείωσης αριθμού μεμονωμένων ειδών. Κίνδυνοι ανατροπής της οικολογικής ισορροπίας και απειλής για την επιβίωση του ανθρώπου και των πλουτοπαραγωγικών του πηγών. 21) Ποιος είναι ο αμεσότερος και πιο συγκεκριμένος κίνδυνος για την ελληνική πανίδα; Ο αμεσότερος και πιο συγκεκριμένος κίνδυνος για την ελληνική πανίδα είναι η υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος, η αλλοίωση των ευνοϊκών συνθηκών και η καταστροφή των βιοτόπων. 22) Τι ισχύει για τους βιοτόπους της χώρας μας σε σχέση με την πανίδα; Η ποικιλία και η σχετικά μικρή έκταση είναι δύο χαρακτηριστικά των βιοτόπων της χώρας μας. Για παράδειγμα οι υγρότοποι οι οποίοι στην Ελλάδα είναι πολυάριθμοι και πλούσιοι σε πανίδα. Η ποικιλία, το μικρό μέγεθος και η γεωγραφική διασπορά των ελληνικών βιοτόπων είναι ταυτόχρονα και πλεονέκτημα και μειονέκτημα. Προσφέρει εναλλακτικές δυνατότητες προστασίας, όταν δεν είναι δυνατόν να διατηρηθούν όλοι οι υγρότοποι. Έτσι, παρά την πληθώρα των αποξηράνσεων και αποστραγγίσεων κατά την τελευταία εκατονταετία, η πανίδα των υγροτόπων στην Ελλάδα παραμένει ακόμη ποιοτικά πλούσια, αν και ποσοτικά έχει μειωθεί δραματικά. Από την άλλη πλευρά, η υποβάθμιση ή συρρίκνωση του βιοτόπου από τη ρύπανση και την επέμβαση του ανθρώπου γενικά οδηγεί πολύ γρήγορα τους πληθυσμούς σε μείωση πέρα από τα ανεκτά όρια αναγέννησής τους, ενώ δεν υπάρχει διαθέσιμος χώρος για μετατόπισή τους σε ανέπαφες ζώνες μέσα στον ίδιο βιότοπο. Ελέγχω τις γνώσεις μου 1) Χαρακτηρίστε τις παρακάτω προτάσεις με το γράμμα (Σ), αν είναι σωστές, και με το γράμμα (Λ), αν είναι λανθασμένες. α. Η χλωρίδα μπορεί να αναφέρεται σε πολύ μικρές γεωγραφικές περιοχές. ( ) β. Η χλωρίδα είναι η απογραφή του φυτικού πληθυσμού μιας περιοχής κάποια χρονική στιγμή. ( ) 60

ΜΕΡΟΣ 1 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ γ. Χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε χλωρίδας είναι η συστηματική της δομή. ( ) δ. Χλωρίδα και βλάστηση είναι δύο ταυτόσημες έννοιες και κακώς συγχέονται. ( ) 2) Χαρακτηρίστε τις παρακάτω προτάσεις με το γράμμα (Σ), αν είναι σωστές, και με το γράμμα (Λ), αν είναι λανθασμένες. α. Η ελληνική χλωρίδα περιέχει σημαντικό αριθμό φυτών ξενικής προέλευσης. ( ) β. Ο αριθμός ειδών της ελληνικής χλωρίδας υπερβαίνει τα 55.000 είδη. ( ) γ. Τα ενδημικά είδη φυτών της χώρας μας είναι περίπου 750. ( ) δ. Η ελληνική χλωρίδα έχει μικρό αριθμό αυτοφυών αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών. ( ) 3) Κυκλώστε τη σωστή συνέχεια για την πρόταση που ακολουθεί. Χλωρίδα με ουσιώδη ρόλο στην ισορροπία της φύσης είναι η: α. Παράκτια χλωρίδα. β. Χλωρίδα πεδινών εκτάσεων. γ. Ορεινή χλωρίδα. δ. Χλωρίδα γλυκού νερού. 4) Να συμπληρώσετε με τις κατάλληλες λέξεις τα κενά στο κείμενο που ακολουθεί. Η... ανάπτυξη της χλωρίδας των γλυκών νερών πολλές φορές αποβαίνει... και... Η... ανάπτυξή της σε... λίμνες,... και κανάλια διανομής... σε... βαθμό τη... των... κατασκευών. 5) Να συμπληρώσετε με τις κατάλληλες λέξεις τα κενά στο κείμενο που ακολουθεί. Η πανίδα... κατά τη... της ανάπτυξής της από διάφορες... ζώων που καλούνται... πανίδας. Επομένως αποτελεί ένα... ζωικό σύνολο... σύνθεσης. Συγκροτεί έναν... σχηματισμό που, άλλοτε εύκολα και άλλοτε δύσκολα,... στους κόλπους του ή... διάφορα... 61

ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ ΠΑΝΙΔΑ 6) Κυκλώστε τη σωστή συνέχεια για την πρόταση που ακολουθεί. Ο ποιοτικός πλούτος της ελληνικής πανίδας οφείλεται: α. Στη μικρή ποικιλία των βιοτόπων της χώρας, απόρροια της μικρής της έκτασης. β. Στην ύπαρξη ακόμη πολλών ανέπαφων βιοτόπων. γ. Στην ευνοϊκή γεωγραφική θέση της χώρας μας. δ. Στον μεγάλο αριθμό ενδημικών ζώων της χώρας μας. 7) Κυκλώστε τη σωστή συνέχεια για την πρόταση που ακολουθεί. Στην πατρίδα μας, οι πλέον δυσμενείς επιπτώσεις στη δομή και στο μέγεθος του πληθυσμού της πανίδας δημιουργήθηκαν από: α. Τις αποξηράνσεις ελών και λιμνών. β. Τη μείωση του ποσοστού δασοκάλυψης από την απελευθέρωση έως σήμερα. γ. Την αλόγιστη χρήση τοξικών φυτοφαρμάκων. δ. Τη λαθροθηρία. 8) Ποιος είναι ο αμεσότερος και πιο συγκεκριμένος κίνδυνος για την ελληνική πανίδα; 9) Κυκλώστε τη σωστή συνέχεια για την πρόταση που ακολουθεί. Το φαινόμενο του ενδημισμού της ελληνικής πανίδας οφείλεται: α. Στη μικρή ποικιλία των βιοτόπων της χώρας, απόρροια της μικρής της έκτασης. β. Στην ευνοϊκή γεωγραφική θέση της χώρας μας. γ. Στον έντονο βαθμό απομόνωσης των βιοτόπων. δ. Στην ύπαρξη ακόμη πολλών ανέπαφων βιοτόπων. 10) Χαρακτηρίστε τις παρακάτω προτάσεις με το γράμμα (Σ), αν είναι σωστές, και με το γράμμα (Λ), αν είναι λανθασμένες. α. Οι κίνδυνοι που απειλούν την ελληνική πανίδα διαφέρουν από εκείνους που επηρεάζουν την πανίδα σε άλλες χώρες. ( ) β. Η ποικιλία και το μικρό μέγεθος των ελληνικών βιοτόπων είναι και πλεονέκτημα και μειονέκτημα. ( ) γ. Οι κίνδυνοι για τη χλωρίδα και την πανίδα δεν ταυτίζονται συχνά. ( ) δ. Η ελληνική πανίδα είναι εξαιρετική αλλά όχι και μοναδική. ( ) 62

ΜΕΡΟΣ 1 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Απαντώ στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου Τι είναι η χλωρίδα, τι η πανίδα και τι η βλάστηση ενός τόπου; [ερ. 1] Χλωρίδα είναι το σύνολο των φυτών μιας δεδομένης περιοχής ή ενός συγκεκριμένου βιοχώρου. Η χλωρίδα μπορεί να αναφέρεται σε πολύ μικρές γεωγραφικές περιοχές, όπως, π.χ., σε έναν βάλτο, σε έναν λόφο ή σε ένα νησί, αλλά μπορεί να αναφέρεται και σε μεγάλες γεωγραφικές περιοχές, όπως η Ελλάδα (ελληνική χλωρίδα) ή η Ευρώπη (ευρωπαϊκή χλωρίδα). Πανίδα είναι το σύνολο των ζωικών ειδών που ζουν σε ορισμένη γεωγραφική περιοχή (π.χ. αφρικανική πανίδα, ερημική πανίδα) ή σε συγκεκριμένο βιοχώρο (π.χ. θαλάσσια πανίδα, υπόγεια πανίδα). Βλάστηση είναι ο τρόπος με τον οποίο συνδυάζονται τα φυτά στον φυσικό τους χώρο για να δημιουργήσουν το φυτικό κάλυμμα, πάνω στο οποίο προσδιορίζονται οι περιοχές ανάπτυξης των φυτών στην έννοια του γεωγραφικού χώρου. Από ποιους παράγοντες εξαρτάται η βιωσιμότητα της χλωρίδας-πανίδας; [ερ. 2] Οι παράγοντες από τους οποίους εξαρτάται η βιωσιμότητα της χλωρίδας-πανίδας σχετίζονται άμεσα με τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Οι εκχερσώσεις και αποξηράνσεις γαιών προς απόδοση στη γεωργία, οι δασικές πυρκαγιές, οι παράκτιες δραστηριότητες, η υπερβόσκηση, το παράνομο κυνήγι, η αλόγιστη χρήση χημικών λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων είναι μερικοί μόνο από αυτούς. Τι είναι η ενδημικότητα φυτών και ζώων; Παραδείγματα. [ερ. 3] Ενδημικά ονομάζονται τα φυτά που αναπτύσσονται σε μια ορισμένη περιοχή και έχουν σαφώς περιορισμένη γεωγραφική εξάπλωση. Αντίστοιχα, ενδημικά ονομάζονται τα ζώα που ζουν αποκλειστικά σε μια περιοχή. Παράδειγμα ενδημικού φυτού είναι το δίκταμο, που φύεται στην Κρήτη, και ενδημικού ζώου ο κρητικός αίγαγρος, το κρι κρι. Με ποια κύρια μέτρα προστατεύεται η χλωρίδα και η πανίδα; [ερ. 4] Τα κυριότερα μέτρα που μπορούν να ληφθούν είναι η διατήρηση των υπαρχόντων βιοτόπων και η αποκατάσταση όσων έχουν περιβαλλοντικά επιβαρυνθεί και υποβαθμιστεί, η προστασία των απειλούμενων ειδών ζωής, η επέκταση θεσμοθέτησης προστατευόμενων περιοχών, η υιοθέτηση πρακτικών στις ανθρώπινες δραστηριότητες που θα διαπνέονται από σεβασμό στη βιοποικιλότητα. 63

ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ ΠΑΝΙΔΑ Επεκτείνω τις γνώσεις μου Ο φυσικός πλούτος της Ελλάδας Η χώρα μας, σε σχέση με την έκτασή της, είναι ιδιαίτερα πλούσια τόσο σε χλωρίδα όσο και σε πανίδα. Πάνω από 6.000 διαφορετικά είδη χλωρίδας θα βρούμε να φύονται στην Ελλάδα, ενώ η πανίδα της περιλαμβάνει πάνω από 400 είδη πουλιών, 550 είδη ψαριών, 110 είδη θηλαστικών, 60 είδη ερπετών, 16 είδη αμφίβιων και δεκάδες χιλιάδες είδη ασπόνδυλων ζώων! Ας γνωρίσουμε είδη χλωρίδας και πανίδας που συναντώνται σ αυτή τη γωνιά του πλανήτη: Χλωρίδα: κέδρος, χαλέπιο πεύκο, πουρνάρι, θυμάρι, ασφάκα, μυρτιά, πικροδάφνη, έλατο, σημύδα, ψαθί, αγριοκάλαμο, κρίνος, κυκλάμινο, φοινικιά, κρόκος, φασκομηλιά, κυπαρίσσι, ορχιδέα, φράξος, πλάτανος, κουκουναριά, αρμυρίκι, ιτιά, λυγαριά, σχοίνος, βελανιδιά, ρόμπολο, μαύρο πεύκο, κενταύρια, δίκταμο, παιωνία, κρίνος της θάλασσας, νούφαρο, πουρνάρι, λεβάντα, φτελιά, βάτο κ.ά. Πανίδα: φλαμίνγκο, ερωδιός, λαγός, τσακάλι, λύκος, καφέ αρκούδα, χελώνα καρέτα καρέτα, μεσογειακή φώκια μονάχους μονάχους, δελφίνι, χουλιαρομύτα, νανόχηνα, δενδροβάτραχος, αιγαιόγλαρος, κρι κρι, πέρδικα, σαύρα, οχιά, βασιλαετός, βίδρα, νεροβούβαλος, αγριόγατα, ελάφι, ζαρκάδι, αργυροπελεκάνος, ροδοπελεκάνος, χαλκόκοτα, αβοκέτα, αγριογούρουνο, κιρκινέζι, χρυσαετός κ.ά. Επίσης, η χώρα μας διαθέτει ατέλειωτο πλούτο από φυσικές ομορφιές, καθώς και πολύτιμους βιοτόπους για όλα τα είδη φυτών και ζώων που ζουν σ αυτήν. Εκατοντάδες είναι οι περιοχές της με σημαντική οικολογική σημασία και αρκετές προστατεύονται με διάφορα καθεστώτα προστασίας. Έτσι δεν είναι παράξενο πως, όπου κι αν κατοικεί κάποιος στην Ελλάδα, πολύ κοντά του βρίσκεται ένας εθνικός δρυμός, ένας υγρότοπος, ένα αισθητικό δάσος, ένα φαράγγι, ένα σπήλαιο που μπορεί να επισκεφτεί και να θαυμάσει τη φύση, να παρατηρήσει αποικίες πουλιών, να ενημερωθεί για απειλούμενα είδη κ.ά. Παράλληλα, στην Ελλάδα υπάρχει μεγάλος αριθμός μουσείων που τα εκθέματά τους αφορούν το περιβάλλον μας και τη φυσική μας ιστορία. Ο πίνακας που ακολουθεί είναι ενδεικτικός αυτού του πλούτου που μας προσφέρεται: ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ Στερεά Ελλάδα ΤΟΠΟΣ ΕΠΙΣΚΕΨΗΣ Παρνασσός, Οίτη, Πάρνηθα, Σούνιο, Δάσος Τιθορέας Φθιώτιδας, Βοτανικός Κήπος Αθήνας, Δάσος Στενής Ευβοίας, Αμβρακικός Κόλπος, Λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου, Σπήλαιο Παιανίας, Ορυκτολογικό Μουσείο Λαυρίου, Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας κ.ά. 64

ΜΕΡΟΣ 1 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Πελοπόννησος Κρήτη Μακεδονία Ήπειρος Νησιά Αιγαίου Θράκη Νησιά Ιονίου Θεσσαλία Λιμνοθάλασσα Κοτύχι, Δάσος Καλαβρύτων, Φαράγγι Βουραϊκού, Σπήλαιο Λιμνών, Δέλτα Ευρώτα, Σπήλαιο Διρού, Φαράγγι Νέδας, Μουσείο Υδροκίνησης Δημητσάνας κ.ά. Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, Φαράγγι Σαμαριάς, Φοινικόδασος Βάι, Σπήλαιο Ζωνιανών κ.ά. Πρέσπες, Λίμνη Κερκίνη, Βάλια Κάλντα, Όλυμπος, Κοιλάδα Νέστου, Προϊστορικός Οικισμός Δισπηλιού, Φαράγγι Όρλιακα, Σπήλαιο Αλιστράτης Σερρών κ.ά. Δάσος Νικόπολης, Σπήλαιο Περάματος, Εθνικός Δρυμός Βίκου- Αώου, Εθνικός Δρυμός Βάλια Κάλντα, Κόλπος Αμβρακικού κ.ά. Απολιθωμένο Δάσος Λέσβου, Δάσος Έμπωνα Ρόδου, Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Σιγρίου Λέσβου κ.ά. Δέλτα Έβρου, Δάσος Δαδιάς, Δάσος Χαϊντούς, Δέλτα Νέστου, Λίμνη Βιστονίδα κ.ά. Αίνος, Κόλπος Λαγανά, Σπήλαιο Μελισσάνης, Σπήλαιο Δρογκαράτη κ.ά. Όλυμπος, Πήλιο, Λίμνη Πλαστήρα, Αλόννησος, Κοιλάδα Τεμπών κ.ά. Ας προγραμματίσουμε λοιπόν μια επίσκεψη κι ας γνωρίσουμε από κοντά τους θησαυρούς της ελληνικής φύσης. Αξίζει να γνωρίζουμε ότι στους περισσότερους εθνικούς δρυμούς και υγρότοπους Ραμσάρ λειτουργούν κέντρα πληροφόρησης, όπου μπορεί ο επισκέπτης να πάρει αρκετές πληροφορίες. Ας ενημερώσουμε επίσης τους φίλους και τις φίλες μας ώστε κι αυτοί με τη σειρά τους να επισκεφτούν και να χαρούν αυτούς τους χώρους. Να θυμόμαστε βέβαια πως όταν επισκεπτόμαστε μια περιοχή πρέπει να σεβόμαστε το περιβάλλον, να κινούμαστε διακριτικά, χωρίς θόρυβο, για να μην ενοχλούμε πουλιά ή άλλα ζώα, δεν πρέπει να πετάμε σκουπίδια κ.ά. Μόνο έτσι και οι επόμενοι που θα επισκεφτούν την περιοχή μετά από εμάς θα βρουν το μέρος το ίδιο όμορφο και φροντισμένο! Προστατευόμενες περιοχές Αρκετά κράτη του πλανήτη σε μια προσπάθεια για τη διατήρηση πολύτιμων βιοτόπων, για την επιβίωση απειλούμενων ειδών πανίδας και χλωρίδας που κινδυνεύουν με εξαφάνιση, για τη διαφύλαξη μνημείων της φύσης που άντεξαν για εκατομμύρια χρόνια μέχρι τώρα επιλέγουν σημεία με ιδιαίτερη οικολογική αξία που βρίσκονται στο έδαφός τους και τα ανακηρύσσουν προστατευόμενες περιοχές. 65

ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ ΠΑΝΙΔΑ Το πρώτο εθνικό πάρκο στον πλανήτη ιδρύθηκε το 1872 στο Γελοουστόουν των ΗΠΑ. Σήμερα πάνω από 7.000 εθνικά πάρκα έχουν ιδρυθεί σε όλο τον πλανήτη και υπάρχουν σχεδόν σε όλες τις χώρες. Σ αυτές ενδεικτικά περιλαμβάνονται κράτη όπως η Κένυα, η Σουηδία, η Ελβετία, η Αυστραλία, η Νότια Αφρική, ο Καναδάς, η Ρουμανία. Συνολικά πάνω από το 10% της Γης είναι σήμερα προστατευόμενες περιοχές. Τα εθνικά πάρκα και οι υπόλοιπες κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών αποτελούν τα τελευταία προπύργια ενός φυσικού πλούτου που προσπαθεί να γλιτώσει από τον αφανισμό. Η πρώτη προστατευόμενη περιοχή στην Ελλάδα ήταν ο Εθνικός Δρυμός του Ολύμπου, που ιδρύθηκε το 1938. Σήμερα υπάρχουν διάφορες κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών στην πατρίδα μας με βάση το οικολογικό, πολιτιστικό, γεωλογικό ενδιαφέρον τους. Τέτοιες κατηγορίες είναι οι εθνικοί δρυμοί, τα θαλάσσια πάρκα, τα αισθητικά δάση, οι υγρότοποι Ραμσάρ, τα διατηρητέα μνημεία της φύσης. Ακόμα, έχουν ιδρυθεί δίκτυα προστατευόμενων περιοχών, όπως το ευρωπαϊκό δίκτυο Natura 2000, ή το δίκτυο μεσογειακών υγρότοπων Medwet, σε συνεργασία με άλλα κράτη. Ειδικά οι Πρέσπες αποτελούν, από τον Φεβρουάριο του 2000, το πρώτο διασυνοριακό οικολογικό πάρκο στα Βαλκάνια μετά από σχετική συμφωνία της Ελλάδας, της Αλβανίας και της ΠΓΔΜ. Ας γνωρίσουμε λίγο περισσότερα για μια προστατευόμενη περιοχή: Ο Εθνικός Δρυμός της Βάλια Κάλντα που σημαίνει «ζεστή κοιλάδα» βρίσκεται στον νομό Γρεβενών, στα όρια με την Ήπειρο. Το μαύρο πεύκο, η οξιά, το ρόμπολο είναι χαρακτηριστικά είδη δέντρων αυτού του δρυμού που βρίσκεται στην οροσειρά της Πίνδου. Με σημαντική πανίδα και χλωρίδα, αποτελεί ένα από τα τελευταία καταφύγια στην πατρίδα μας για την καφέ αρκούδα, τον λύκο, το αγριόγιδο, τη βίδρα. Η πλούσια ποικιλία των ελληνικών οικοσυστημάτων που οφείλεται στη μορφολογία του εδάφους της, στο κλίμα της, στην κατανομή ποταμών και λιμνών συμβάλλει ώστε η πατρίδα μας να διαθέτει εκπληκτικά μεγάλη βιοποικιλότητα σε είδη πανίδας και χλωρίδας. Έτσι μόνο οι υγρότοποί μας με σημαντικό ενδιαφέρον ανέρχονται σε εκατοντάδες, ενώ στο δίκτυο Natura 2000 έχει ενταχθεί σχεδόν το 20% της χώρας! Ο Όλυμπος έχει ανακηρυχθεί το 1981 από την UNESCO «Απόθεμα της Βιόσφαιρας», τίτλος που δόθηκε την ίδια χρονιά και στο Φαράγγι της Σαμαριάς, σε αναγνώριση της παγκόσμιας οικολογικής αξίας τους, ενώ τα επιβλητικά Μετέωρα έχουν ανακηρυχθεί «Μνημείο της Παγκόσμιας Φυσικής και Πολιτιστικής Κληρονομιάς». Αξίζει να προσπαθήσουμε όλοι και όλες για τη διατήρηση του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου της χώρας μας, που είναι πράγματι μοναδικός! Απειλούμενα είδη Ο ρινόκερος, το πάντα, ο βίσονας, ο ιαγουάρος, ο ελέφαντας, το άλμπατρος, η 66

ΜΕΡΟΣ 1 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ αντιλόπη, ο μαύρος πελαργός και πολλά ακόμα ζώα αλλά και φυτά του πλανήτη αντιμετωπίζουν ένα τεράστιο πρόβλημα. Ανήκουν στα απειλούμενα είδη. Χρησιμοποιούμε τον όρο «απειλούμενα ή κινδυνεύοντα είδη» για να περιγράψουμε είδη φυτών ή ζώων που απειλούνται άμεσα με εξαφάνιση σε ολόκληρη την περιοχή εξάπλωσής τους ή σε ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της. Σήμερα σε παγκόσμιο επίπεδο τα είδη που ανήκουν σ αυτή την κατηγορία είναι πάρα πολλά, αφού κινδυνεύουν άμεσα να χαθούν περίπου: 30.000 είδη φυτών σε σύνολο 300.000 ειδών 1.200 είδη πουλιών σε σύνολο 11.000 8.000 είδη ψαριών από τα 25.000 500 θηλαστικά από τα 4.500 είδη θηλαστικών. Παρόμοιους κινδύνους αντιμετωπίζουν βέβαια και είδη που ανήκουν στα ερπετά, αμφίβια, έντομα. Μάλιστα, σε κάποια είδη ζωής οι πληθυσμοί που έχουν απομείνει είναι απελπιστικά μικροί. Για παράδειγμα, σήμερα ο συνολικός αριθμός αργυροπελεκάνων στον πλανήτη δεν ξεπερνά τα 1.000 ζευγάρια Η πανίδα και η χλωρίδα της Γης μειώνονται, λοιπόν, με γοργό ρυθμό και από ειδικούς υπολογίζεται πως σε είκοσι μόνο χρόνια θα έχει εξαφανιστεί περίπου το ένα στα δέκα από τα γνωστά είδη ζώων που υπάρχουν σήμερα. Ήδη καθημερινά γύρω στα 100 είδη οργανισμών οδηγούνται σε εξαφάνιση λόγω της ραγδαίας ελάττωσης του πληθυσμού τους. Ειδικά για τα θηλαστικά υπάρχει πιθανότητα μέχρι το 2030 να έχει χαθεί το ένα στα τέσσερα είδη! Ας γνωρίσουμε μερικές από τις αιτίες που προκαλούν διεθνώς αυτή την τραγική εξέλιξη. Μια αιτία είναι η καταστροφή των δασών (και ιδιαίτερα αυτών που βρίσκονται σε τροπικές περιοχές) για ξυλεία, για γεωργική ή οικιστική χρήση. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι μια άλλη αιτία, αφού προκαλεί αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη και αλλαγές στο κλίμα των περιοχών, με αποτέλεσμα να επηρεάζεται η επιβίωση πολλών φυτών και ζώων. Κι ακόμη, οι μονοκαλλιέργειες (δηλαδή η γεωργική καλλιέργεια σε πολύ μεγάλες εκτάσεις ενός μόνο φυτού, όπως, π.χ., καλαμποκιού ή σιταριού), η ρύπανση και η υποβάθμιση των βιοτόπων, η υπεραλίευση, το παράνομο κυνήγι, η παράνομη αλιεία, οι δασικές πυρκαγιές και πολλά άλλα. Τα απειλούμενα είδη είναι πάρα πολλά και στη χώρα μας. Σύμφωνα με έρευνες, τα απειλούμενα ελληνικά φυτά ξεπερνούν τα 250 είδη. Στα απειλούμενα ζώα της πατρίδας μας μόνο τα σπονδυλωτά φτάνουν τα 170! Τα πιο γνωστά ανάμεσά τους είναι η καφέ αρκούδα, ο λύκος, η μεσογειακή φώκια μονάχους μονάχους, η θαλάσσια χελώνα καρέτα καρέτα, ο γυπαετός, ο αιγαιόγλαρος, το αγριόγιδο, το τσακάλι, ο αργυροπελεκάνος, η αγριόγατα κ.ά. Ας μάθουμε κάτι περισσότερο για δύο από αυτά, τον λύκο και την καφέ αρκούδα. Λίγο περισσότερες από 150 καφέ αρκούδες ζουν σήμερα στη χώρα μας και συ- 67

ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ ΠΑΝΙΔΑ ναντώνται στα πυκνά δάση δύο περιοχών. Η πρώτη περιοχή είναι οι εθνικοί δρυμοί της Πίνδου (δηλαδή η Βάλια Κάλντα και το φαράγγι Βίκου-χαράδρα Αώου). Η δεύτερη περιοχή βρίσκεται στα βουνά της Ροδόπης. Αυτοί είναι και οι τελευταίοι βιότοποι γι αυτά τα ζώα στην πατρίδα μας Η καφέ αρκούδα μπορεί να φτάσει σε ύψος τα δύο μέτρα, σε βάρος τα 200 κιλά, ενώ ζει περίπου 25 χρόνια. Είναι μοναχικό ζώο και προτιμά να ζει σε ορεινές δασικές περιοχές, όπου τα δέντρα που κυριαρχούν είναι η οξιά, η βελανιδιά, το έλατο. Τα μανιτάρια, οι ρίζες, το μέλι, τα έντομα, οι καρποί κάθε είδους, τα ψάρια, διάφορα μικρά ζώα αποτελούν την τροφή της, ενώ το χειμώνα πέφτει σε χειμερία νάρκη. Ο λύκος σήμερα ζει κυρίως σε δάση στην κεντρική και βόρεια ορεινή Ελλάδα, ενώ από την Πελοπόννησο έχει εξαφανιστεί πλήρως εδώ και εξήντα περίπου χρόνια. Περίπου 500 λύκοι υπάρχουν στη χώρα μας και συνηθίζουν να ζουν σε αγέλες 10-15 ζώων. Ο λύκος έχει μήκος ενάμισι περίπου μέτρο, το βάρος του μπορεί να φτάσει τα 50 κιλά και ζει γύρω στα 15 χρόνια. Το ζαρκάδι, το αγριογούρουνο, το αγριόγιδο, μικρά ζώα αλλά και αιγοπρόβατα που εκτρέφουν κτηνοτρόφοι αποτελούν την τροφή του. Ο φόβος για την τύχη των κοπαδιών αιγοπροβάτων αποτέλεσε και την κυριότερη αιτία εξόντωσής του παλαιότερα στη χώρα μας. Σε αρκετά κράτη οι αρχές προσπαθούν για τη σωτηρία απειλούμενων ειδών. Πάνω από 160 χώρες έχουν υπογράψει τη διεθνή σύμβαση CITES που απαγορεύει το εμπόριο ειδών άγριας χλωρίδας και πανίδας. Τη σύμβαση αυτή έχει υπογράψει και η χώρα μας. Περιοχές που αποτελούν φιλόξενους βιοτόπους για απειλούμενα είδη ανακηρύσσονται προστατευόμενες περιοχές. Τέτοιες περιοχές, όπως τα εθνικά πάρκα, οι εθνικοί δρυμοί, τα θαλάσσια πάρκα, ξεπερνούν σήμερα τις 4.000 σε όλη τη Γη. Σε πολλές χώρες ειδικοί επιστήμονες έχουν καταγράψει τα ζώα που βρίσκονται αυτή τη στιγμή υπό εξαφάνιση και γίνονται προσπάθειες διαφύλαξης της παρουσίας τους. Αυτός ο κατάλογος για κάθε χώρα ονομάζεται Κόκκινο Βιβλίο Απειλούμενων Ειδών. Οικολογικές οργανώσεις σε όλο τον κόσμο οργανώνουν εκστρατείες ενημέρωσης και δρουν ώστε να γνωρίσει το πρόβλημα και να ευαισθητοποιηθεί ο κάθε πολίτης. Ο Αρκτούρος δραστηριοποιείται στη χώρα μας, μεταξύ άλλων, για τη διαφύλαξη της παρουσίας της καφέ αρκούδας, του λύκου, αλλά και άλλων απειλούμενων ειδών (όπως, για παράδειγμα, το αγριόγιδο ή η βίδρα). Επίσης ο Αρχέλων, το WWF, η Mom, η Δελφίς είναι μερικές από τις πολλές οργανώσεις στην Ελλάδα που δρουν για την προστασία ειδών που κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Αρκετές μάλιστα έχουν ως έμβλημά τους απειλούμενα είδη ζωής, όπως, για παράδειγμα, το γλυκύτατο πάντα που αποτελεί το σήμα του WWF. Είναι ξεκάθαρο ότι χρειάζεται αρκετή φροντίδα και ενδιαφέρον από όλους μας για να παραμείνουν στο μέλλον μαζί μας και να μη χαθούν για πάντα οι σημερινοί συγκάτοικοί μας στη Γη 68

ΜΕΡΟΣ 1 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Κριτήριο Αξιολόγησης στο Κεφάλαιο «Χλωρίδα και πανίδα» ΘΕΜΑ 1ο 1) Αντιστοιχίστε τα δεδομένα της 1ης με τα δεδομένα της 2ης στήλης. α. Ερπετά 1. Έχουν καταγραφεί πάνω από 500 είδη στη χώρα μας. β. Έντομα 2. Από τα 90 ευρωπαϊκά είδη στην Ελλάδα ζουν περισσότερα από 50. γ. Πτηνά 3. Από τα 450 ευρωπαϊκά είδη εδώ καταγράφηκαν περίπου 430. δ. Ιχθύες 4. Τα είδη τους στην Ελλάδα ανέρχονται σε δεκάδες χιλιάδες. 2) Να συμπληρώσετε με τις κατάλληλες λέξεις τα κενά στο κείμενο που ακολουθεί. Τα κύρια αίτια της... κυρίως υποβάθμισης της πανίδας της χώρας μας είναι η έντονη... του φυσικού... από τον άνθρωπο με...,... δασών, αποξηράνσεις... και ελών, αλόγιστη χρησιμοποίηση τοξικών φυτοφαρμάκων, η... καλλιέργεια της γης, η ανεξέλεγκτη..., η μεγάλης έκτασης... και, γενικά, η... και έλλειψη σεβασμού προς το περιβάλλον. 3) Οι έννοιες «χλωρίδα» και «βλάστηση» ταυτίζονται ή είναι διαφορετικές; 4) Να αναφέρετε πέντε από τους σημαντικότερους κινδύνους που αφορούν την ελληνική χλωρίδα. ΘΕΜΑ 2ο 1) Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της ελληνικής χλωρίδας; 2) Να αναπτύξετε τις τρεις ενθαρρυντικές ενδείξεις που αφορούν την ελληνική πανίδα. 69