ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΚΑΡΛΟΒΑΣΙΟΥ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ PROJECT Α ΤΑΞΗ «ΑΝΑΚΥΚΛΩΜΕΝΟΙ ΗΧΟΙ» ΜΟΥΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ ΑΠΟ «ΑΧΡΗΣΤΑ ΥΛΙΚΑ» ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΕΣ - Αλεξίου Θεοδώρα - Δουλγέρη Χριστίνα Καρλόβασι Μάιος 2012
2
Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Η εργασία αυτή με τίτλο «Ανακυκλωμένοι Ήχοι Μουσικά Όργανα από άχρηστα υλικά» έγινε από μαθητές της Α τάξης του ΕΠΑΛ Καρλοβασίου στο πλαίσιο του μαθήματος «Ερευνητικές Εργασίες Project». Σκοπός της εργασίας μας ήταν να έρθουμε σε επαφή με τον κόσμο της μουσικής, να γνωρίσουμε και να κατασκευάσουμε μουσικά όργανα από άχρηστα κυρίως υλικά. Προκειμένου να ολοκληρωθεί η εργασία αυτή, δουλέψαμε σε τέσσερεις ομάδες, ακολουθώντας την ταξινόμηση των μουσικών οργάνων σε ιδιόφωνα, μεμβρανόφωνα, αερόφωνα και χορδόφωνα. Κατασκευάσαμε απλά μουσικά όργανα από διάφορα υλικά που προσπερνάμε ή πετάμε και τα οποία εύκολα μπορούμε να αναζητήσουμε. Έτσι, γλάστρες έγιναν τύμπανα και τουμπελέκια, και ένα ξύλινο τελάρο μας έφερε τα κύματα της θάλασσας. Μπουκάλια από αναψυκτικά έγιναν αυλός του Πάνα, ενώ χρωματιστά χαρτόνια έδωσαν φωνή σε «χαρτόφωνο» και πλαστικά καλαμάκια έγιναν ένα μικρό τύμπανο σωλήνων. Ξύλινα κουτιά μαζί με λίγη πετονιά μεταμορφώθηκαν σε άρπα, λύρα και πολύχορδο. Μερίδες γάλακτος χάρισαν φωνή σε σείστρο και μαράκες. Ξύλινα υπογλώσσια άφησαν το ξύλο να τραγουδήσει και ένα χάρτινο ρολό μάς έφερε τη βροχή. Και μια κολοκύθα, από αυτές που βρίσκουμε άφθονες στο νησί μας, έγινε ένα ιδιόφωνο. Και διαπιστώσαμε ότι από αυτά τα μουσικά όργανα, κατασκευασμένα από απλά, «ευτελή», ανακυκλώσιμα υλικά, παράγονται ήχοι, «ανακυκλωμένοι ήχοι». Στην εργασία αυτή παρουσιάζουμε δεκατρία μουσικά όργανα (4 ιδιόφωνα, 3 μεμβρανόφωνα, 3 αερόφωνα και 3 χορδόφωνα). Για κάθε μουσικό όργανα αρχικά παρουσιάζουμε ορισμένες πληροφορίες για το όργανο, όσον αφορά την ιστορία, την ετυμολογία, τον τόπο που το συναντάμε, τα υλικά 3
κατασκευής, και στη συνέχεια παρουσιάζουμε τον τρόπο κατασκευής του κάθε οργάνου. Η εργασία αυτή δεν θα είχε ολοκληρωθεί χωρίς τη βοήθεια ορισμένων ανθρώπων, προς τους οποίους θέλουμε να εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας. Θερμά ευχαριστούμε τις καθηγήτριές μας κυρίες Αλεξίου Θεοδώρα και Δουλγέρη Χριστίνα, οι οποίες ανέλαβαν αυτή την εργασία, μας βοήθησαν και μας υποστήριξαν. Επίσης, θερμά ευχαριστούμε τον καθηγητή μας κ. Λυμούρη Νικόλαο, του οποίου οι γνώσεις και η βοήθεια ήταν πολύτιμες στην κατασκευή των μουσικών οργάνων. Επίσης, ευχαριστούμε τον κ. Δημήτρη Κατσίκα, ο οποίος με μεγάλη προθυμία μας προμήθευσε υλικά (ξύλα, ξύλινα κουτιά), απαραίτητα για τις ανάγκες της εργασίας μας. Τέλος, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον Διευθυντή του σχολείου μας κ. Ταμπαχανιώτη Δημήτριο, ο οποίος ήταν αρωγός σ αυτή την προσπάθεια. Γεωργίου Θοδωρής Ζέζου Ζαφειρώ Καμπεράι Άννι Μπαφούνης Στέλιος Ντούσι Βαγγέλης Παπαγεωργίου Μάριος Παχυμανώλης Γιώργος Ροδίτου Σέβη Τσακαλάκης Νίκος Τυμπανάρη Δήμητρα Φιλιππής Αχιλλέας Χαραλάμπους Μαρία Χατζημανώλη Χρύσα 4
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 7 ΜΟΥΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ 9 ΙΔΙΟΦΩΝΑ... 11 ΤΟ ΜΠΑΣΤΟΥΝΙ ΤΗΣ ΒΡΟΧΗΣ Ή ΒΡΟΧΟΠΟΙΟΣ 12 KOKIRIKO. 13 «ΠΟΛΛΑΠΛΗ» ΜΑΡΑΚΑ.. 14 «ΣΕΙΣΤΡΟΜΠΑΓΚΕΤΑ» 16 ΜΕΜΒΡΑΝΟΦΩΝΑ 18 «ΤΟ ΤΥΜΠΑΝΟ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ» (OCEAN DRUM).. 19 ΤΟΥΜΠΕΛΕΚΙ.. 20 ΤΥΜΠΑΝΑΚΙΑ. 21 ΑΕΡΟΦΩΝΑ.. 23 Χ Α Ρ Τ Ο Φ Ω Ν Ο.. 24 T U B E D R U M.. 25 Α Υ Λ Ο Σ Τ Ο Υ Π Α Ν Α.. 27 ΧΟΡΔΟΦΩΝΑ 30 ΑΡΠΑ.. 31 ΛΥΡΑ. 32 ΠΟΛΥΧΟΡΔΟ. 34 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 37 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 39 5
6
Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Ο άνθρωπος από τα πανάρχαια χρόνια μέσα από τη μουσική προσπάθησε να εκφράσει τη χαρά και τη θλίψη. Έβαλε τους ήχους σε τέτοια σειρά που να ακούγονται όμορφα και να εκφράζουν τι αισθανόμαστε, να μας κάνουν να χορεύουμε, να γελάμε, να αγαπάμε τους γύρω μας. Μέσα έκφρασης των συναισθημάτων μας έχουν αποτελέσει τα μουσικά όργανα. Οι έρευνες των μεγάλων σύγχρονων μουσικολόγων έχουν φωτίσει μια πλούσια μουσική ιστορία 5.000 χρόνων, που ξεκινάει από τον μυκηναϊκό πολιτισμό για να φτάσει ως τις μέρες μας. Γραπτές πηγές και αγγεία μαρτυρούν τη χρήση των μουσικών οργάνων. Οι ήχοι και τα ονόματα των μουσικών οργάνων υπάρχουν από τότε που υπάρχουν άνθρωποι που τα χρησιμοποιούν. Λύρα, αυλός, κιθάρα, σάλπιγγα, άρπα, κρόταλα, κύμβαλα, σείστρα, τύμπανα, κουδούνια, σήμαντρα, μπουρού είναι μερικά μουσικά όργανα που έχει χρησιμοποιήσει ο άνθρωπος από τα Αττική λευκή λήκυθος (445 400 π.χ). Εικονίζεται μια μούσα που παίζει έγχορδο μουσικό όργανο στον Ελικώνα, ενώ μια άλλη την παρακολουθεί. πανάρχαια χρόνια για να παράγει ήχους και μουσική. Τα μουσικά όργανα συνήθως κατασκευάζονται από τους ίδιους τους χρήστες από υλικά που παίρνουν από το φυτικό και ζωικό περιβάλλον της κάθε περιοχής. 7
Σκοπός της εργασίας μας είναι να έρθουμε σε επαφή με τα μουσικά όργανα και να ανακαλύψουμε τους ήχους που αυτά μπορούν να παράγουν. Επίσης, να παρουσιάσουμε τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να κατασκευάσουμε μουσικά όργανα από απλά υλικά. Τα ερευνητικά ερωτήματα για τα οποία προσπαθήσαμε να βρούμε απαντήσεις σχετίζονται με: o Την ιστορία των μουσικών οργάνων. o Την ταξινόμηση των μουσικών οργάνων, με κριτήριο το ηχογόνο σώμα του μουσικού οργάνου. o Την αναζήτηση της γεωγραφίας των μουσικών οργάνων στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες. o Την κατασκευή μουσικών οργάνων χρησιμοποιώντας «άχρηστα» υλικά. Για να απαντήσουμε στα παραπάνω ερωτήματα συγκεντρώσαμε άρθρα από το διαδίκτυο, βιβλία και εφημερίδες. Η επεξεργασία του υλικού έγινε με τρόπο ώστε να απαντάμε στα παραπάνω ερωτήματα της εργασίας. 8
Μ Ο Υ Σ Ι Κ Α Ο Ρ Γ Α Ν Α Τα μουσικά όργανα είναι κατασκευάσματα τα οποία, με το μηχανισμό τους και τις τεχνικές χρήσης τους, χρησιμοποιούνται με σκοπό την παραγωγή μουσικών ήχων. Στην πράξη, κάθε μέσο που μπορεί να παράγει ήχους μπορεί να χαρακτηριστεί ως μουσικό όργανο. Η εμφάνισή τους τοποθετείται στα πρώτα στάδια του ανθρώπινου πολιτισμού, χωρίς ωστόσο να μπορεί να καθοριστεί ακριβής χρονολογία εμφάνισης του πρώτου οργάνου, Τα πιο παλιά αρχαιολογικά ευρήματα αφορούν κάποιες πρωτόγονες φλογέρες ηλικίας 37.000 ετών, χωρίς όμως να θεωρείται ότι αυτά ήταν τα πρώτα όργανα που υπήρξαν. Ταξινόμηση των μουσικών οργάνων Δεν υπάρχει ένας μόνο τρόπος ταξινόμησης των μουσικών οργάνων, αλλά πολλοί τρόποι ταξινόμησής τους που εκφράζουν τον τρόπο επικοινωνίας μας με τα μουσικά όργανα. Όλοι οι τρόποι ταξινόμησης εξετάζουν κάποιο συνδυασμό των φυσικών ιδιοτήτων του οργάνου, πώς η μουσική εκτελείται στο όργανο, το εύρος του οργάνου και τη θέση του οργάνου που μπορεί να λάβει σε μια ορχήστρα ή άλλη σύνθεση. Στη συνέχεια αναφερόμαστε στις δύο κυριότερες ταξινομήσεις. Έγχορδα, πνευστά, κρουστά Αυτή η μέθοδος ταξινόμησης, με ελληνική προέλευση, είναι διαδεδομένη στη Δύση και διακρίνει τα όργανα σε έγχορδα, κρουστά και πνευστά. 9
Αυτή η μέθοδος ταξινόμησης γεννά μια δυσκολία. Ας δούμε ένα παράδειγμα: το πιάνο μπορούμε να το θεωρήσουμε ως κρουστό όργανο, γιατί η χορδή ενεργοποιείται με «κρουστό» τρόπο, δηλαδή με «σφυριά». Όμως το πιάνο είναι και έγχορδο. Επομένως, ακολουθώντας την κατηγοριοποίηση «έγχορδα κρουστά πνευστά», το πιάνο έχει μια «διπλή» ιδιότητα είναι και κρουστό και έγχορδο. Η διπλή αυτή κατηγοριοποίηση παύει να υπάρχει, αν ταξινομήσουμε τα όργανα σύμφωνα με την ταξινόμηση των Χόρνμποστελ - Ζακς, που παρουσιάζουμε στη συνέχεια. Σύστημα Χόρνμποστελ και Σακς Το σύστημα ταξινόμησης Χόρνμποστελ και Ζακς (Hornbostel & Sachs) καθιερώθηκε από τους μουσικολόγους Φον Ε. Χόρνμποστελ (1914) και Κ. Ζακς (1940), και διακρίνει τα όργανα στις εξής κατηγορίες: Ιδιόφωνα, όταν ο ήχος παράγεται με τη δόνηση μέρους (ή όλου) του υλικού του οργάνου. Μεμβρανόφωνα, όταν ο ήχος ξεκινάει από τη μεμβράνη που δονείται. Χορδόφωνα, όταν ο ήχος ξεκινάει από μια τεντωμένη χορδή που δονείται. Αερόφωνα, όταν ο ήχος ξεκινάει από τον αέρα που πάλλεται. Στις κατηγορίες αυτές προστέθηκαν τα «ηλεκτρόφωνα», όταν αναπτύχθηκαν τα μουσικά όργανα στα οποία ο ήχος ξεκινά από μια ηλεκτρονική δραστηριότητα κάποιου μέρους τους. Τέτοια όργανα είναι το (ηλεκτρικό) αρμόνιο και ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, ο οποίος παράγει ήχο μέσα από τα μικροκυκλώματα που διαθέτει. 10
Ι Δ Ι Ο Φ Ω Ν Α Ιδιόφωνα (ἴδιος + φωνή) ονομάζονται τα μουσικά όργανα, τα οποία δεν διαθέτουν χορδές ή μεμβράνες, ενώ ο ήχος παράγεται από το ίδιο το σώμα του οργάνου. Χρησιμοποιούνται στη μουσική για να παράγουν το ρυθμό. Είναι κατασκευασμένα συνήθως από ξύλο, μέταλλο ή πέτρα. Πολλά αυτοσχέδια όργανα είναι ιδιόφωνα, δηλαδή παράγουν τον ήχο με το ιδιαίτερο κάθε φορά υλικό τους, όπως μέταλλο, ξύλο, πέτρα, γυαλί, πλαστικό κ.α. Στα υλικά αυτά προκαλούμε ήχους με πολλούς τρόπους, όπως χτύπημα, τριβή, μπαγκέτες, σφαιρίδια, μπίλιες και με πολλές άλλες τεχνικές. Κάθε αντικείμενο που παράγει ήχο με το υλικό του μπορεί να γίνει ένα ιδιόφωνο επιλέγοντας την κατάλληλη τεχνική πρόκλησης ήχου, το σωστό κράτημα, το σωστό σημείο κρούσης κ.λπ., ώστε να έχουμε ένα «μουσικό» ήχο με τον οποίο μπορούμε να παίξουμε. 11
Τ Ο Μ Π Α Σ Τ Ο Υ Ν Ι Τ Η Σ Β Ρ Ο Χ Η Σ Ή Β Ρ Ο Χ Ο Π Ο Ι Ο Σ Το «μπαστούνι της βροχής» (rainstick), και λιγότερο συχνά «βροχοποιός» (rainmarker), είναι ιδιόφωνο όργανο και κατάσκευάζεται από «κάκτο» και σπανιότερα από μπαμπού. Έλκει την καταγωγή του από τη Λατινική Αμερική, όπου ο ήχος του συνδέθηκε με την βροχή και την καταιγίδα. Ωστόσο η κατασκευαστική του ιδέα έχει προεκταθεί σε όλο τον κόσμο με πλαστικές κατασκευές και εκπαιδευτικές εφαρμογές από χαρτί. Χρησιμοποιείται ως ένα «ηχητικό εφέ», καθώς τα μικρά σφαιρίδια στο εσωτερικό του παράγουν ένα χαρακτηριστικό ήχο, αν μετακινήσουμε το ραβδί αλλάζοντας του γωνία και αναγκάζοντας τα να «κυλίσουν» μέσα του. Η ιδέα βρίσκεται στο γεγονός ότι τα σφαιρίδια συναντούν «εμπόδια» και ρέουν διαρκώς και άστατα, δημιουργώντας τον ήχο της βροχής. Το όργανο αυτό ανάλογα με την κίνηση, που μπορεί να είναι αργή, κυκλική, αλλά και γρήγορη, κοφτή και δυνατή, παράγει διαφορετικά αποτελέσματα και προσομοιάζει και με τη μαράκα ή το shaker. Υλικά Μακρόστενο ρολό (για σχέδια) από χαρτόνι 2 κουτιά καρφίτσες Ρύζι, φακές, σουσάμι Χαρτί εφημερίδας Ατλακόλ 12
Κουβάρι μαλλιού Κόλλα Κατασκευή Το μπαστούνι της βροχής είναι απλή κατασκευή, αλλά θέλει υπομονή. Τοποθετούμε καρφίτσες διάσπαρτα στο ρολό. Στη συνέχεια κολλάμε επάνω στο χαρτόνι κομμάτια εφημερίδας, χρησιμοποιώντας την ατλακόλ. Το αφήνουμε μέχρι να στεγνώσει και στην συνέχεια τυλίγουμε το ρολό με το μαλλί. Ύστερα βάζουμε μέσα το ρύζι, τις φακές και το σουσάμι κλείνοντας τα δύο ανοίγματα του ρολού. Αναστρέφοντας αργά το ρολό οι σπόροι, που πέφτουν χτυπώντας τις καρφίτσες, παράγουν έναν ήχο σαν βροχή. K O K I R I K O Το Kokiriko, «το ξύλο τραγουδάει υπέροχα», μια ακόμη «μουσική» χρήση του ξύλου, είναι ένα ιδιόφωνο όργανο που έλκει την καταγωγή του από την Ιαπωνία. Το συναντάμε σε όλο τον κόσμο με πολλές ηχητικές παραλλαγές, χάρη στις πολλές κινήσεις που μπορεί να πετύχει κανείς κρατώντας το από τα άκρα με τα 13
δύο του χέρια. Αποτελείται από μια σειρά δεμένων ξύλινων κομματιών. Υλικά 30 ξυλάκια (υπογλώσσια) 2 μικρά ξύλα Χρώματα Σπάγκο ή νήμα Κατασκευή Το Kokiriko είναι ένα όργανο εύκολο στην κατασκευή του. Κόβουμε καθένα από τα 30 ξύλινα ξυλάκια στη μέση. Μετά ανοίγουμε μια τρύπα στη μέση, ώστε να περάσει το νήμα. Βάφουμε κάθε ξυλάκι με διάφορα χρώματα. Στη συνέχεια περνάμε τον σπάγκο από τις τρύπες. Τέλος, κάνουμε κόμπους στις δύο άκρες για να μη βγει ο σπάγκος από τις τρύπες. Κρατώντας το από τις δύο άκρες πετυχαίνουμε να παράγουμε ήχο. «Π Ο Λ Λ Α Π Λ Η» Μ Α Ρ Α Κ Α Η μαράκα ανήκει στην κατηγορία των ιδιόφωνων, μάλιστα μερικές φορές ονομάζεται «ρούμπα». Η μαράκα παίζεται συνήθως σε ζευγάρια και αποτελείται από αποξηραμένα φρούτα κολοκύνθη ή κέλυφος κολοκύθας ή κέλυφος καρύδας γεμάτο με σπόρους ή ξερά 14
φασόλια. Μπορούν επίσης να είναι κατασκευασμένες από δέρμα, ξύλο, πλαστικό. Ακούγονται σε πολλές μορφές της latin μουσικής και χρησιμοποιούνται επίσης στην ποπ και την κλασική μουσική. Θεωρούνται χαρακτηριστικό της μουσικής της Κούβας, του Πουέρτο Ρίκο, της Κολομβίας, της Βραζιλίας, της Βενεζουέλας, της Τζαμάικα. Οι μαράκες συχνά χρησιμοποιούνται σε γιορτές και ειδικές εκδηλώσεις. Η ονομασία «μαράκα» προέρχεται από την πορτογαλική λέξη maraca s. Υλικά 3 ξυλάκια μπαμπού 3 μερίδες γάλακτος Λαστιχάκια Σκάγια Κατασκευή Η πολλαπλή μαράκα που κατάσκευάσαμε βασίζεται την κατασκευή μιας μαράκας «πολλαπλασιασμένη» επί τρία. Για να κατασκευάσουμε μια απλή μαράκα, κάνουμε τρύπες σε δύο μερίδες γάλακτος. 15
Χρησιμοποιώντας ένα ξυλάκι μπαμπού, περνάμε αντικριστά τις δυο μερίδες γάλακτος, αφήνοντας ένα μικρό κενό μεταξύ τους, ενός ή δύο χιλιοστών. Βάζουμε μέσα στις μερίδες σκάγια ή φακές ή ρύζι. Περνάμε λαστιχάκια εκεί όπου ενώνονται οι δύο μερίδε, για να μένουν σταθερές. Τέλος, περνάμε λαστιχάκια γύρω από το ξυλάκι, κάτω και πάνω από τις μερίδες γάλακτος, και η μαράκα μας είναι έτοιμη. Για να σχηματίσουμε την «πολλαπλή» μαράκα ενώνουμε τις μαράκες, φέρνοντάς τες αντικριστά και τις στερεώνουμε με λαστιχάκια. «Σ Ε Ι Σ Τ Ρ Ο Μ Π Α Γ Κ Ε Τ Α» Η «σειστρομπαγκέτα» (μπαγκέτα σείστρο) είναι ιδιόφωνο όργανο, που συνδυάζει το σείστρο και την μπαγκέτα. Το σείστρο είναι ιδιόφωνο μουσικό όργανο που αποτελείται από ξύλινο, μεταλλικό ή πήλινο σκελετό σε σχήμα πετάλου με λαβή. Μικρές ράβδοι τοποθετούνται κάθετα στο σκελετό και στηρίζουν αντικείμενα που παράγουν ήχο, όταν κουνά κάποιος ρυθμικά το όργανο. Η ονομασία «σείστρο» προέρχεται από το ρήμα «σείω» που σημαίνει κάνω κάτι να κουνιέται πέρα δώθε. Το σείστρο προήλθε από την Αίγυπτο, αλλά ήταν γνωστό και στην Αρχαία Ελλάδα από τη μινωική εποχή. Ακόμη χρησιμοποιήθηκε ως παιχνίδι, καθώς οι παραμάνες νανούριζαν μ αυτό τα βρέφη. 16
Η μπαγκέτα είναι λεπτή ξύλινη βέργα με την οποία παίζει κανείς ντραμς, τύμπανο κ.λπ. Η λέξη «μπαγκέτα» προέρχεται από τη γαλλική λέξη baguette, η οποία προέρχεται από την ιταλική λέξη bacchetta, υποκείμενο του bacco που σημαίνει «μπαστούνι». Υλικά Ξυλάκια μπαμπού Λαστιχάκια Μερίδες γάλακτος Κατασκευή Σε ένα ξυλάκι μπαμπού περνάμε αντικριστά δύο μερίδες γάλακτος, αφήνοντας ένα μικρό διάκενο ενός - δύο χιλιοστών μεταξύ τους, για να χτυπούν τα «χείλη» τους. Με δύο λαστιχάκια σαν «ακροστάτες» σταθεροποιούμε εξωτερικά τις μερίδες στο ξυλάκι. Με έναν ακόμη «ελεύθερο» ακροστάτη οριοθετούμε την ελεύθερη πλευρά στο ξυλάκι και το «ομορφαίνουμε», καθώς έχει ρόλο διακοσμητικό. Τεχνικές παιξίματος Κρατάμε από το άκρο με τον «ελεύθερο» ακροστάτη και παίζουμε όποιο ρυθμικό σχήμα επιθυμούμε, είτε χτυπώντας με τα δάχτυλα ή «εναλλάξ» σαν να ήταν δύο μπαγκέτες. 17
Μ Ε Μ Β Ρ Α Ν Ο Φ Ω Ν Α Μεμβρανόφωνα (μεμβράνη + φωνή) είναι τα μουσικά όργανα στα οποία ο ήχος παράγεται από τη μεμβράνη που δονείται. Η λέξη «μεμβράνη» προέρχεται από τη λέξη «μεμβράνα», η οποία προέρχεται από τη λατινική λέξη membrãna που σημαίνει «στρώμα, επιφάνεια ιστού». Μεμβράνη είναι το λεπτό δέρμα ζώου και χρησιμοποιείται για την κατασκευή τυμπάνων κ.λπ. Η μεμβράνη τεντώνεται σε μια στερεή βάση και έτσι έχει τη δυνατότητα, από τα ρυθμικά χτυπήματα που δέχεται, να δίνει τους ηχητικούς κραδασμούς και να είναι το βασικό βοήθημα για τη ρυθμική συνοδεία των τραγουδιών και των χορών. Η ομάδα μεμβρανόφωνων περιλαμβάνει κυρίως τύμπανα, στα οποία συναντάμε τεντωμένες μεμβράνες από διάφορα υλικά (όπως δέρματα ζώων, πλαστικό και άλλα συνθετικά υλικά). Κρούονται με το χέρι ή με διαφόρων τύπων μπαγκέτες. Προκειμένου να έχουμε δύο «διακριτούς» ήχους με τους οποίους σχηματίζουμε τους ρυθμούς, είτε παίζουμε ανά ζεύγη (π.χ. μικρό - μεγάλο) είτε αν έχουμε κρουστό χτυπάμε τη μεμβράνη σε δύο σημεία με αντίστοιχο μπάσο - πρίμο ήχο (π.χ. κέντρο - περιφέρεια του κύκλου της μεμβράνης). Το πάχος της μπαγκέτας εξαρτάται και είναι ανάλογο με το πάχος και την τάση της μεμβράνης, αλλά εξαρτάται και από τον ήχο που θέλουμε να πετύχουμε. Επίσης, ο τύπος «απόληξης» της μπαγκέτας (μαλακός, σκληρός, σε διάφορα σχήματα κ.λπ.) αλλάζει τον ήχο. Βασικό στοιχείο της κατασκευής είναι το τέντωμα και η σταθεροποίηση της μεμβράνης. Στην πορεία της χρήσης ελέγχουμε το τέντωμα τακτικά και αν χρειαστεί αντικαθιστούμε τη μεμβράνη. 18
«Τ Ο Τ Υ Μ Π Α Ν Ο Τ Η Σ Θ Α Λ Α Σ Σ Α Σ» ( O C E A N D R U M ) Το «τύμπανο της θάλασσας» ή «τύμπανο του ωκεανού» (Ocean drum) είναι ένα μεμβρανόφωνο μουσικό όργανο. Ο συρτός «κυματιστός» ήχος που κάνουν τα σφαιρίδια στην επίπεδη μεμβράνη, καθώς το κινούμε αργά, αλλάζοντας ελαφρά την κλίση, θυμίζει το κύμα της θάλασσας. Όμως το όργανο αυτό μπορεί να αποτελέσει άριστο shaker ή μεγάλη μαράκα, με πλήθος κινήσεων και γωνιών κλίσης που θα επιλέξει ο οργανοπαίκτης. Οι καλά τεντωμένες μεμβράνες του, δίνουν επίσης πολλές δυνατότητες κοντινές σε αυτές ενός τυμπάνου. Μπορεί να κατασκευάζεται με φυσικά υλικά, χωρίς διάκοσμο, αλλά κυρίως με συνθετικά υλικά, και συχνά με διάκοσμο του εσωτερικού του. Υλικά Ξύλινο τελάρο Πλαστική μεμβράνη Σφαιρίδια Διακοσμητικά υλικά (κοχύλια, ψαράκια, χάντρες, κορδέλα κ.λπ.) Χρειαζόμαστε ένα στρογγυλό ξύλινο τελάρο (τύπου κόσκινο). Βάφουμε το τελάρο. Στη συνέχεια κολλάμε από τη μία πλευρά τη μεμβράνη και ρίχνουμε 19
μέσα τα σφαιρίδια και ό,τι άλλο θέλουμε (π.χ. χρυσόσκονη, ψεύτικα ψαράκια, χάντρες κ.λπ.) ως διακοσμητικό. Στη συνέχεια κολλάμε τη μεμβράνη και από την άλλη πλευρά και διακοσμούμε όπως θέλουμε. Μπορούμε να κολλήσουμε κοχύλια και να τυλίξουμε κορδέλες γύρω γύρω. Καθώς το κινούμε αργά παράγει τον ήχο των κυμάτων της θάλασσας. Αν μετά την κίνηση το αφήσουμε πάνω σε ένα τραπέζι, μας δίνει τον ήχο του κύματος που φθάνει στην ακρογιαλιά. Τ Ο Υ Μ Π Ε Λ Ε Κ Ι Το τουμπελέκι, συχνά με «ρ», οπότε αποκαλείται και τουμπερλέκι, είναι μεμβρανόφωνο μουσικό όργανο που αποτελείται από πλαστικό σκελετό σε σχήμα κυλίνδρου. Κατασκευάζεται σε πολλά μεγέθη και από διάφορα υλικά. Η μεμβράνη του είναι άλλοτε από δέρμα, άλλοτε από πλαστικό. Η μεμβράνη, όταν είναι από δέρμα, μπορεί να στερεωθεί με πλέξη σκοινιού, που τεντώνει στο επάνω μέρος, ενώ μπορεί και να κολληθεί. Επίσης, η μεμβράνη μπορεί να στερεωθεί με στεφάνι με βίδες, οπότε σ αυτή την περίπτωση ο οργανοπαίκτης είναι εύκολο να το κουρδίσει σε κάποια νότα. Η ονομασία προέρχεται από την Μικρά Ασία. Προέρχεται από την τουρκική λέξη dümbelek και συναντιέται στην Μέση Ανατολή και στην Ελλάδα. 20
Υλικά 2 πλαστικές γλάστρες Μεμβράνη Σπάγκος Κόλλα Κατασκευή Παίρνουμε δυο γλάστρες και τις τοποθετούμε την μια πάνω στην άλλη αλλά ανάποδα. Τις κολλάμε και τις δένουμε καλά. Μετά παίρνουμε μεμβράνη και την τοποθετούμε από όποια μεριά θέλουμε και τη δένουμε καλά, ώστε να κάνει τον ήχο που θέλουμε. Στη συνέχεια παίρνουμε σπάγκο και τον περνάμε γύρω γύρω ώστε να γίνει πιο ωραίο. Τ Υ Μ Π Α Ν Α Κ Ι Α Το τύμπανο είναι ξύλινο ή μεταλλικό μουσικό όργανο που έχει στη μία ή και στις δύο πλευρές τεντωμένο δέρμα και κρούεται με πλήκτρο ή με το χέρι. Η λέξη «τύμπανο» προέρχεται από το αρχαίο «τύμπανον». Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα την ετυμολογία της λέξης. Πιθανώς να είναι σημιτικής προέλευσης. Βλέπε την εβραϊκή λέξη top, την αραμαϊκή tuppa κ.α., αν 21
πάρουμε υπόψη ότι το «τύμπανον» συνδέεται με τις τελετές προς τιμήν του Διονύσου και της Κυβέλης. Τα τυμπανάκια τα συναντάμε σε πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς και ιδιαίτερα στην Ινδία σε ζευγάρι (<<τάμπλα>>) και στην Αφρική επίσης σε ζευγάρι δεμένα μεταξύ τους (<<τομ-τομ>>). Υλικά 2 πήλινες γλάστρες διαφορετικού μεγέθους Πλαστική μεμβράνη Σπάγκος ή σχοινί (περίπου 8 μέτρα) Κόλλα Κατασκευή Σε κάθε μια πήλινη γλάστρα τεντώνουμε πλαστική μεμβράνη, την κολλάμε και τη στερεώνουμε σφίγγοντάς τη στην περιφέρεια με το σπάγκο. Παίζονται χτυπώντας με το χέρι ή με μπαγκέτα. Ανάλογα με το μέγεθος της γλάστρας και το τέντωμα της μεμβράνης παράγεται διαφορετικός ήχος. Μπορούμε να δέσουμε μεταξύ τους δύο διαφορετικά τυμπανάκια, κατασκευάζοντας ένα όργανο με διαφορετικά χρώματα. 22
Α Ε Ρ Ο Φ Ω Ν Α Αερόφωνα (αέρας + φωνή) είναι τα μουσικά όργανα στα οποία ο ήχος παράγεται από τον αέρα που δονείται στο εσωτερικό τους. Συνήθως αποτελούνται από έναν ευθύ ή καμπυλωμένο ηχητικό σωλήνα και διακρίνονται ανάλογα με το υλικό της κατασκευής τους σε: o Ξύλινα (π.χ. Φλάουτο, Κλαρινέτο) o Χάλκινα (π.χ. Τρομπέτα, Σαξόφωνο) o Πληκτροφόρα (π.χ. Εκκλησιαστικό Όργανο) Υπάρχουν πολλοί τρόποι να παραχθεί ήχος με τον αέρα. Φυσώντας σε μια οπή, όπως στον «αυλό του Πάνα», τα μπουκάλια και το «αρμονικό καλαμάκι». Χτυπώντας, στο μήκος ενός ανοιχτού σωλήνα, όπως στους πνευσίκρουστους σωλήνες ή κάθετα στην οπή, όπως στο tube drum. Ακόμη, ανοιγοκλείνοντας ένα κοίλωμα, όπως στο udu. Επίσης περιστρέφοντας ένα αντικείμενο, όπως ένα χονδρό σκοινί γρήγορα στον αέρα. Ένας άλλος τρόπος είναι το φύσημα σε κατασκευές με γλωττίδες απλές ή διπλές, που πάλλονται. 23
Χ Α Ρ Τ Ο Φ Ω Ν Ο Το χαρτόφωνο ανήκει στα αερόφωνα και είναι μια ιδέα βασισμένη στους «πνευσίκρουστους» σωλήνες. Οι «πνευσίκρουστοι» («πνευστοί και κρουστοί») σωλήνες, κυρίως από πλαστικό και πιο σπάνια από άλλα υλικά, αποτελούν τα πιο χαρακτηριστικά κρουστά στα οποία η «νότα» διαμορφώνεται από τη στήλη του αέρα που δονείται στο εσωτερικό τους. Υλικά 8 λεπτά χρωματιστά χαρτόνια Ξυλάκια μπαμπού Λαστιχάκια Κατασκευή Κόβουμε τα χρωματιστά χαρτόνια στα ακόλουθα μήκη, που αντιστοιχούν στις βασικές νότες του ευρωπαϊκού τονικού συστήματος (χόρδισμα σωλήνων). Στη συνέχεια τα διπλώνουμε ώστε να σχηματίσουμε χάρτινους σωλήνες και τυλίγουμε κάθε σωλήνα στις δύο άκρες του με λαστιχάκια. Ενώνουμε δύο ξυλάκια μπαμπού με λαστιχάκι, ώστε να έχουμε «ένα» ξυλάκι μπαμπού με 24
μεγαλύτερο μέγεθος, πάνω στο οποίο θα στερεωθούν οι χάρτινοι σωλήνες. Νότα ευρωπαϊκού τονικού συστήματος I II III IV V VI VII VIII Μήκος (σε εκατοστά) 15,80 14,04 12,48 11,85 10,53 9,36 8,32 7,90 Κατασκευάζουμε άλλο «ένα» τέτοιο ξυλάκι μπαμπού. Περνάμε αυτά τα ξυλάκια μπαμπού που κατασκευάσαμε μέσα από τα λαστιχάκια των χάρτινων σωλήνων. Το χαρτόφωνο είναι έτοιμο. T U B E D R U M Το tube drum είναι ένα μικρό τύμπανο σωλήνων με χαρακτηριστικό αλλά και σιγανό ήχο, με το οποίο μπορούμε να παίξουμε και πολυφωνικά. Συγγενεύει με κατασκευές μεγάλων σωλήνων συνήθως πλαστικών (από PVC), που κρούονται στην οπή με τα χέρια ή ειδικές μπαγκέτες. Υλικά 8 χοντρά πλαστικά καλαμάκια 25
Ξυλάκια μπαμπού Λαστιχάκια Χαρτοπετσέτες Κατασκευή Κόβουμε τα καλαμάκια στα μήκη που αναφέρονται στον παρακάτω πίνακα, τα οποία αντιστοιχούν στις βασικές νότες του ευρωπαϊκού τονικού συστήματος και τα τυλίγουμε με χαρτοπετσέτα. Συγκεκριμένα τυλίγουμε μισή χαρτοπετσέτα, η οποία είναι ήδη διπλωμένη σαν λωρίδα. Νότα ευρωπαϊκού τονικού συστήματος I II III IV V VI VII VIII Μήκος (σε εκατοστά) 15,80 14,04 12,48 11,85 10,53 9,36 8,32 7,90 Με ένα λάστιχο κρατάμε το καλαμάκι, που πρέπει να «πλέει» στη χαρτοπετσέτα χωρίς να φεύγει. Κατασκευάζουμε όλα τα καλαμάκια και τα ετοιμάζουμε για δέσιμο σε μια βάση. «Κεντάμε» με το ένα ξυλάκι στην πάνω 26
σειρά λάστιχα ομοιόμορφα. Τα καλαμάκια ακόμα δεν έχουν σταθεροποιηθεί. Για σταθερότητα περνάμε και δεύτερο ξυλάκι στην κάτω σειρά λάστιχων «κεντώντας» αντίστροφα. Κάνουμε το ίδιο και από την άλλη πλευρά. Τα καλαμάκια σταθεροποιούνται χάρη στην «αντίθετη φορά της πλέξης». Σταθεροποιούμε με μεγάλα λάστιχα. Μπορούμε να παίξουμε είτε κλείνοντας με χτύπημα το ένα άνοιγμα είτε με μια λεπτή μπαγκέτα. Κόβουμε τα πλαστικά καλαμάκια στα ακόλουθα μήκη, που αντιστοιχούν στις βασικές νότες του ευρωπαϊκού τονικού συστήματος (χόρδισμα). Α Υ Λ Ο Σ Τ Ο Υ Π Α Ν Α Ο αυλός είναι αρχαίο μουσικό όργανο διαφόρων ειδών (μόναυλος, πλαγίαυλος, άσκαυλος κ.λπ.), το οποίο είχε σημαντική θέση στη διονυσιακή λατρεία και γενικότερα στην κοινωνική και καλλιτεχνική ζωή της αρχαιότητας. Η λέξη «αυλός» προέρχεται από την Ινδοευρωπαϊκή ρίζα awl- που σημαίνει «κοιλότητα, σωλήνας». Ο αυλός του Πάνα είναι πολλά καλάμια διαφορετικού μήκους στη σειρά, κλειστά από τη μια άκρη. Φυσιέται όπως και οι σφυρίχτρες. Εκτός από την αρχαία Ελλάδα παιζόταν και σε άλλους πολιτισμούς, όπως οι Ίνκας στη Λατινική Αμερική. Εφευρέτης του αυλού θεωρείται ο μυθικός θεός των δασών Παν. 27
Ο Πάνας ήταν γιος του αγγελιοφόρου των θεών, του Ερμή. Σ' ένα υπέροχο μέρος της Αρκαδίας ο Ερμής έβοσκε τα πρόβατα ενός θνητού. Ανάμεσα στις ομορφιές της φύσης διέκρινε την ομορφιά της Νύμφης Δρυόπης και την ερωτεύτηκε. Κατάφερε να την κάνει δική του και σύντομα η Νύμφη γέννησε τον καρπό του έρωτά τους. Το παιδί που γέννησε είχε αποκρουστική όψη: τα πόδια του ήταν πόδια τράγου, το πρόσωπό του καλυπτόταν από πυκνή γενειάδα, τ' αυτιά του ήταν μυτερά και είχε δυο κέρατα στο κεφάλι ανάμεσα στ' ανακατεμένα μαλλιά του. Τρομαγμένη η Δρυόπη τράπηκε σε φυγή εγκαταλείποντας το γιο της. Ο Ερμής που τον λυπήθηκε, τον πήρε στην αγκαλιά του και τον έφερε στην κατοικία των θεών, στον Όλυμπο. Όλοι οι θεοί μόλις τον είδαν άρχισαν να γελούν με τη μορφή του και περισσότερο απ' όλους ο θεός του κεφιού, ο Διόνυσος, που με χαρά δέχτηκε να έρθει στη συντροφιά του. Κι επειδή είχαν ευχαριστηθεί οι πάντες όταν τον είδαν, τον ονόμασε Παν. Ο Πάνας αγαπούσε τη φυσική υπαίθρια ζωή, όπου περνούσε ώρες ατέλειωτες παίζοντας με το ποιμενικό του αυλό, τη σύριγγα. Λέγεται μάλιστα ότι η Σύρριγγα (αρχαία: Σύριγξ) ήταν και αυτή Νύμφη η οποία προκειμένου να τον αποφύγει μεταμορφώθηκε σε καλαμιά. Τότε ο πάνας έκοψε από αυτή ανόμοια τεμάχια καλαμιού τα οποία και ένωσε σε σειρά και δημιούργησε τον αυλό του. Η Σύριγξ ενώ καταδιώκεται από τον Πάνα (Έργο του Νίκολα Πουσσίν) 28
Υλικά 3 γυάλινα μπουκάλια Ξυλάκια μπαμπού Λαστιχάκια Κατασκευή Προετοιμάζουμε μικρά λαστιχάκια ακροστάτες σε τέσσερα ξυλάκια και τυλίγουμε στο κάτω μέρος του μπουκαλιού δύο σειρές πλακέ λαστιχάκια σφιχτά. Περνάμε <<κεντητά>> τα ξυλάκια ανασηκώνοντας το ένα τύλιγμα από κάθε λάστιχο στα μπουκάλια. Ένα ζεύγος ξυλάκια από την μια και ένα από την άλλη. Το <<κέντημα>> γίνεται με ανάστροφη φορά στην κάθε σειρά. Όλα τα μέρη (ξυλάκια, λάστιχα, ακροστάτες) πρέπει να είναι παράλληλα. Μετακινούμε τα λάστιχα όπου χρειάζεται και ελέγχουμε οι πάτοι να είναι στην ίδια ευθεία. Τοποθετούμε εξωτερικά πλακέ λάστιχα στο κάτω και πάνω ζεύγος από τα ξυλάκια και στις δυο πλευρές για να τα σταθεροποιήσουμε. Κάθε μπουκάλι που χορδίζουμε το κλείνουμε για να μένει σταθερό το νερό μέσα όταν μετακινούμε όλο τον αυλό για να χορδίσουμε το επόμενο μπουκάλι. 29
Χ Ο Ρ Δ Ο Φ Ω Ν Α Χορδόφωνα (χορδή + φωνή) είναι τα μουσικά όργανα στα οποία ο ήχος παράγεται από μια τεντωμένη χορδή που δονείται. Χορδόφωνα είναι τα όργανα που έχουν χορδές για να δίνουν το διαφορετικό ηχόχρωμα από τις άλλες ομάδες οργάνων. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν ο ταμπουράς, το λαγούτο, το ούτι, η κιθάρα, η λαγουτοκιθάρα, τα μαντολινάτα, το βιολί, η λύρα, ο κεμεντζές, το κανονάκι και το σαντούρι. Μια χορδή δίνει, ανάλογα με το μήκος της, διαφορετικούς τόνους. Αν είναι μεγάλη, ο ήχος είναι βαθύτερος, γιατί οι κραδασμοί της είναι πιο αργοί. Αν όμως αυτήν την ίδια σε πάχος χορδή την κοντύνουμε, ο ήχος θα είναι πιο οξύς, γιατί οι κραδασμοί (οι παλμικές κινήσεις) θα είναι πιο σύντομοι. Οι τεντωμένες χορδές στα έγχορδα όργανα παίζονται με πολλούς τρόπους: με το δοξάρι, με τα δάχτυλα, με την πένα ή με τις μπαγκέτες. 30
Α Ρ Π Α Η άρπα είναι ένα από τα πιο παλιά και μεγαλόπρεπα όργανα, τόσο σαν ήχος όσο και σαν εμφάνιση. Ο ήχος της άρπας είναι αιθέριος και απαλός, χάρη στο glissando, το πιο χαρακτηριστικό της άκουσμα, όταν ο μουσικός κυλήσει γρήγορα τα δάχτυλά του από τη μια άκρη του οργάνου ως την άλλη, πάνω απ' όλες τις χορδές. Οι άρπες συναντώνται από την αρχαιότητα σε όλους τους μουσικούς πολιτισμούς. Τις παλιότερες αναπαραστάσεις της τις βρίσκουμε σε αιγυπτιακά μνημεία, που χρονολογούνται από το 6.000 π.χ. περίπου, όμως τη συναντάμε και σε άλλες χώρες της Αφρικής και της Ασίας, μέχρι τη μακρινή Κίνα. Στην Ελλάδα, πολύ συνηθισμένη μορφή ήταν μια τριγωνική μορφή της, γι αυτό ονομάζεται «τρίγωνον». Γνωστό είναι το ειδώλιο ο λεγόμενος «αρπιστή της Κέρου», έργο του κυκλαδικού πολιτισμού που χρονολογείται από την 3η Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο χιλιετηρίδα π.χ. Εκτός από την κλασική άρπα υπάρχουν επίσης και πολλές λαϊκές μορφές της, όπως η ιρλανδέζικη και η λατινοαμερικάνικη, ενώ πρόσφατα έγινε και η «ηλεκτρική». 31
Υλικά Ξύλινο κουτί Καμπυλωτό ξύλο Πετονιά 8 βιδοθηλιές Καρφάκια Κατασκευή Ανοίγουμε κατά μήκος της μεγάλης επιφάνειας του κουτιού 8 μικρές τρυπίτσες σε ίσες αποστάσεις για να περάσουν οι χορδές. Καρφώνουμε ή βιδώνουμε την μια άκρη του καμπυλωτού ξύλου στο πλάι του κουτιού. Στην άλλη της άκρη βιδώνουμε τις βιδοθηλιές σε ίσες αποστάσεις. Κόβουμε μικρά κομμάτια πετονιάς και δένουμε στη μία άκρη τους τα καρφάκια. Περνάμε τα κομμάτια πετονιάς από την κάτω μεριά του κουτιού μέσα από τις τρυπίτσες έως τις βιδοθηλιές, όπου τα στηρίζουμε και τα τεντώνουμε χρησιμοποιώντας τις βιδοθηλιές σαν κουρδιστήρια. Το μουσικό όργανο τοποθετείται μπροστά από το σώμα του εκτελεστή με την ανοικτή πλευρά προς τα έξω και παίζεται με τα δάχτυλα και των δύο χεριών. Λ Υ Ρ Α Η λύρα είναι ένα έγχορδο μουσικό όργανο, γνωστό για τη χρήση του στην 32
κλασική αρχαιότητα. Η λύρα της Ελληνικής και Ρωμαϊκής Κλασικής Αρχαιότητας συνόδευε την απαγγελία στίχων. Αν και γενικά πιστευόταν ότι την κατασκεύασε πρώτος ο Θεός Απόλλωνας, σύμφωνα με τη μυθολογία, εφευρέτης της θεωρείται ο Θεός Ερμής. Στην περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ο όρος «λύρα» χρησιμοποιούταν για να περιγράψει ένα αχλαδόμορφο μουσικό όργανο που παιζόταν με δοξάρι. Όμοια τρίχορδα όργανα με δοξάρι, απόγονοι της βυζαντινής lūrā εξακολουθούν να παίζονται μέχρι σήμερα σε μετα-βυζαντινές περιοχές, όπως η Γκαντούλκα της Βουλγαρίας, η Κρητική λύρα της Κρήτης και των Δωδεκανήσων, η λύρα της Καλαβρίας στην Ιταλία και η Πολίτικη Λύρα ή (Πολίτικος κεμεντζές) στην Κωνσταντινούπολη, Τουρκία. Η ονομασία «λύρα» είναι πιθανό δάνειο. Μέσω του Λατινικού lyra διαδόθηκε σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες π.χ. Αγγλικά και Γαλλικά lyre, Γερμανικά lyra κ.α. Υλικά Ξύλινο κουτί 2 ξύλα μήκους 30 40 εκατ. 1 καμπυλωτό ξύλο μήκους 20 εκατ. Καρφάκια Πετονιά 33
5 βιδοθηλιές Κατασκευή Καρφώνουμε τα 2 ξύλα σε κάθε πλευρά του κουτιού και στην άλλη άκρη τους καρφώνουμε το καμπυλωτό ξύλο κάθετα σ αυτά. Καρφώνουμε ένα καρφί που προεξέχει στο κάτω μέρος του κουτιού και από εκεί στηρίζουμε κομμάτια πετονιάς που περνάνε πάνω από μια βιδοθηλιά κάθετα πάνω στο κουτί και καταλήγουν στο καμπυλωτό ξύλο. Εκεί με μια βιδοθηλιά το στηρίζουμε έτσι ώστε να είναι τεντωμένη και να μπορεί όμως η βιδοθηλιά να στρίβει για το κούρδισμα. Επαναλαμβάνουμε το ίδιο για άλλες τέσσερις φορές. Π Ο Λ Υ Χ Ο Ρ Δ Ο Το πολύχορδο είναι ένα μουσικό όργανο που έχει πολλές χορδές, ανήκει στην κατηγορία των χορδόφωνων και παίζεται με τα δάχτυλα τσιμπώντας τις χορδές. Τέτοιας μορφής όργανα υπάρχουν σε πολλούς πολιτισμούς. Στην αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο υπήρχε το «ψαλτήριον» (από το ψαύω = τσιμπώ), από όπου προέρχονται το μεταγενέστερο κανονάκι 34
και το σαντούρι που παίζονται έως σήμερα. Χορδή είναι ένα ευθύγραμμο λεπτό νήμα από έντερο ζώου, μετάλλου ή συνθετική κλωστή, που στερεώνεται τεντωμένο πάνω από το ηχείο μουσικού οργάνου και όταν πάλλεται, παράγει μουσικό ήχο. Η λέξη «χορδή» πιθανόν να συνδέεται με τη χετιτική λέξη karad- που σημαίνει «εντόσθια». Υλικά Ξύλινο κουτί 1 καρφάκι Πετονιά 5 βιδοθηλιές 1 ξυλάκι (για καβαλάρη) Κατασκευή Με αναποδογυρισμένο το κουτί καρφώνουμε το καρφάκι από τη μία άκρη και τις βιδοθηλιές από την άλλη. Στερεώνουμε κομμάτια πετονιάς στο καρφί (που παίζει το ρόλο του χορδοστάτη) και σε κάθε βιδοθηλιά (που παίζουν το ρόλο των κλειδιών). Χρησιμοποιούμε και ένα ξυλάκι σαν καβαλάρη που το τοποθετούμε κάθετα στις χορδές κοντά στο καρφάκι. 35
36
Σ Υ Μ Π Ε Ρ Α Σ Μ Α Τ Α Από τους αρχαίους χρόνους ο άνθρωπος δημιουργεί ήχους χρησιμοποιώντας υλικά από το περιβάλλον, όπως τα βρίσκει ή αφού προηγουμένως τα επεξεργαστεί. Για την παραγωγή μουσικών ήχων συναντάμε μια ποικιλία οργάνων όλων των κατηγοριών, δηλαδή ιδιόφωνα, μεμβρανόφωνα, αερόφωνα και χορδόφωνα. Η ποικιλία των οργάνων αυτών ως προς το μέγεθος, το σχήμα, τον ήχο που παράγει γίνεται ακόμη μεγαλύτερη, αν σκεφτούμε ότι συνήθως κατασκευάζονται από τους ίδιους τους χρήστες, οι οποίοι βάζουν την προσωπική τους σφραγίδα, και με υλικά που κάθε στιγμή βρίσκουν στην περιοχή τους. Στην εργασία αυτή παρουσιάσαμε 13 όργανα, από τις τέσσερεις κατηγορίες των μουσικών οργάνων, και ειδικότερα 4 ιδιόφωνα, 3 μεμβρανόφωνα, 3 αερόφωνα και 3 χορδόφωνα, τα οποία παράγουν μια ποικιλία ήχων. Τα όργανα αυτά τα συναντάμε σε διάφορες χώρες του κόσμου, ενώ αρκετά από αυτά χρονολογούνται από τα αρχαία χρόνια. Η κατασκευή τους έγινε με απλά υλικά : με συσκευασίες προϊόντων που καταναλώνουμε, πριν πάνε στον κάδο ανακύκλωσης, με γλάστρες, χαρτόνια, καλαμάκια από μπαμπού, μπουκάλια από αναψυκτικά, ξύλα, λαστιχάκια, σπάγκο, χάντρες, σφαιρίδια, φακές, ρύζι. Επίσης, με κολοκύθες, που υπάρχουν άφθονες στο νησί μας, φτιάξαμε ιδιόφωνα. Μέσα από αυτή την εργασία προσπαθήσαμε να δώσουμε απαντήσεις σε ερωτήματα που σχετίζονται με τα μουσικά όργανα και την κατασκευή τους από απλά υλικά. Επίσης, παρουσιάσαμε κάποια μουσικά όργανα, από την πληθώρα των οργάνων που υπάρχουν, ενώ παραλείψαμε πάρα πολλά, τα οποία δεν σημαίνει ότι είναι λιγότερο ενδιαφέροντα. 37
Στο πλαίσιο μιας εργασίας, η οποία έγινε σε περιορισμένο χρονικό διάστημα, υπάρχουν θέματα που δεν έχουμε εξετάσει και πιστεύουμε ότι θα ήταν ενδιαφέρον να μελετηθούν. Ένα θέμα που θα ήταν ενδιαφέρον να μελετήσουμε είναι τα μουσικά όργανα που χρησιμοποιήθηκαν στην Ελλάδα σε διάφορες χρονικές περιόδους, π.χ. αρχαιότητα, Βυζάντιο, σύγχρονη εποχή. Ένα άλλο θέμα το οποίο θα παρουσίαζε ενδιαφέρον είναι να εξετάσουμε πώς η τέχνη της παραδοσιακής μουσικής μεταδιδόταν από γενιά σε γενιά. Επίσης θα είχε ενδιαφέρον να δούμε πώς τα μουσικά όργανα απεικονίζονται στην ελληνική τέχνη (αγγεία, ζωγραφική κ.λπ.). 38
Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Μόσχος, Κ. (επ.) (1994). Ο ήχος της μουσικής: κατασκευές απλών μουσικών οργάνων. Αθήνα: ΥΠΕΠΘ Πρόγραμμα ΜΕΛΙΝΑ. Διαθέσιμο διαδικτυακά στο: http://www.iema.gr/data/educationalprojects/melina/kataskevesmo.pdf Μπαμπινιώτης, Γ. (1998). Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα. Κέντρο Λεξικολογίας. Σαρρής, Δ. (2011). Ανακυκλωμένη Μουσική: Μουσικά όργανα από μικρές συσκευασίες. Αθήνα. Fagotto Books. Σαρρής, Δ. (2010). Γνωριμία με τα λαϊκά κρουστά. Αθήνα. Fagotto Books Τραΐου, Ε. (Επ.) (1998). Ελληνικά Λαϊκά Μουσικά Όργανα. Ένθετο Καθημερινή Επτά Ημέρες 18/1/1998. Αθήνα: Καθημερινή. Διαθέσιμο διαδικτυακά στο: http://www.kathimerini.gr/kath/7days/1998/01/18011998.pdf Τσαφταρίδης, Ν. (2006). Κατασκευές μουσικών οργάνων και κατασκευές με απλά υλικά: Μια προσπάθεια θεωρητικής παιδαγωγικής προσέγγισης. Βόλος: Επιστημονική Επιτροπή Συνεδριακού Θεσσαλίας ΕΙΠΕ. Ερευνητικό Ιδρυμα Πολιτισμού και Εκπαίδευσης. Πρακτικά Συνεδρίου. Διαθέσιμο διαδικτυακά στο: http://www.wipe.gr/praktika/praktika/5tsaftaridis.pdf 39