ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (ΑΤΕΙ) ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ. Πτυχιακή Μελέτη

ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (ΑΤΕΙ) ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Πτυχιακή Μελέτη Θέμα: Επίδραση των επιπέδων της λίπανσης και της υγρασίας του εδάφους στην ανάπτυξη και την απόδοση του μπρόκολου (Brassica olerácea var. itálico) του σπουδαστή Αθανάσιου Τσικνή Καλαμάτα 2013 φίΐ -m

ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΑΟΙΊΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (ΑΙΈΙ) ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Πτυχιακή Μελέτη Θέμα: Επίδραση των επιπέδων της λίπανσης και της υγρασίας του εδάφους στην ανάπτυξη και την απόδοση του μπρόκολου (Brassica olerácea var. itálico) του σπουδαστή Αθανάσιου Τσικνή Καλαμάτα 2013

ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ (ΑΓΕΙ) ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Πτυχιακή Μελέτη Θέμα: Επίδραση των επιπέδων της λίπανσης και της υγρασίας του εδάφους στην ανάπτυξη και την απόδοση του μπρόκολου (Brassica olerácea var. itálica) του σπουδαστή Αθανάσιου Τσικνή Επιβλέπουν Καθηγητής: Αλέξιος Αλεξόπουλος Καλαμάτα 2013

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 5 1. ΜΕΡΟΣ 1...:... 6 1.1. Καταγωγή - ιστορική διαδρομή - εξάπλωση...6 1.2. Διατροφική αξία μπρόκολου...6 1.3. Στατιστικά στοιχεία καλλιέργειας μπρόκολου στην Ελλάδα...9 1.4. Βοτανικά - Μορφολογικά χαρακτηριστικά του φυτού μπρόκολο...10 1.5. Τύποι - Ποικιλίες μπρόκολου... 12 1.5.1. Ποικιλίες... :...... 12 2. ΜΕΡΟΣ 2... 17 Καλλιεργητικές φροντίδες......17 2.1. Πολλαπλασιασμός... 17 2.2. Προετοιμασία του εδάφους - προφυτευτική λίπανση... 18 2.3. Ο ρόλος των θρεπτικών στοιχείων... 19 2.4. Αζωτο...... 19 2.5. Φώσφορος (Ρ )... 19 2.6. Κάλιο...20 2.6 Μαγνήσιο (Mg)... 21 2.7 Ασβέστιο (0θ)...22 2.8 Άρδευση... 22 2.9 Λίπανση...23 2.10 Φυτοπροστασία... 24 Εντομολογικοί εχθροί... 24 Μυκητολογικές ασθένειες... 26 2.6.1. Βακτηριακές ασθένειες... 28 2.6.2. Ιώσεις...29 2.7. Μη παρασιτικές ασθένειες... 31 2.8. Συγκομιδή...32 3. ΜΕΡΟΣ 3... 33 3.2. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ... 33 3.2.1. Υλικά... 33

4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 38 5. ΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...48 6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ......49 4

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η εργασία αυτή πραγματοποιήθηκε στο ΑΤΕΙ Καλαμάτας με σκοπό τη μελέτη της επίδρασης της αζωτούχου λίπανσης στην ανάπτυξη και στην παραγωγή του μπρόκολου, της ποικιλίας Marathon. Το πείραμα πραγματοποιήθηκε από τον Φεβρουάριο του 20Θ9 έως τον Ιούνιο του 2009 και η εργασία ολοκληρώθηκε το Σεπτέμβριο του 2009. Αναλυτικότερα, έγινε σπορά την 4 Φεβρουάριου 2009 και στη συνέχεια ακολούθησε μεταφύτευση των νεαρών σπορόφυτων την 10 Μαρτίου 2009 σε γλάστρες όγκου 10 L με υπόστρωμα έδαφος από τον αγρό του ΑΓΕΙ Καλαμάτας. Στη συνέχεια εξετάστηκε η επίδραση τεσσάρων διαφορετικών επιπέδων αζωτούχου λίπανσης, σε δυο διαφορετικά επίπεδα βασικής λίπανσης του εδάφους με φώσφορο και κάλιο. Η επίδραση αυτών των μεταχειρίσεων εξετάστηκε σε δύο επίπεδα εδαφικής υγρασίας (40% και 60% της υδατοϊκανότητας του εδάφους). Πρόκειται λοιπόν για πείραμα με 18 επεμβάσεις με τέσσερεις επαναλήψεις ανά επέμβαση και 2 φυτά ανά επανάληψη. Από τα αποτελέσματα του πειράματος φαίνεται ότι η υψηλότερη παραγωγή των φυτών σε βάρος ανθοκεφαλής επιτυγχάνεται στην υψηλή συγκέντρωση υγρασίας (60%) και όταν εφαρμόζεται σχετικά χαμηλή συγκέντρωση αζώτου σε συνδυασμό με χαμηλές συγκέντρωσης φωσφόρου και καλίου. Παρόλα αυτά αξίζει να σημειωθεί ότι οι διαφορές που παρατηρούνται μεταξύ των μεταχειρίσεων σε ότι αφορά στο βάρος της παραγόμενης ανθοκεφαλής δεν αντανακλούν πάντοτε τις διαφορές που στη βλαστική ανάπτυξη των φυτών.

1. ΜΕΡΟΣ 1 1.1. Καταγωγή - ιστορική διαδρομή - εξάπλωση Το μπρόκολο είναι φυτό που προέρχεται από την Ευρωπαϊκή ήπειρο και πιο συγκεκριμένα από περιοχές γύρω από τη Μεσόγειο θάλασσα. Είναι ένα πολύ δημοφιλές λαχανικά, ιδιαίτερα στην Ιταλία, όπου η κατανάλωσή του ήταν γνωστή από την Ρωμαϊκή εποχή. Οι αρχαίοι Ρωμαίοι το κατανάλωναν το μπρόκολο ωμό ή μαγειρεμένο, αλλά κυρίως το χρησιμοποιούσαν για φαρμακευτικούς σκοπούς (Νοηηεείίε, 1989). Τα τελευταία χρόνια η κατανάλωση του λαχανικού αυτού παρουσιάζει σημαντική αύξηση παγκοσμίως, ιδιαίτερα λόγω των φαρμακευτικών ιδιοτήτων που του αποδίδονται. Το εδώδιμο μέρος του φυτού είναι η ανθοκεφαλή η οποία αποτελείται από πυκνά τοποθετημένα ανθίδια που αποτελούν την ταξιανθία, χρώματος πράσινου ή βιολετί ανάλογα με την ποικιλία καθώς και τμήμα του βλαστού που έχει μήκος 7 έως 15 απ. Το μπρόκολο σερβίρεται συνήθως βραστό ή ψήνεται στον ατμό, μπορεί επίσης να σερβιριστεί ωμό και τεμαχισμένο μέσα σε σαλάτες. Μπορούμε να το βρούμε και κατεψυγμένο. Όπως και άλλα μέλη της οικογένειας των σταυρανθών το μπρόκολο θεωρείται ως υποβοηθητικό στην πρόληψη μερικών μορφών καρκίνου. Είναι πλούσιο σε βιταμίνες Α, 0 και Ε (Νοηηεείίε, 1989). 1.2. Διατροφική αξία μπρόκολου Το μπρόκολο αποτελεί μια από τις κυριότερες πηγές αμινοξέων που περιέχουν θείο ενώ είναι άριστη πηγή μεταλλικών στοιχείων όπως Εα, Ρε, Μ, Να, Κ, Ρ και τα περισσότερα βρίσκονται σε αφομοιώσιμη μορφή. Το βρώσιμο μέρος του μπρόκολου περιέχει σημαντικές ποσότητες διαιτητικών ινών που συμμετέχει στην καλή λειτουργία του εντέρου. Το μπρόκολο είναι πλούσιο σε αντιοξειδωτικές ουσίες, οι οποίες μπορούν να προστατέψουν τα κύτταρα των καταναλωτών από τις βλαβερές δράσεις των ελεύθερων ριζών που όλο και

περισσότερο σχετίζονται με την ενηλικίωση των ιστών, τη γήρανση και τις χρόνιες ασθένειες του ανθρώπου, (Banuelos and Meek, 1989; Rangavajhyala and Ghorpade, 1998). To μπρόκολο επίσης είναι πλούσια πηγή βιταμίνης C, φολικού οξέως και Ω3 λιπαρών. Τα φλαβονοειδή και το φολικό οξύ έχουν σημαντική αντιοξειδωτική δράση και βρίσκονται σε σχετικά μεγάλες συγκεντρώσεις στους ιστούς του μπρόκολου, η συνολική συγκέντρωση φλαβονοειδών στο μπρόκολο είναι 148-219 ing/kg. Στο μπρόκολο η συγκέντρωση των φλαβονοειδών έχει την εξής σύνθεση : myricetin, quercetin και luteolin. Το μπρόκολο επίσης αποτελεί σημαντική πηγή φολικού οξέος με συγκεντρώσεις 110-135 και 70-90 mg/100g νωπού προϊόντος. Τόσο επιδημιολογικές μελέτες όσο και διάφορα πειράματα που πραγματοποιήθηκαν σε πειραματόζωα αποδεικνύουν ότι το μπρόκολο παρουσιάζει αντικαρκινικές ιδιότητες λόγο της υψηλής περιεκτικότητάς του σε γλυκοσινολίτες και τοιν παραγώγων της υδρόλυσής τους μέσω του ενζύμου μυροσινάση, θειοκυανίτες και νιτρίλια. Το μπρόκολο φέρει στο εδώδιμο μέρος του υψηλές συγκεντρώσεις γλυκοσινολιτών 0,7-2,1 g/kg αποτελώντας τις πλουσιότερες φυτικές πηγές των ουσιών αυτών στην ανθρώπινη διατροφή. Στις κεφαλές του μπρόκολου οι πιο σημαντικοί γλυκοσινολίτες είναι οι glucoraphanin, glucobrassicin, progoitrin, gluconastrurliin. Μεταξύ των 65 ποικιλιών μπρόκολου η glucoraphanin αναγνωρίστηκε ως ο κυριότερος γλυκοσινολίτης, η συγκέντρωσή της διέφερε έως και 27 φορές μεταξύ των ποικιλιών. Τα νεαρά φυτά μπρόκολου περιέχουν 20-50 φορές περισσότερους γλυκοσινολίτες σε σχέση με τα ώριμα φυτά, ενώ οι σημαντικές διαφορές στη συγκέντριοση των αλειφατικών γλυκοσινολιτών έχουν αποδοθεί σε γενετικούς παράγοντες (Kadam and Shinde, 1998; Καραπάνος και I Ιάσσαμ, 2009). Η συγκέντρωση τους στα εδώδιμα μέρη του μπρόκολου φαίνεται να αυξάνεται με την επάρκεια του θείου και του αζώτου στο έδαφος, τις αυξημένες αποστάσεις φύτευσης, την υδατική καταπόνηση και τις σχετικά

χαμηλότερες θερμοκρασίες κατά την ανάπτυξη των φυτών. Η κατανάλωση μπρόκολου αποδείχθηκε ότι προωθεί την αποδόμιση ετεροκυκλικών αρωματικών αμίνων που δημιουργούνται κατά το ψήσιμο των κρεάτων και υποψιάζεται ότι έχουν ιδιότητες καρκινογένεσης. Η υδρόλυση των γλυκοσινολιτών δημιουργεί μια θειούχα ουσία oxardidine η οποία μειώνει την παραγωγή της θυροξίνης στον άνθρωπο προκαλώντας έτσι την υπερπλασία του θυρεοειδούς αδένα. Πολλές χημικές ενώσεις που βρίσκονται στο μπρόκολο όπως οι γλυκοσινολίτες, τα φαινολικά και τα φλαβονοειδή προσδίδουν πικρή γεύση, γεγονός που βρίσκεται αντίθετα με την πρόθεση της βιομηχανίας τροφίμων και των βελτιωτών στο να αυξήσουν τα επίπεδα των φυτοχημικών στο μπρόκολο ώστε να έχουν καλύτερες διαιτητικές ικανότητες. Έχει βρεθεί ότι η πικρή γεύση έχει σχέση με τις συγκεντρώσεις των γλυκοσινολιτών sinigrin, gluconapin, glucolorassicin και neoglucolorassicin στο μπρόκολο (Rubatzky and Yamaguchi, 1997). Η πικρή γεύση μπορεί να καλυφθεί εν μέρει με την αύξηση του περιεχομένου του μπρόκολου σε σάκχαρα, κάτι που αποτελεί στόχο των βελτιωτών που παράγουν ποικιλίες με υψηλή περιεκτικότητα σε γλυκοσινολίτες (www.piperoriza.com).

Πίνακας 1.1. Περιεκτικότητα μπρόκολου (ανά 100 g βρασμένου ιστού ανθοκεφαλής) σε διατροφικά στοιχεία (wvvw.ftiaxno.gr, www.team.gr). ΥΔΑΤΑΝΘΡΑΚΕΣ 5g Σάκχαρα U7g Φυτικές ίνες 6,64 g Λίπος 0,37 g Πρωτεΐνη 2,82 g Θειαμίνη (Βιτ. Β1) 0,071 mg 5% Ριβοφλαβίνη (Βιτ. Β2) 0,117 mg 8% Νιασίνη (Βιτ. Β3) 0,639 mg 4% Παντοθενικό οξύ (Β5) 0,573 mg 11% Βιταμίνη Β6 0,175 mg 13% Φολικό οξύ (Βιτ. Β9) 63 mg 16% Βιταμίνη C 89,2 mg 15% Ασβέστιο 47 mg 5% Σίδηρος 0,73 mg 6% Μαγνήσιο 21 mg 6% Φώσφορος 66 mg 9% Κάλιο 316 mg 7% Ψευδάργυρος 0,41 mg 4% 1.3. Στατιστικά στοιχεία καλλιέργειας μπρόκολου στην Ελλάδα Για το μπρόκολο μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν επίσημα στατιστικά στοιχεία για την καλλιέργειά του στη Ελλάδα. Σύμφωνα όμως με εκτιμήσεις η καλλιέργεια του μπρόκολου φαίνεται να κερδίζει συνεχώς έδαφος στις προτιμήσεις των καταναλωτών όσο και των παραγωγών. Όσον αφορά την ποσότητα μπρόκολου που εισάγαμε στην Ελλάδα σύμφωνα με τα στοιχεία FAO για την περίοδο 2002-2007 προκύπτει ότι κατά μέσο όρο κάθε έτος εισάγαμε 2.664 τόνους σε μπρόκολο (Βαχαμίδης, 2009).

1.4. Βοτανικά - Μορφολογικά χαρακτηριστικά του φυτού μπρόκολο Το μπρόκολο ανήκει στην οικογένεια των σταυρανθών. Είναι δικοτυλήδονο, διετές ποώδες φυτό το οποίο μπορεί να αναπτύσσεται και ως ετήσιο, ανάλογα με τις συνθήκες κλίματος που επικρατούν στην περίοδο της καλλιέργειάς του. Στο στάδιο του φυτρώματος είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς το μπρόκολο από τα διάφορα είδη σταυρανθών λαχανικών. Μόνο αφού αναπτυχθούν σε ικανοποιητικό μέγεθος εμφανίζονται τα χαρακτηριστικά του είδους και μπορεί να αναγνωριστούν. Το μπρόκολο έχει ποικιλίες πρώιμες, μέσης ωριμότητας και όψιμες. Το μπρόκολο διαφέρει από το κουνουπίδι διότι το φαγώσιμο μέρος είναι η ανθοκεφαλή η οποία αποτελείται από τους ανώριμους πλήρως διαφοροποιημένους οφθαλμούς και από τρυφερά μέρη του άνω βλαστού. Το φυτό αναπτύσσεται σε μέγεθος 50-90 οτη και σχηματίζει μεγαλύτερα μεσογονάτια διαστήματα από το λάχανο και το κουνουπίδι (Νοηηεοΐίε, 1989; Ολύμπιος, 2009). Τα φύλλα έχουν ισχυρό κεντρικό νεύρο και έχουν χρώμα γκριζοπράσινο. Στο κέντρο του φυτού αναπτύσσεται η κεντρική ανθοκεφαλή στο μη διακλαδισμένο κεντρικό βλαστό. Η ανθοκεφαλή όμως εμφανίζεται με διακλαδώσεις και σχηματίζεται μια συμπαγής ημισφαιρική κεφαλή. Το χρώμα της ανθοκεφαλής είναι πράσινο ή ιώδες ανάλογα με την ποικιλία και περιβάλλεται από φύλλα χωρίς να καλύπτεται πλήρως από αυτά. Οι κεφαλές του μπρόκολου είναι λιγότερο συμπαγείς από αυτές του κουνουπιδιού και είναι εκτεθειμένες καθ όλη τη διάρκεια της ανάπτυξής τους. Το φυτό πέραν της κεντρικής κεφαλής και μετά την ανάπτυξή της σχηματίζει και δευτερεύουσες κεφαλές μικρότερου μεγέθους στις βάσεις των κατώτερων φύλλων. Η ανάπτυξη των δευτερευόντων κεφαλών επηρεάζονται από την κυριαρχία της κορυφαίας κεφαλής και μετά την συγκομιδή αυτής αναπτύσσονται και αποτελούν και αυτές προϊόν συγκομιδής.

Μεγάλης σημασίας για την ποιότητα του προϊόντος είναι η έγκαιρη συγκομιδή της ανθοκεφαλής. Όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξη των ανθοκεφαλών εάν δεν συγκομιστούν, στις πρώιμες ποικιλίες αναπτύσσονται ανθικά στελέχη του τύπου των σταυρανθών λαχανικών. Στις όψιμες ποικιλίες για τον σχηματισμό ανθικών στελεχών απαιτείται εαρινοποίηση, δηλ. έκθεση των φυτών σε παρατεταμένες θερμοκρασίες. Το ριζικό σύστημα του μπρόκολου είναι επιφανειακό, σχηματίζει κεντρική ρίζα και πολλές λεπτές πλευρικές ρίζες στα επιφανειακά στρώματα του εδάφους 3Θ-35 ειη. Έχει χοντρά δερματώδη, λεία φύλλα και εμφανίζονται κατ εναλλαγή, έχουν μίσχο, είναι επιμήκη και απλά. Η τυπική ανθοταξία του μπρόκολου στην πλήρη ανάπτυξή της είναι επιμήκης με πολλά επάκρια μικρά άνθη. Τα άνθη του μπρόκολου είναι τέλεια, φέρουν τέσσερα πέταλα σε σχήμα σταυρού, φέρουν έξι στήμονες από τους οποίους οι δύο είναι πιο κοντοί και δίχωρη ωοθήκη. Τα πέταλα είναι κίτρινα ή υποκίτρινα. Λόγο ασυμβίβαστου ή μη ταυτόχρονης ωρίμανσης των δυο φύλλων παρατηρείται σταυρογονιμοποίηση με έντομα και κυρίως τις μέλισσες. Η ωοθήκη εξελίσσεται σε επιμήκη λοβό που ονομάζεται κέρας, πλάτους 3-5 πιτη και μήκους 50-100 ιτιπτ και συχνά σκίζονται όταν ωριμάσουν τα σπέρματα τα οποία εκτινάσσονται. Τα σπέρματα είναι μικρά, σφαιρικά, χρώματος σκούρου καφέ. Ο σπόρος στους λοβούς ωριμάζει σε 50-90 ημέρες μετά την γονιμοποίηση (Νοηηεείίε, 1989; Ολύμπιος, 2009). 1.5. Εδαφοκλιιιατικές απαιτήσεις 1.5.1. Κλίμα Οι απαιτήσεις του μπρόκολου δεν διαφέρουν σε γενικές γραμμές κατά μεγάλο βαθμό από εκείνες των φυτών της οικογένειας των σταυρανθών. Προσαρμόζεται εύκολα σε μεγάλο εύρος θερμοκρασιών, ενώ χρειάζεται μια μέση θερμοκρασία γύρω στους 16 0 ή και χαμηλότερη για να επιτευχθούν

υψηλές αποδόσεις και καλή ποιότητα παραγόμενου προϊόντος (Γεωργία και Κτηνοτροφία, 1991). Είναι φυτό ευαίσθητο στον παγετό και μπορεί να υποστεί μεγάλη ζημιά μετά τον σχηματισμό των ανθοταξιών. 1.5.2. Έδαφος Όσον αφορά τους τύπους εδαφών το μπρόκολο αναπτύσσεται καλύτερα σε εδάφη τα οποία είναι γόνιμα με καλή αποστράγγιση και επαρκή λίπανση. Γι αυτό τον λόγο για μια ικανοποιητική παραγωγή το μπρόκολο χρειάζεται ανά στρέμμα 20-25 1^ άζωτο, 25 1^ φώσφορο και 25 1^ κάλιο (Γεωργία και Κτηνοτροφία, 1991). Επίσης μια καλλιέργεια μπρόκολου χρειάζεται αρκετά μεγάλη ποσότητα νερού για έχουμε την επιθυμητή παραγωγή (Νοηηεοΐίε, 1989). Το έδαφος και η προετοιμασία του πρέπει να αρχίζει αρκετό χρονικό διάστημα πριν τη μεταφύτευση, όπου πρέπει να πραγματοποιείται σβάρνισμα για το σπάσιμο των σβόλων και ύστερα με την φρέζα να γίνεται αφρατοποίηση της επιφάνειας. Στην συνέχεια ανάλογα με την μέθοδο άρδευσης γίνεται διαμόρφωση του εδάφους. 1.5. Τύποι - Ποικιλίες μπρόκολου Οι ποικιλίες του μπρόκολου διακρίνονται στις πρώιμες, μέσης πρωίμησης και όψιμες, η επιλογή των οποίων γίνεται ανάλογα με την εποχή καλλιέργειας, τον επιθυμητό τύπο του προϊόντος, τις αποδόσεις,, την αντοχή σε ασθένεια, κ.ά. 1.5.1. Ποικιλίες Οι ποικιλίες του μπρόκολου ταξινομούνται σε τρεις κατηγορίες: 1. πρώιμες, 2. μέσης πρωιμότητας, και 3. όψιμες.

Οι πρώιμες ποικιλίες καλλιεργούνται πρώτες σε σειρά και οι μέσης ωριμότητας δεν απαιτούν χαμηλές θερμοκρασίες γι' αυτό και καλλιεργούνται το χειμώνα. Το σημαντικό είναι ότι όλες οι ποικιλίες ύστερα από καλλιέργεια σε κατάλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες και με την κατάλληλη καλλιεργητική τεχνική μπορούν να οδηγήσουν σε καλή παραγωγή και να προσφέρουν στους καταναλωτές ένα θρεπτικό και υγιεινό προϊόν. Μερικές απ' αυτές είναι (Γεωργία - Κτηνοτροφία, 2009) οι παρακάτω: 15G-20-7019: Μονοκέφαλο υβρίδιο, πρώιμης ωρίμανσης. Βιολογικός κύκλος 70-75 μέρες, εποχή καλλιέργειας καλοκαίρι και φθινόπωρο. Amalia F1: Πρώιμο υβρίδιο, βιολογικός κύκλος 65 μέρες, εποχή καλλιέργειας άνοιξη και καλοκαίρι. 25-59 F1: Υβρίδιο που παράγει μικρό άνθος για καλύτερη διατήρηση. Βιολογικός κύκλος 80-100 μέρες. Εποχή καλλιέργειας άνοιξη και καλοκαίρι. Ανοχή στον περονόσπορο. Chios: Μπορεί να καλλιεργηθεί σε περιοχές που δεν επικρατούν ιδανικές συνθήκες. Βιολογικός κύκλος 95 μέρες. Αντοχή στην αλατότητα και τον περονόσπορο, εποχή καλλιέργειας φθινόπωρο. Calabrese Safety : Ανθεκτική ποικιλία στις χαμηλές θερμοκρασίες. Βιολογικός κύκλος 90 μέρες. Εποχή καλλιέργειας καλοκαίρι και φθινόπωρο. Chronos: Παράγει πολύ λίγα παραβλάσταρα. Βιολογικός κύκλος 65-70 μέρες. Εποχή καλλιέργειας Ιούλιο-Αύγουστο, αντοχή στον περονόσπορο. Carruso F1: Υβρίδιο με αντοχή στο Hollow Stem. Βιολογικός κύκλος 80-90 μέρες Erlado F1: Υβρίδιο χωρίς παραπούλια. Βιολογικός κύκλος 75 μέρες. Εποχή καλλιέργειας άνοιξη και καλοκαίρι. Συγκομιδή Ιούνιο και Οκτώβριο. Cumbal Clause : Υβρίδιο με πολύ συνεκτική και εξαιρετικής ποιότητας κεφαλή. Βιολογικός κύκλος 90-100 μέρες. Εποχή καλλιέργειας καλοκαίρι και φθινόπωρο. Green magic: Πρώιμο υβρίδιο. Βιολογικός κύκλος 60-65 μέρες. Εποχή καλλιέργειας άνοιξη καλοκαίρι. Αντοχή στις υψηλές θερμοκρασίες και περονόσπορο.

Green Rex Fl: Έχει πολλά και μεγάλα παραπούλια. Βιολογικός κύκλος 90 μέρες. Εποχή καλλιέργειας άνοιξη και καλοκαίρι. Greenbelt: Καλλιεργείται τον Αύγουστο για φθινοπωρινή παραγωγή. Βιολογικός κύκλος 75-80 μέρες. Αντοχή σε υψηλές θερμοκρασίες και περονόσπορο. Heraklion: Έχει καλή διατηρησιμότητα στο χωράφι. Βιολογικός κύκλος 70 ημέρες. Εποχή καλλιέργειας νωρίς άνοιξη και καλοκαίρι. Αντοχή στις υψηλές θερμοκρασίες. Fellow Fl: Πρώιμο υβρίδιο κατάλληλο για όλες τις καλλιεργητικές περιόδους. Ιίαράγει καλές κεφαλές και σε υψηλές θερμοκρασίες. Ο βλαστός του δεν παρουσιάζει κουφώματα και έχει αντοχή στο ιώδιο. Βιολογικός κύκλος 70-90 μέρες. Fidel Fl: Έχει πολύ συνεκτικές κεφαλές και μεγάλου βάρους όπου έχουν υψηλή δραστηριότητα. Αντοχή στο κρύο και τον περονόσπορο. Βιολογικός κύκλος 95-105 μέρες. Εποχή καλλιέργειας καλοκαίρι και φθινόπωρο. Colfini Fl: Υβρίδιο με πολλά μεγάλα παραπούλια. Βιολογικός κύκλος 80 μέρες. Εποχή καλλιέργειας άνοιξη και καλοκαίρι. Gentlemen Fl Profit : Υβρίδιο με θολωτό σχήμα κεφαλής και λεπτό ανθάκι. Βιολογικός κύκλος 80 μέρες. Εποχή καλλιέργειας καλοκαίρι και φθινόπωρο. Marathon: Είναι από τις καλύτερες ποικιλίες και καλλιεργείται Αύγουστο με Οκτώβριο. Βιολογικός κύκλος 80-90 μέρες. Αντοχή στον περονόσπορο. Mon Top Fl ; Βιολογικός κύκλος 65-70 μέρες. Υβρίδιο. Monaco Fl: Βιολογικός κύκλος 90-95 μέρες. Υβρίδιο. Monopoly Fl: Υβρίδιο, βιολογικός κύκλος 85-90 μέρες. Ironman Fl: Υβρίδιο άριστης ποιότητας που διακρίνεται για την απόλυτη ομοιομορφία φυτών και κεφαλών. Αντοχή σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες και σε υγρές περιοχές καθώς και στο ιώδιο. Βιολογικός κύκλος 80-100 μέρες. Jade FI MS: Δυνατό υβρίδιο με καλοσχηματισμένο ομοιόμορφο σκουροπράσινο κεφάλι. Χρησιμοποιείται για νωπή κατανάλωση αλλά και για

βαθειά κατάψυξη. Βιολογικός κύκλος 60 μέρες. Εποχή καλλιέργειας καλοκαίρι. Käpten Fl: Υβρίδιο που παράγει εξαιρετική ποιότητα δευτερευόντων κεφαλών. Βιολογικός κύκλος 75-85 μέρες. Εποχή καλλιέργειας καλοκαίρι και φθινόπωρο. Lord Fl: Υβρίδιο με μικρό σκούρο πράσινο-μπλε άνθος και αρκετά παραπούλια. Αντοχή στις χαμηλές θερμοκρασίες. Βιολογικός κύκλος 80-85 μέρες. Milady Fl: Υβρίδιο με σκούρο πράσινο μικρό άνθος. Αντοχή στο ξεβλάστωμα. Βιολογικός κύκλος 65 μέρες. Monet FI MS: Υβρίδιο μέτριας ανάπτυξης. Χρησιμοποιείται για νωπή κατανάλωση αλλά και για βαθιά κατάψυξη. Βιολογικός κύκλος 75-85 μέρες. Εποχή καλλιέργειας Αύγουστο με Οκτώβριο. NS 1310 6 F1: Υβρίδιο πολύ συνεκτικό με μικρό σκούρο πράσινο άνθος. Αντοχή σε υψηλές θερμοκρασίες και ξεβλάστωμα. Βιολογικός κύκλος 75 μέρες. Olympia: Ποικιλία με καλή δραστηριότητα στο χωράφι. Βιολογικός κύκλος 90 μέρες. Εποχή καλλιέργειας καλοκαίρι και φθινόπωρο.. Parthenon: Βιολογικός κύκλος 85-90 μέρες. Εποχή καλλιέργειας καλοκαίρι και φθινόπωρο. Pharos: Ποικιλία με άριστης ποιότητας κεφαλή. Βιολογικός κύκλος 85-90 μέρες. Εποχή καλλιέργειας νωρίς φθινόπωρο και χειμώνα. Αντοχή σε χαμηλές θερμοκρασίες και περονόσπορο. Penta Fl: Υβρίδιο με μεγάλη εποχική προσαρμοστικότητα. Παράγει μεγάλο αριθμό από παραπούλια. Βιολογικός κύκλος 90-140 μέρες. Αντοχή στο ιώδιο. Εποχή καλλιέργειας φθινόπωρο - χειμώνας. Poseidon: Ποικιλία για εδάφη μη γόνιμα. Βιολογικός κύκλος 70 μέρες. Εποχή καλλιέργειας Αύγουστο - Σεπτέμβριο. Αντοχή στον περονόσπορο. Samson: Ποικιλία για χειμωνιάτικη παραγωγή. Αντοχή στο κρύο και μπορεί να καλλιεργηθεί το φθινόπωρο. Βιολογικός κύκλος 95-100 μέρες.

Rumba FI Clause : Υβρίδιο με συνεκτική και πυκνή κεφαλή. Βιολογικός κύκλος 85-90 μέρες. Εποχή καλλιέργειας καλοκαίρι και φθινόπωρο. Καλή αντοχή στις χαμηλές θερμοκρασίες. Skiff F1: Υβρίδιο με μικρό άνθος και πολλά παραπούλια. Βιολογικός κύκλος 90 μέρες. Spiridon: Ποικιλία που παράγει πολύ λίγα παραβλάσταρα. Βιολογικός κύκλος 105 μέρες. Αντοχή στις χαμηλές θερμοκρασίες. Εποχή καλλιέργειας φθινόπωρο. Steel F1: Υβρίδιο για νωπή κατανάλωση και βιομηχανία. Εμφανίζει βαρύ κεφαλή και ικανοποιητικού μεγέθους παραπούλια. Πολύ καλή παραγωγικότητα. Αντοχή στο ιώδιο. Βιολογικός κύκλος 80-120 μέρες. Εποχή καλλιέργειας φθινόπωρο. Varmona F1: Υβρίδιο που δίνει φυτά χρώματος μωβ. Βιολογικός κύκλος 110 μέρες. Εποχή καλλιέργειας άνοιξη και καλοκαίρι. Naxos: Ποικιλία που παράγει πολύ λίγα παραβλάσταρα. Βιολογικός κύκλος 75-80 μέρες. Εποχή καλλιέργειας νωρίς άνοιξη και καλοκαίρι. Αντοχή στις υψηλές θερμοκρασίες. Violet Queen F1: Υβρίδιο με βαθύ βυσσινί χρώμα κεφαλής και μεγάλη διατηρησιμότητα στο χωράφι. Το χρώμα της κεφαλής αλλάζει σε λαμπρό πράσινο μετά το βράσιμο. Βιολογικός κύκλος 80-90 μέρες. Εποχή καλλιέργειας το φθινόπωρο. Volta F1: Υβρίδιο μέσης πρωιμότητας με φυτό σχετικά μικρό και παραγωγή σταδιακά αποδιδόμενη. Η κύρια κεφαλή είναι πολύ καλού μεγέθους, σχήματος και βάρους. Βιολογικός κύκλος 80-100 μέρες. Εποχή καλλιέργειας φθινόπωρο - χειμώνας.

2. ΜΕΡΟΣ 2 Καλλιεργητικές φροντίδες 2.1. Πολλαπλασιασμός Το μπρόκολο πολλαπλασιάζεται με σπόρο, ο οποίος σπέρνεται σε σπορεία και στη συνέχεια τα φυτά μεταφυτεύονται στο χωράφι. Βέβαια, μπορεί να γίνει και απευθείας σπορά στους αγρούς που είναι έτοιμοι για φύτεμα. Η εποχή σποράς αρχίζει την άνοιξη και συνεχίζεται μέχρι τον Αύγουστο ή και τον Σεπτέμβριο ή και αργότερα ανάλογα με την περιοχή και την εποχή καλλιέργειας που επιθυμείται. Σπορά σε θερμοκήπια - σπορεία Η σπορά γίνεται σε πλαστικού δίσκους ή δίσκους από φελιζόλ ή κύβους εδάφους ή ατομικά γλαστράκια σε υπόστρωμα καλλιέργειας ή βλάστηση και η ανάπτυξη των νεαρών φυταρίων μέχρι τη μεταφύτευση γίνεται κάτω από περισσότερο ελεγχόμενες συνθήκες. Στην Ελλάδα δεν απαιτείται συνήθως πρόσθετη θέρμανση στο σπορείο. Αντίθετα, σε ορισμένες περιοχές και εποχές του έτους μπορεί να απαιτείται περιορισμός της υψηλής θερμοκρασίας και για το λόγο αυτό θα πρέπει να γίνεται εξαερισμός του χώρου του σπορείου (Ολύμπιος, 2009). Η μεταφύτευση γίνεται 30-50 ημέρες (διαφορές μεταξύ των ειδών) μετά τη σπορά και ανάλογα με τις θερμοκρασίες που επικρατούν. Εάν οι περιβαλλοντικές συνθήκες και ιδιαίτερα η θερμοκρασία, την περίοδο της μεταφύτευσης δεν είναι ευνοϊκές η φύτευση αναβάλλεται για λίγο (ΒταηάΙεΥ, 2007). Ανεξάρτητα από την μέθοδο σποράς που ακολουθείται, θα πρέπει να εφαρμόζονται ελαφρά και συχνά ποτίσματα αμέσως μετά η σπορά ή τη

φύτευση ώστε να διατηρείται η υγρασία του υποστρώματος υγρή, χωρίς όμως να δημιουργούνται συνθήκες υπερβολικής υγρασίας που ενδέχεται να οδηγήσουν σε σάπισμα του σπόρου ή των νεαρών φυταρίων. Για τη βλάστηση του σπόρου απαιτούνται περίπου 4-6 μέρες, αλλά η επιτάχυνση του φυτρώματος των σπόρων μπορεί να επιτευχθεί με τη μεταφορά των δίσκων σποράς σε θάλαμο με ελεγχόμενες συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας (Ολύμπιος, 2009). 2.2. Προετοιμασία του εδάφους - προφυτευτική λίπανση Το μπρόκολο αναπτύσσεται ικανοποιητικά σε όλους τους τύπους εδαφών. Εάν επιδιώκεται πρώιμη παραγωγή θα πρέπει να προτιμώνται τα ελαφρά αμμώδη εδάφη και αμμοπηλώδη εδάφη τα οποία στραγγίζουν καλύτερα και θερμαίνονται γρηγορότερα σε σύγκριση με τα βαριά πηλώδη εδάφη. Εδάφη τα οποία αερίζονται καλά, στραγγίζουν καλά και έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε οργανική ουσία είναι γόνιμα ευνοούν την αύξηση των αποδόσεων και την παραγωγή προϊόντων με υψηλότερα ποιοτικά χαρακτηριστικά. Υψηλά ποσοστά οργανικής ουσίας μπορεί να εξασφαλίζονται με την προσθήκη στο έδαφος άφθονης κοπριάς πριν τη σπορά ή μεταφύτευση και με την εφαρμογή χλωρής λίπανσης. Το φυτό της χλωρής λίπανσης ενσωματώνεται ένα τουλάχιστον μήνα πριν από τη μεταφύτευση. Επίσης, προστίθενται χημικά λιπάσματα (βασική λίπανση) πριν τη σπορά ή τη μεταφύτευση (Σάββας και Παπάζης, 2009). Στη συνέχεια γίνεται διαμόρφωση του εδάφους ανάλογα και με την μέθοδο άρδευσης, με την κατασκευή αυλακιών ή αναχωμάτων ή αλιών ή ισοπέδωση της επιφάνειας του εδάφους. Τα εδάφη πρέπει να έχουν ελαφριά όξινη αντίδραση (ρη = 5,5-7,0). Εάν τα εδάφη είναι πολύ όξινα πρέπει να διορθώνονται με προσθήκη ασβεστίου. Η προσθήκη ασβεστίου είναι χρήσιμη και στην περίπτωση που υπάρχει σοβαρό πρόβλημα από τον μύκητα ΡΙαςιηοάίορΙιοΓα ^αξεΐιαβ ο οποίος ευνοείται από το όξινο εδαφικό περιβάλλον. 18 I

2.3. Ο ρόλος των θρεπτικών στοιχείων 2.4. Άζωτο Το Άζωτο (Ν) χορηγείται τόσο με τη βασική λίπανση όσο και με την επιφανειακή λίπανση. ΙΙροτείνεται η χορήγηση των αζωτούχων λιπασμάτων σε περισσότερες από μια δόσεις (μια κατά τη βασική και τουλάχιστον δύο κατά τις επιφανειακές λιπάνσεις) γιατί με αυτό τον τρόπο το άζωτο παραμένει σχεδόν στο σύνολό του διαλυμένο στο εδαφικό νερό χωρίς να δεσμεύεται από τη στερεά φάση του εδάφους, ενώ παράλληλα περιορίζονται και οι απώλειες λόγω διήθησης σε μεγάλο βάθος, κάτι που παρατηρείται πιο έντονα σε αμμώδη εδάφη. Όταν το άζωτο χορηγείται υπό την αμμωνιακή του μορφή (ΝΗ4) τότε παρατηρούνται αλληλεπιδράσεις με άλλα ανόργανα θρεπτικά στοιχεία όπως είναι το Κάλιο (Κ), το Ασβέστιο (Θα), και το Μαγνήσιο (Μ ) και σε υψηλές συγκεντρώσεις μπορεί να οδηγήσει σε τροφοπενίες των παραπάνω στοιχείων. Όταν το άζωτο χορηγείται υπό τη νιτρική του μορφή, τότε παρατηρείται ανταγωνισμός με το Θείο (8) και το Φώσφορο (Ρ). Συμπτώματα τροφοπενίας Αζώτου συνήθως εμφανίζονται στα φύλλα των φυτών, στην αρχή στα μεγάλα και αργότερα στα μικρά. Με την πάροδο του χρόνου η χλώρωση γενικεύεται και ξεραίνεται όλο το έλασμα και μερικές φορές τα φύλλα πέφτουν ενώ παρατηρείται και μείωση της παραγωγής. Στην περίπτωση που η τροφοπενία προχωρήσει τότε έχουμε αναστολή σ' όλες τις λειτουργίες του φυτού δηλαδή στην ανάπτυξη της ρίζας, στο σχηματισμό νέων βλαστών, ανθέων και καρπών (Κουκουλάκης και Παπαδόπουλος, 2003). 2.5. Φώσφορος (Ρ) Ο Φώσφορος (Ρ) είναι το πιο δυσκίνητο από τα κύρια θρεπτικά στοιχεία στο έδαφος, λόγω της πολύ μικρής διαλυτότητας των αλάτων του. Οι

συγκεντρώσεις φωσφόρου στο εδαφικό διάλυμα σπάνια ξεπερνούν το 1 ηη*/γ ενώ οι ποσότητες φωσφόρου που περιέχονται σε μορφή δυσδιάλυτων αλάτων σε ένα επαρκώς τροφοδοτούμενο έδαφος με φωσφόρου είναι πολύ μεγαλύτερες. Για τους παραπάνω λόγους, καθώς και λόγω του γεγονότος ότι η χορήγηση του φωσφόρου κατά την επιφανειακή λίπανση οδηγεί σε ακινητοποίησή του στα ανώτερα επίπεδα του εδάφους, ο φώσφορος προτείνεται να προστίθεται στο έδαφος καλλιέργειας των φυτών κατά τη βασική λίπανση (Κουκουλάκης και Παπαδόπουλος, 2003; Σάββας και Παπάζης, 2009). 2.6. Κάλιο Η συγκέντρωση του καλίου στο εδαφικό διάλυμα είναι σχετικά μικρή αλλά σε γενικές γραμμές συνήθως μεγαλύτερη από αυτή του φώσφορου. Η χορήγηση όλου του καλίου στην καλλιέργεια μέσω της βασικής λίπανσης δεν οδηγεί σε υπερβολικές συγκεντρώσεις στο εδαφικό διάλυμα κατά τα αρχικά στάδια ανάπτυξης της καλλιέργειας και επομένως δεν υπάρχει κίνδυνος έκπλυσής του ή τοξικότητας στα φυτά. Γιατί εκτός από το διαλυτό κάλιο σημαντικές ποσότητες καλίου σε διαθέσιμη για τα φυτά μορφή δεσμεύονται χαλαρά στα αρνητικά φορτία των ορυκτών της αργίλου και γενικά των εδαφικών κολλοειδών. Τα αμμώδη εδάφη και γενικά τα εδάφη με πολύ χαμηλή ανταλλακτική ικανότητα αποτελούν εξαίρεση. Το Κάλιο παρουσιάζει αλληλεπίδραση με το Μαγνήσιο και το Άζωτο. Πιο συγκεκριμένα δρα ανταγωνιστικά με το Μαγνήσιο για αυτό και η αναλογία της παρεχόμενης συγκέντρωσης αυτών των στοιχείων στο έδαφος κυμαίνεται συνήθως σε 3:1 για πολλά λαχανικά. Όταν το Άζωτο προστίθεται υπό νιτρική μορφή ευνοείται η συσσώρευση Καλίου στα φύλλα ενώ δρα ανταγωνιστικά όταν βρίσκεται υπό αμμωνιακή μορφή. Ανάλογη ανταγωνιστική δράση έχει παρατηρείται και για το Ασβέστιο.

Επειδή η κίνηση και μεταφορά του Καλιού μέσα στο φυτό γίνεται με ταχύτητα, η έλλειψή του εμφανίζεται γρήγορα στα φυτά, αρχικά στο έλασμα των παλαιών φύλλων. Συγκεκριμένα, εμφανίζεται χλώρωση η οποία σταδιακά μετατρέπεται σε νέκρωση ενώ τα κυτταρικά τοιχώματα γίνονται αδύνατα και είναι πιο εύκολη η είσοδος παθογόνων μικροοργανισμών και εντόμων. Τέλος η έλλειψη Καλίου οδηγεί σε υποβάθμιση της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων (Κουκουλάκης και Παπαδόπουλος, 2003). 2.6 Μαγνήσιο (Μ ) Το Μαγνήσιο είναι απαραίτητο συστατικό της χλωροφύλλης και συνδέεται άμεσα με τη φωτοσυνθετική δραστηριότητα του φυτού ενώ επηρεάζει και τη δραστηριότητα ορισμένων ενζύμων συμμετέχοντας στη μεταβολική δραστηριότητα των φυτικών ιστών. Η συγκέντρωση του Μαγνησίου στα φύλλα κυμαίνεται στα 0,15-1% της ξηράς ουσίας τους (συνήθως 0,15-0,30%) και επηρεάζεται σημαντικά από τη διαθεσιμότητα του Καλίου το οποίο σε υψηλές συγκεντρώσεις δεν επιτρέπει την απορρόφηση Μαγνησίου από τους φυτικούς ιστούς. Το Μαγνήσιο δρα ανταγωνιστικά με το Κάλιο και το Ασβέστιο καθώς επίσης και με το Μαγγάνιο και τον Άργιλο. Συνήθως οι σχέσεις θα: Mg = 2:1 και Κ: Μβ = 8:1 θεωρούνται οι πιο κατάλληλες αλλά αυτό εξαρτάται σημαντικά από το φυτικό είδος. Τα συμπτώματα τροφοπενίας Μαγνησίου εμφανίζονται στην αρχή στα μεγάλα και ώριμα φύλλα και αργότερα στα μικρά και λιγότερο ώριμα φύλλα. Πάνω σ αυτά δημιουργείται είτε μια μεσονεύρια χλώρωση είτε ένα ελαφρό κιτρίνισμα με κηλίδες στους χώρους μεταξύ των νεύρων. Σε υπερβολική - έλλειψη Μαγνησίου οι κηλίδες αυξάνονται και τα ελάσματα των φύλλων γίνονται εύθραυστα και στρεβλώνουν (Κουκουλάκης και Παπαδόπουλος, 2003).

2.7 Ασβέστιο (08) Το Ασβέστιο απαντάται στα φυτικά κύτταρα ιδιαίτερα στους χώρους ανάμεσα στο κυτόπλασμα ενός κυττάρου και στο κυτταρικό τοίχωμα. Διαδραματίζει το ρόλο της συνδετικής ουσίας μεταξύ των κυτταρικών τοιχωμάτων, συμβάλλει στην ενεργοποίηση ενζύμων, συμβάλει στη γονιμοποίηση των ανθέων και συμμετέχει ενεργά στην επιμήκυνση των κυττάρων και ιδιαίτερα των βλαστών. Η συγκέντρωση του Ασβεστίου στου φυτικούς ιστούς και κυρίως στα φύλλα, κυμαίνεται στα 0,20-5% της ξηράς ουσίας τους (συνήθως για πολλά φυτά 0,30-3%). Τα λαχανικά θεωρούνται γενικά από τα πιο πλούσια μεταξύ των φυτικών ειδών σε συγκέντρωση Ασβεστίου. Το Ασβέστιο ανταγωνίζεται το Μαγνήσιο, το Κάλιο και το Νάτριο στους φυτικούς ιστούς. Από την άλλη πλευρά δρα συνεργιστικά με το Βόριο καθώς και με το Φώσφορο σε συνθήκες χαμηλών τιμών του ρη. Το ίδιο συμβαίνει και με το Άζωτο όταν βρίσκεται σ' ανόργανη μορφή. Η έλλειψη Ασβεστίου παρατηρείται συνήθως στις κορυφές των βλαστών όπου παρατηρείται χλώρωση, στρέβλωση των φύλλων και σε προχωρημένο στάδιο νέκρωση. Η έλλειψη Ασβεστίου μπορεί να ευνοηθεί από συνθήκες συννεφιάς και υψηλής υγρασίας (Κουκουλάκης και Παπαδόπουλος, 2003). 2.8 Αρδευση Γο μπρόκολο έχει ανάγκη αρδεύσεως ακόμα και όταν αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια του χειμώνα, διότι η κατανομή των βροχών στην Ελλάδα δεν είναι ομοιόμορφη. Η συχνότητα εφαρμογής του νερού και η ποσότητά του είναι ανάλογη με τις κλιματικές συνθήκες της περιοχής, της εποχής, του τύπου του εδάφους και του σταδίου ανάπτυξης (μέγεθος) των φυτών. Θα πρέπει να διατηρείται ομοιόμορφη υγρασία στο έδαφος καθ όλη τη διάρκεια της καλλιέργειας. Οι ανάγκες σε νερό αυξάνονται με την ανάπτυξη των φυτών, γι αυτό πρέπει την

περίοδο αυτή οι αρδεύσεις να γίνονται πιο συχνά μέχρι το τέλος της συγκομιδής. Το πότισμα των φυτών μπορεί να γίνεται είτε με τη μέθοδο σταγόνων (όταν το νερό είναι περιορισμένο), είτε με την μέθοδο του καταιονισμού. Η τελευταία μέθοδος κερδίζει συνεχώς έδαφος σε βάρος προηγούμενων, όταν βέβαια υπάρχει αρκετό διαθέσιμο νερό. Θα πρέπει να σημειωθεί επίσης ότι και η ποιότητα του νερού άρδευσης είναι σημαντική για την εξασφάλιση υψηλών αποδόσεων. Σημαντικός παράγοντας θεωρείται και η ποιότητα του νερού για την εξασφάλιση των υψηλών αποδόσεων γιατί το μπρόκολο είναι μετρίως ανθεκτικό στην αλατότητα του εδάφους (Παππά κ.α., 2009). 2.9 Λίπανση Η λίπανση του μπρόκολου διακρίνεται σε βασική και επιφανειακή. Η βασική λίπανση γίνεται κατά το στάδιο της προετοιμασίας του εδάφους και πριν την εγκατάσταση των φυτών σε αυτό, ενώ η επιφανειακή λίπανση πραγματοποιείται σε δύο ή και περισσότερες δόσεις μετά την εγκατάσταση των φυτών στο χωράφι, ανάλογα με τις περιβαλλοντικές συνθήκες κατά τη διάρκεια της καλλιέργειας (Σάββας και Παπάζης, 2009). Αναγκαία ανόργανα θρεπτικά στοιχεία είναι το άζωτο, ο φώσφορος, το κάλιο, το ασβέστιο, το μαγνήσιο, το θείο, το βόριο, ο σίδηρος, ο ψευδάργυρος, το μαγγάνιο, ο χαλκός, το μολυβδαίνιο και χλώριο, που βρίσκονται συνήθως στο έδαφος και στην εδαφική ζώνη σε βάθος 0-60 απ. Υπάρχουν ειδικές μελέτες (Σάββας και ΙΙαπάζης, 2009) στις οποίες παρουσιάζεται ο ρόλος των ανόργανων θρεπτικών στοιχείων, η πρόσληψη, η μεταχείριση και η συσσώρευση θρεπτικών στοιχείων στο φυτό, οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των θρεπτικών στοιχείων στην ανάπτυξη των φυτών και άλλοι παράγοντες που συμβάλουν στη θρέψη τους. Οι βασικές αρχές της ορθολογικής λίπανσης, προκειμένου να επιτευχθεί η μέγιστη δυνατή απόδοση στην καλλιέργεια συνδέονται με την

πραγματοποίηση χημικής ανάλυσης του εδάφους καθώς και με ιδιαίτερες γνώσεις τόσο των αναγκών της καλλιέργειας, όσο και του ρυθμού πρόσληψης των θρεπτικών από την καλλιέργεια, την εφαρμογή χημικών αναλύσεων στους φυτικούς ιστούς, κ.ά. Το μπρόκολο είναι ευαίσθητο στην έλλειψη βορίου, η οποία προκαλεί κούφια στελέχη (8ύε1ρ, 1988), όσο και την έλλειψη μολυβδαινίου, η οποία προκαλεί παραμορφώσεις των φύλλων. Ο ρυθμός πρόσληψης των στοιχείων, η διαθεσιμότητά τους και οι φυσικές απώλειες είναι στοιχεία σημαντικά. Η μηχανική σύσταση, η περιεκτικότητα σε άργιλο, τα ορυκτά της αργίλου, η περιεκτικότητα σε οργανική ουσία καθορίζουν την ικανότητα του εδάφους να συγκρατεί θρεπτικά, την εναλλακτική και ρυθμιστική του ικανότητα. Μαζί με το ρη επηρεάζουν τη συμπεριφορά και διαθεσιμότητα των θρεπτικών. Όλα αυτά θα πρέπει να συνεκτιμούνται ώστε να καθίσταται δυνατή η εκπόνηση ενός προγράμματος ορθολογικής λίπανσης, το οποίο πολλές φορές στηρίζεται σε διορθωτικές επεμβάσεις (wwvv.tsapikounis.com). 2.10 Φυτοπροστασία Εντομολογικοί εχθροί Αψίδες (ΒΓβνίεο/γηβ δ#γιςείεαβ, ΜραρΙιίς ετγς ιηιι). Οι αψίδες μπορεί να προκαλέσουν αξιόλογες ζημιές στα φυτά μπρόκολο είναι του είδους ΒνβνΐεοΓγηε ί. Το είδος αυτό έχει παγκόσμια εξάπλωση, έχεις πολλές γενεές το χρόνο. Οι ζημιές που προκαλεί είναι συστροφές και καρούλιασμα των φύλλων, καθώς έχει αναφερθεί είναι φορέας περίπου 30 ιών. Η καταπολέμηση στηρίζεται κυρίως στην χρήση διασυστηματικών εντομοκτόνων με εφαρμογή στο έδαφος ή με ψεκασμό των φυτών κατά την φύτευση. Αν εμφανιστούν πληθυσμοί αψίδων κατά την διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου συνιστάται ψεκασμός φυλλώματος με διασυστημικά και άλλα εντομοκτόνα.

Αλευρώδης (Aleyrodes proletella). Απαντάται σε καλλιέργειες μπρόκολου σε διαφορετικές περιοχές της Ευρώπης. Τα αυγά αποτίθενται στην κάτω επιφάνεια των φύλλων σε ομάδες από τα μέσα Μάίου ως τον Σεπτέμβριο. Το σώμα των προνυμφών καλύπτεται με κηρώδες επίχρισμα. Έχει 4-5 γενεές ανά έτος και διαχειμάζει ως ενήλικο. Λόγω της μύζησης μεγάλων ποσοτήτων φυτικού χυμού προκαλείται ανάσχεση της ανάπτυξης των φυτών. Καταπολέμηση γίνεται με καταστροφή των υπολειμμάτων των καλλιεργειών ώστε να απομακρυνθούν οι διαχειμάζοντες πληθυσμοί. Λεπιδόπτερα (Plyteíla xylostella). Τα ενήλικα του εντόμου έχουν στην ράχη τους κατά μήκος των εσωτερικών ορίων κάθε πτέρυγας τρεις τριγωνικές σκούρες κηλίδες. Το είδος αυτό έχει παγκόσμια εξάπλωση και είναι το πιο διαδεδομένο είδος των λεπιδόπτερων στο μπρόκολο. Τα αυγά αποτίθενται στην επάνω επιφάνεια των φύλλων μεμονωμένα ή σε μικρές ομάδες. Μετά την εκκόλαψη ακολουθούν τέσσερα προνυμφικά στάδια. Οι προνύμφες του πρώτου σταδίου ορύσσουν στοές στα φύλλα, εισχωρώντας από την κάτω επιφάνεια. Οι προνύμφες μεγαλύτερων ηλικιών τρέφονται επίσης στην κάτω επιφάνεια των φύλλων και δημιουργούν μικρές οπές. Σε έντονη προσβολή ολόκληρο το φυτό μπορεί να καταστραφεί. Για την καταπολέμηση συνιστάται να γίνεται οπτικός έλεγχος των φυτών και όταν εμφανιστούν οι πρώτες προνύμφες να γίνονται ψεκασμοί των φυτών με κατάλληλα εντομοκτόνα. Pieris rapae, Pier is brass icae. To είδος απαντάται ευρέως την Ευρώπη. Τα ενήλικα είναι δραστήρια και αποθέτουν αυγά στην διάρκεια της ημέρας και ιδιαίτερα όταν υπάρχει ηλιοφάνεια. Οι προνύμφες τρέφονται κυρίως στα φύλλα και σε περιπτοισεις έντονης προσβολής τρώγουν το έλασμα και αφήνουν μόνο τα νεύρα. Καταπολέμηση γίνεται με οπτικό έλεγχο των φυτών και όταν εντοπισθούν τα συμπτώματα γίνονται ψεκασμοί με εντομοκτόνα. Agrotis ípsilon, Agrotis segetum. Είναι πολυφάγο έντομο. Οι προνύμφες τρέφονται κατά την διάρκεια της νύχτας στην βάση των φυτών, στις ρίζες ή και στον βλαστό. Οι εκκολαπτόμενες προνύμφες τρέφονται αρχικά από τα

φύλλα. Τα νεαρά φυτά συνήθως καταστρέφονται στο τμήμα του βλαστού που βρίσκεται κοντά ή μέσα στο έδαφος. Για την αντιμετώπιση χρησιμοποιούνται εντομοκτόνα που εφαρμόζονται κατά την σπορά ή φύτευση των φυτών. Delia radieum (δίπτερο). Αποτελεί σημαντικό εχθρό σε περιοχές του βορείου ημισφαιρίου. Ο αριθμός των γενεών ποικίλει από μία ως τρεις. Τα αυγά αποτίθενται συνήθως σο έδαφος γύρω από το βλαστό του φυτού. Οι προνύμφες του εντόμου τρέφονται κυρίως στις ρίζες των φυτών και σε μικρό βαθμό στο βλαστό και στο μίσχο. Η καταπολέμηση του εντόμου γίνεται με την εφαρμογή εντομοκτόνων στο έδαφος για την προστασία του ριζικού συστήματος. Athalia spp (Υμενόπτερο). Έχουν παγκόσμια εξάπλωση. Τα αυγά τοποθετούνται στα φύλλα και προνύμφες τρέφονται με το φύλλωμα αφήνοντας μόνο το κεντρικό νεύρο. Είναι αδηφαγές και καταπολεμούνται με κατάλληλα εντομοκτόνα. Phyllotreta cruiiferae (Κολεόπτερο). Ευρέως διαδεδομένο στην Ευρώπη, Αφρική και Ασία. Έχει μία έως δύο γενεές ανά έτος και διαχειμάζει ως ενήλικο στο έδαφος. Τα αυγά τα τοποθετεί στο έδαφος την άνοιξη. Τα ενήλικα τρέφονται με φύλλα ενώ οι προνύμφες με τις ρίζες. Για την καταπολέμηση συνιστάται ψεκασμός του φυλλώματος και εντομοκτόνα στο έδαφος (Παππά κ.ά., 2009). Μυκητολογικές ασθένειες Αλτερναρίωση (Alternaria brassicae, A. Brassicicolà). H αλτερναρίωση δεν προκαλεί κυρίως υποβάθμιση της ποιότητας των παραγόμενων ανθοκεφαλών μπρόκολου, οι οποίες αρχικά εμφανίζουν μια υδαρή σήψη η οποία στην συνέχεια εξελίσσεται σε σκούρα καστανή έως μαύρη. Είναι μια ασθένεια παγκοσμίως διαδεδομένη προσβάλλοντας τα πιο πολλά είδη σταυρανθών. Η αλτεναρίωση δεν προκαλεί απώλεια της παραγωγής αλλά υποβάθμιση του προϊόντος. Η ασθένεια εκδηλώνεται κυρίως

με κηλίδωση της ανθοκεφαλής του κουνουπιδιού, η οποία χάνει την εμπορική της αξία. Ένα άλλο σύμπτωμα αποτελούν οι κεντρικοί κύκλοι στην επιφάνεια των φύλλων διαμέτρου από 5 έως 25 mm και χρώματος σκούρου καστανού (I Ιαπλωματάς, 2009). Γ ια την καταπολέμηση της ασθένειας προτείνονται ορισμένα καλλιεργητικά μέτρα (Παπλωματάς, 2009), όπως είναι: 1) Επιλογή υγιούς σπόρου ή απολύμανσή του με μυκητοκτόνα. 2) Απομάκρυνση των υπολειμμάτων της καλλιέργειας μετά τη συγκομιδή. 3) Αποφυγή άρδευσης της καλλιέργειας του μπρόκολου με τεχνητή βροχή. 4) Ψεκασμοί των φυτών με κατάλληλα μυκητοκτόνα όπως: Rovral 50WP, Merpan 50WP. Καρκίνωση ή όγκοι των ριζών (Plasmodiophora brassicae). Χαρακτηριστικό γνώρισμα της ασθένειας είναι οι παραμορφώσεις των ριζών και η εμφάνιση όγκων με αποτέλεσμα να μειώνεται η ικανότητά τους να απορροφήσουν από το έδαφος νερό και ανόργανα θρεπτικά στοιχεία. Έτσι τα φυτά παρουσιάζουν χλωρώσεις και είναι καχεκτικά με αποτέλεσμα να παράγουν πολύ μικρού μεγέθους ανθοκεφαλές. Το πρόβλημα εμφανίζεται έντονα σε περιοχές με ψυχρό κλίμα, κακή στράγγιση και όξινη χημική αντίδραση του εδάφους. I Ιροτείνεται, αμειψισπορά με φυτά μη ξενιστές του παθογόνου για 7 χρόνια (Παπλωματάς, 2009). Σκληρωτινίαση (Sclerotinia sclerotiorum). Συνήθως η προσβολή παρατηρείται σε φύλλα που έρχονται σε επαφή με το έδαφος, στα οποία σχηματίζεται μια υδατώδης περιοχή όπως και στο στέλεχος. Αργότερα η ανθοκεφαλή καλύπτεται από λευκό βαμβακώδες μυκήλιο που δημιουργούνται σκληρώτια μαύρα, μεγάλα και με ακανόνιστο σχήμα. Για την καταπολέμηση εφαρμόζονται προληπτικά μέτρα και καλλιεργητικές τεχνικές, όπως είναι: καλός αερισμός των φυτών, καλή αποστράγγιση του αγρού, απομάκρυνση των κατεστραμμένων φυτών,

απολύμανση του εδάφους με χημικά μέσα ή με ατμό ή με τον ήλιο (ηλιοαπολύμανση) (Παπλωματάς, 2009). Περονόσπορος (Peronospora parasitica). Η ασθένεια προκαλεί προβλήματα στο υπέργειο τμήμα (ανθοκεφαλές και φύλλωμα). Αρχικά εμφανίζεται στα κατώτερα φύλλα με τη μορφή ανοικτών κίτρινων κηλίδων αλλά αργότερα προκαλεί δια συστηματικές μολύνσεις λόγω της εγκατάστασης στα αγγεία του ξύλου και οποίες οδηγούν στο μαρασμό και στη νέκρωση των φυταρίων. Για την αντιμετώπιση της ασθένειας προτείνεται ψεκασμός ων φυτών με τα κατάλληλα μυκητοκτόνα ανά 7-10 ημέρες, καταστροφή των ζιζανίων - ξενιστών (Παπλωματάς, 2009). 2.6.1. Βακτηριακές ασθένειες Καρκίνωση ή όγκοι των ριζών (Plasmodiophora brassicae). To χαρακτηριστικό σύμπτωμα της ασθένειας είναι εμφάνιση όγκων, υπερπλασιών και παραμορφώσεων των ριζών. Οι μεγάλοι όγκοι που σχηματίζονται στο υποκοτύλιο και την κεντρική ρίζα είναι περισσότερο καταστρεπτικοί από αυτούς των μικρότερων ριζών. Αρχικά οι όγκοι είναι λευκοί και συνεκτικοί, ενώ με την πάροδο του χρόνου αποκτούν σκουρότερο χρώμα και συνήθως σαπίζουν. Οι προσβεβλημένες ρίζες δεν απορροφούν νερό και ανόργανα θρεπτικά στοιχεία. Για την αντιμετώπιση της ασθένειας προτείνεται να ακολουθούνται τα εξής: α) Αμειψισπορά για 7 χρόνια με φυτά μη ξενιστές του παθογόνου β) μεταφύτευση μόνο υγιών φυταρίων στον αγρό γ) ασβέστωμα του εδάφους ώστε το ph να διατηρείται μεταξύ 7,2-7,3 δ) καλή αποστράγγιση των υγρών εδαφών ε) αποφυγή μετακίνησης μολυσμένου εδάφους και μηχανημάτων σε αμόλυντους αγρούς.

Μαύρη σήψη ή μελάνωση των νεύρων (Xanthomonas campestis ρν. campestris). Πρόκειται για την σοβαρότερη ασθένεια του μπρόκολου παγκοσμίως και κυρίως σε περιοχές με πολλές βροχές. Οι σοβαρότερες απώλειες στην παραγωγή οφείλονται στην γρήγορη ανάπτυξη και εξάπλωση του παθογόνου όταν επικρατούν ευνοϊκές συνθήκες. Οι ζημιές ενίοτε εκδηλώνονται και κατά την αποθήκευση Η μεγάλη διάδοση της ασθένειας οφείλεται στην σπορομεταδιδόμενη φύση του παθογόνου. Το παθογόνο προσβάλει τα φυτά σε όλα τα στάδια της ανάπτυξής τους. Στα νεαρά φυτάρια η προσβολή προέρχεται από τον μολυσμένο σπόρο και εξελίσσεται διασυστημικά με αποτέλεσμα τη νέκρωση των φυταρίων. Η προσβολή των φυτών μπορεί να γίνει από πληγές ή από τις ρίζες και το παθογόνο εγκαθίσταται στα αγγεία του ξύλου προκαλώντας συμπτώματα νανισμού, ημιπληγίας και έντονου μαύρου μεταχρωματισμό αγγείων. Η προσβολή προχωρά στις νευρώσεις των φύλλων και προκαλείται έντονη φυλλόπτωση. Πηγές μολύσματος αποτελούν ο μολυσμένος σπόρος, τα ζιζάνια, και τα φυτά. Μέτρα αντιμετώπισης είναι: α) χρησιμοποίηση υγιούς σπόρου β) καταστροφή των υπολειμμάτων της καλλιέργειας γ) άμεση απομάκρυνση προσβεβλημένων φυτών δ) ψεκασμοί των φυτών με χαλκούχα στην έναρξη της καλλιεργητικής περιόδου ε) αμειψισπορά 2-3 ετών με μη ευπαθείς ξενιστές στ) χρήση ανθεκτικών ποικιλιών 2.6.2. Ιώσεις Μωσαϊκό του κουνουπιδιού Cauliflower mosaic virus. Ο ιός επικρατεί στις εύκρατες περιοχές του κόσμου όπου καλλιεργούνται σταυρανθή. Αν και προκαλεί ήπια συμπτώματα εντούτοις μπορεί να προκαλέσει απώλεια παραγωγής 20-50%. Τα συμπτώματα της ασθένειας είναι εμφάνιση μωσαϊκού

ή ποικιλοχλωρίωσης στα φύλλα που μοιάζει με εκείνα που προκαλούνται από διάφορες άλλες ιώσεις. Το χαρακτηριστικό όμως σύμπτωμα της ασθένειας είναι η λεύκανση των νεύρων συχνά κοντά στη βάση του φύλλου και ενίοτε ο νανισμός των φυτών. Ο ιός έχει περιορισμένο κύκλο ξενιστών προσβάλλοντας μόνο σταυρανθή φυτά. Μεταδίδεται με αφίδες με μη έμμονο τρόπο και δεν μεταδίδεται με τον σπόρο. Μωσαϊκό του γογγύλου Turnip mosaic virus. Πρόκειται για τον σοβαρότερο ιό των σταυρανθών και είναι διαδεδομένος σε όλες τις περιοχές του κόσμου που καλλιεργούνται αυτά τα φυτά. Τα προσβεβλημένα φυτά παρουσιάζουν νανισμό με φύλλα που εμφανίζουν μωσαϊκό, μαύρους δακτυλίους και παραμόρφωση, με απώλεια της κηρώδους εμφάνισης μεγάλων περιοχών του ελάσματος. συχνά σχηματίζονται μαύρες κηλίδες στα φύλλα που εξελίσσονται σε νεκρωτικές και παρατηρείται φυλλόπτωση. Στην χώρα μας υπάρχουν δύο φυλές του ιού, η κοινή και εκείνη της εσωτερικής μαύρης δακτυλιωτής κηλίδωσης του λάχανου. Ο ιός μεταδίδεται εύκολα με αφίδες με μη έμμονο τρόπο και πολύ εύκολα μηχανικά δεν μεταδίδεται με σπόρο. Αντιμετώπιση των ιώσεων: α) καταστροφή όλων των σταυρανθών ζιζανίων-ξενιστών των ιών και των εθελοντών φυτών από τα σπορεία και είναι δυνατόν και από τον αγρό β) εγκατάσταση σπορείων ή νέων φυτειών μακριά από μολυσμένες καλλιέργειες γ) συστηματική καταπολέμηση αψίδων δ) χρησιμοποίηση ανθεκτικών ποικιλιών

2.7. Μη παρασιτικές ασθένειες Τροφοπενία Βορίου Το μπρόκολο παρουσιάζει αυξημένες ανάγκες σε βόριο. Το σύμπτωμα ξεκινά από την κεφαλή η οποία εμφανίζει ένα ελαφρύ καστανό χρώμα σε κάποιο σημείο της. Αυτό προέρχεται από την αλλοίωση της εντεριώνης του στελέχους που στη συνέχεια αποκτά καστανό χρωματισμό ενώ οι ιστοί σχίζονται στο σημείο εμφάνισης των συμπτωμάτων στην κεφαλή. Ο μεταχρωματισμός και οι αλλοιώσεις συνεχίζονται μέχρι την εμφάνιση κοιλότητας εντός του στελέχους. Οι κορυφές των νεαρών εσωτερικών φύλλων αποκτούν καστανό χρωματισμό θυμίζοντας το καψάλισμα των φύλλων του μαρουλιού. Πολλές φορές η τροφοπενία του βορίου συνυπάρχει με τροφοπενίες από μαγνήσιο και μολυβδαίνιο που δυσχέραιναν την σωστή διάγνωση της ασθένειας. Το βόριο στα φυτά ελέγχει την παραγωγή και μετακίνηση των υδατανθράκων. Η έλλειψή του παρεμποδίζει τον σωστό σχηματισμό του κυτταρικού τοιχώματος και τη διαφοροποίηση των νεαρών μεριστωμάτων. Η τροφοπενία βορίου είναι πιο εμφανής σε ξηρές περιόδους και σε ουδέτερα ή αλκαλικά εδάφη και σε ζωηρά φυτά που έχουν δεχτεί περίσσεια αζώτου και καλίου. Για την αντιμετώπιση συνίσταται προσθήκη βορίου στο έδαφος κατά την εφαρμογή της βασικής λίπανσης ή διαφυλλικοί ψεκασμοί με σκευάσματα βορίου. Τροφοπενία μολυβδαινίου Τα φύλλα γίνονται παχιά και αποκτούν ένα γκριζοπράσινο χρωματισμό. Οι άκρες των φύλλων καρουλιάζουν προς τα επάνω ώστε μερικές φορές το φύλλο παίρνει το σχήμα χωνιού. Σε περιπτώσεις έντονης έλλειψης μολυβδαινίου το έλασμα δεν αναπτύσσεται καθόλου, οπότε παραμένει γυμνό το κεντρικό νεύρο του φύλλου με μικρά τμήματα ελάσματος από τις δύο

πλευρές του. Το φυτό γίνεται νάνο και δεν σχηματίζει καθόλου ανθοκεφαλή. Η απορρόφηση μολυβδαινίου από τα φυτά ευνοείται στα ουδέτερα εδάφη με τιμή ρη 6,5. εντούτοις τροφοπενία μολυβδαινίου μπορεί να παρατηρηθεί και σε αλκαλικά εδάφη. Για την αντιμετώπιση της τροφοπενίας μολυβδαινίου σε όξινα εδάφη συνιστάται η προσθήκη ασβεστίου στο έδαφος. Με τον τρόπο αυτό αυξάνεται η διαθεσιμότητα του μολυβδαίνιου στα φυτά, ενώ παράλληλα προσφέρεται και το απαιτούμενο ασβέστιο. Όταν όμως η τροφοπενία βορίου εμφανιστεί σε αλκαλικά εδάφη τότε θα πρέπει να προστίθεται στο έδαφος μολυβδαινικό λίπασμα, όπως μολυβδαινικό αμμώνιο ή μολυβδαινικό νάτριο για την αντιμετώπιση της έλλειψης του στοιχείου αυτού στα φυτά. 2.8. Συγκομιδή Η συγκομιδή ξεκινά από την κεντρική ανθοκεφαλή (κορυφαία), όταν αυτή φθάσει σε εμπορεύσιμο μέγεθος. Τα άνθη είναι μικρά και η κεφαλή είναι συνεκτική. Καθυστέρηση της συγκομιδής έχει σαν αποτέλεσμα την ανάπτυξη των ανθέων, την χαλάρωση της ανθοκεφαλής και την υποβάθμιση της ποιότητας. Μετά την αφαίρεση της κεντρικής ανθοκεφαλής δίνεται η ευκαιρία στην ανάπτυξη των πλευρικών ανθοκεφαλών, οι οποίες συγκομίζονται όταν φθάσουν στο κατάλληλο μέγεθος, πάντοτε λαμβάνοντας υπόψη την ποιότητα του προϊόντος. Κατά την συγκομιδή οι ανθοκεφαλές κόβονται με μέρος του στελέχους μήκους 10-15 αη. περίπου. Συσκευάζονται σε κιβώτια και προωθούνται στην αγορά.

3. ΜΕΡΟΣ 3 ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 3.1. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η διερεύνηση της επίδρασης της αζωτούχου και φωσφοροκαλιούχου λίπανσης στην ανάπτυξη και παραγωγή του μπρόκολου (ποικιλία Marathon), σε σχέση και με την υπάρχουσα υγρασία στο υγρασία στο εδαφικό υπόστρωμα ανάπτυξης των φυτών. 3.2. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 3.2.1. Υλικά Το πείραμα πραγματοποιήθηκε στο Α.Τ.Ε.Ι. Καλαμάτας από τον Φεβρουάριο του 2009 έως τον Ιούνιο του 2009 και η εργασία ολοκληρώθηκε το Σεπτέμβριο του 2009. Αναλυτικότερα, έγινε σπορά την 4 Φεβρουάριου 2009 και στη συνέχεια ακολούθησε μεταφύτευση των νεαρών σπορόφυτων την 10 Μαρτίου 2009 σε γλάστρες. Χρησιμοποιήθηκαν σπόροι της ποικιλίας Marathon και η σπορά έγινε σε δίσκους σποράς με ατομικές θέσεις και υπόστρωμα εμπλουτισμένη τύρφη (Klansmann TS2). Οι σπόροι τοποθετήθηκαν σε βάθος περίπου 0,5-1cm και μετά την ανάδυση των νεαρών φυταρίων παρέμειναν στους δίσκους σποράς μέχρι την εμφάνιση 5-6 πραγματικών φύλλων. Η μεταφύτευση έγινε σε γλάστρες όγκου 10 L με υπόστρωμα έδαφος από τον αγρό του Α.Τ.Ε.Ι. Καλαμάτας η χημική σύσταση και οι φυσικές ιδιότητες του οποίου παρουσιάζονται στον πίνακα 4.1.

Πίνακας 3.1. Φυσικοχημικά χαρακτηριστικά του εδάφους. Μηχανική σύσταση Άμμος Ιλύς Άργιλος Αμμοαργιλώδες ph (1:1) 6,39 (ελαφρά όξινο έως ουδέτερο) Αγωγιμότητα (EC)% 454ms/cm CaC03 11,07 Οργανική ουσία % 4,20 Αφομοιώσιμος Ρ 46,44 ppm Ανταλλάξιμα Κ 0,6 meq/100g εδάφους Na 0,16 meq/100g εδάφους Ολικά ιχνοστοιχεία Fe 1,653 U U 66 Cu 2,78 Zn 3,311 Μη 3,45 Βαριά μέταλλα Cd 0 66 Pb 4,528 Πριν την μεταφύτευση αναμίχθηκαν στο έδαφος οι κατάλληλες ποσότητες λιπασμάτων που αφορούσαν στις επεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν με άζωτο, φώσφορο και κάλιο. Για την εφαρμογή των λιπάνσεων χρησιμοποιήθηκαν οι κατάλληλες κάθε φορά ποσότητες από τα λιπάσματα νιτρική αμμωνία (33,5-0-0), τριπλό υπερφωσφορικό (0-48-0) και θειικό κάλιο (0-0-50). Οι λιπαντικές επεμβάσεις στο πείραμα περιελάμβαναν: (α) τέσσερα επίπεδα αζωτούχου λίπανσης (0, 150, 300, 450 Ν ανά εδάφους), (β) 2 συνδυασμούς επιπέδων φώσφορο-καλιούχου λίπανσης (150 Ρ/150 ιημ Κ, 300 ιτιμ Ρ/300 ιτ^ Κ ανά 1< εδάφους), και (γ) μία μεταχείριση χωρίς κανένα λίπασμα (Ν0-Ρ0-Κ0 / μάρτυρας) Η επίδραση των παραπάνω συνδυασμών λιπαντικών επεμβάσεων μελετήθηκε (α) σε φυτά που δεχόντουσαν πότισμα μέχρι η υγρασία του εδάφους να φτάνει στο 60% της υδατοϊκανότητας και (β) σε φυτά που

δεχόντουσαν πότισμα μέχρι η υγρασία του εδάφους να φτάνει στο 40% της υδατοϊκανότητας. Έτσι το πείραμα περιελάμβανε τις επεμβάσεις όπως φαίνονται στον πίνακα 3.2. Πίνακας 3.2. Οι συνδυασμοί των λιπαντικών επεμβάσεων που πραγματοποιήθηκαν στα δύο επίπεδα υδατοϊκανότητας του εδάφους. Μεταχείριση Εδαφική υγρασία 60% της υδατοϊκανότητας Εδαφική υγρασία 40% της υδατοϊκανότητας Ρ1Κ1 Ρ2Κ2 Ρ1Κ1 Ρ2Κ2 ΝΟ Ν: 0 ιτ^ /Ιίβ εδ. Ρ: 150 ιτΐ /1< εδ. Ν : 0 ΙΥ& εδ. Ρ: 3 0 0 εδ. Ν : 0 ιτ^ Ι\ί εδ. Ρ: 1 5 0 ιτ ^ /1 ^ ε δ. Ν : 0 ιτ^ Λη» εδ. Ρ: 3 0 0 ln g /k g εδ. Κ: 150 ιτι^1ί εδ. Κ: 3 0 0 ιπί^/ι^ εδ. Κ: 150 m g /k g εδ. Κ: 3 0 0 m g /k g εδ. Μ,15 Ν: 150 ιτίβ /Ί ^ εδ. Ρ: 150 Γη /1^ εδ. Ν: 150 ιτ^/τ^» εδ. Ρ: 3 0 0 ιτΐ /1ς εδ. Ν: 150 ιτ^ /Ί ^ εδ. Ρ: 150 m g /k g εδ. Ν: 150 ιτ^ Ι\α%εδ. Ρ: 3 0 0 m g /k g εδ. Κ: 150 να.ξβ% εδ. Κ: 3 0 0 ιη ^ Ι ^ εδ. Κ: 150 m g /k g εδ. Κ: 3 0 0 m g /k g εδ. Ν0,30 Ν : 3 0 0 πΐβ εδ. Ρ: 150 ιτ> /1^ εδ. Ν: 3 0 0 ιτ^ ΐν%εδ. Ρ: 3 0 0 ηΐ >/1< εδ. Ν: 3 0 0 εδ. Ρ: 150 m g /k g εδ. Ν: 3 0 0 ιτ^ /]η» εδ. Ρ: 3 0 0 m g /k g εδ. Κ: 1 5 0 π ^ /1 ^ ε δ. Κ: 3 0 0 ιη */1< εδ. Κ: 150 m g /k g εδ. Κ: 3 0 0 m g /k g εδ. Ν0,45 Ν : 4 5 0 ιτ ^ Λη» εδ. Ρ: 150 m g /k g εδ. Ν: 4 5 0 ιτ^ /1 ^ εδ. Ρ: 3 0 0 η ι ^ εδ. Ν: 4 5 0 ιτ^ /k g εδ. Ρ: 150 m g/k g εδ. Ν: 4 5 0 ιτ^ ^ εδ. Ρ: 3 0 0 m g /k g εδ. Κ: 150 ιτι^ Ι^ εδ. Κ: 3 0 0 ι τ ι ^ εδ. Κ: 150 m g /k g εδ. Κ: 3 0 0 m g /k g εδ. Μάρτυρας (Ν0-Ρ0-Κ0) Ν: 0 ιτ^ εδ. Ρ: 0 εδ. Κ: 0 0 π ΐβ /Ι^ εδ. Ν : 0 ιτ^ εδ. Ρ: 0 ιη^1< εδ. Κ: 0 0 ηΐίΐ/1ί εδ. Ν: 0 ιτ^ εδ. Ρ: 0 m g /k g εδ. Κ: 0 0 m g /k g εδ. Ν : 0 m g /k g εδ. Ρ: 0 m g /k g εδ. Κ: 0 0 ιτ^/ί^ι εδ. Αμέσως μετά τη μεταφύτευση πραγματοποιήθηκε πότισμα που επαναλαμβανόταν συχνά για να διατηρείται το έδαφος στα επίπεδα της υγρασίας που αναφέρθηκε δηλ. είτε 60% της υδατοϊκανότητας του εδάφους είτε στο 40% της υδατοϊκανότητας του εδάφους. 100 ημέρες μετά τη μεταφύτευση ημερών στις 20 Ιουνίου 2009 ολοκληρώθηκε η καλλιέργεια και πραγματοποιήθηκε η συλλογή των φύλλων και των ανθοκεφαλών των φυτών. Κατά την διάρκεια του πειράματος πραγματοποιήθηκαν οι παρακάτω καλλιεργητικές εργασίες: Αραίωμα των φυτών.