ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΖΩΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΖΩΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗΣ ΠΡΟΣΘΗΚΗΣ ΑΙΘΕΡΙΩΝ ΕΛΑΙΩΝ ΑΡΩΜΑΤΙΚΩΝ ΦΥΤΩΝ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ, ΤΗΝ ΕΥΖΩΙΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΑΠΟΔΟΣΕΙΣ ΑΥΓΟΠΑΡΑΓΩΓΩΝ ΟΡΝΙΘΩΝ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΑΡΙΝΟΠΟΥΛΟΣ ΚΤΗΝΙΑΤΡΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΝΤΟΤΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Δημήτριος Ντότας Αστέριος Χατζηπαναγιώτου Ευαγγελία Σωσσίδου Καθηγητής Γεωπονικής Σχολής Α.Π.Θ. Καθηγητής Γεωπονικής Σχολής Α.Π.Θ. Ερευνήτρια Ι.Κ.Ε.Θ. ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Που υποβλήθηκε στην Επιτροπή Μεταπτυχιακής Ειδίκευσης «Επιστήμη Ζωικής Παραγωγής» του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών της Γεωπονικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ως μερική εκπλήρωση των υποχρεώσεων για τη λήψη του Διπλώματος Μεταπτυχιακών Σπουδών (ΜΔΕ). 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ευχαριστίες αντί προλόγου 4 1. Εισαγωγή 5 2. Ανασκόπηση βιβλιογραφίας 7 3. Υλικά και μέθοδοι 31 4. Αποτελέσματα και σχολιασμός 42 5. Συμπεράσματα 50 Περίληψη 52 Summary 54 Βιβλιογραφία 55 3

Συντομογραφίες C= Μάρτυρας ORE= Αιθέριο έλαιο ρίγανης Β= Μίγμα αιθερίων ελαίων κ.μ.ο.= κατά μέσο όρο g= γραμμάριο kg= χιλιόγραμμο SPSS= Statistical Package for Social Sciences Α.Π.Θ.= Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 4

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών σπουδών της Ειδίκευσης Επιστήμη Ζωικής Παραγωγής της Γεωπονικής Σχολής του Α.Π.Θ. Στο σημείο αυτό και πέρα από κάθε τυπικότητα, θέλω να ευχαριστήσω θερμά τον Καθηγητή της Γεωπονικής Σχολής του Α.Π.Θ. κ. Δημήτριο Ντότα, για τις πολύτιμες συμβουλές του και τη συνεχή καθοδήγησή του κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της έρευνας, υπό την ιδιότητά του ως Επιβλέποντα Καθηγητή. Τον Καθηγητή της Γεωπονικής Σχολής του Α.Π.Θ. κ. Αστέριο Χατζηπαναγιώτου, μέλος της τριμελούς εξεταστικής επιτροπής, για τη φιλική συνεργασία και βοήθειά του. Την Δρ. Ευαγγελία Σωσσίδου, Ερευνήτρια του Ινστιτούτου Κτηνιατρικών Ερευνών Θεσσαλονίκης για την πολύτιμη βοήθεια και συμβουλές της καθ όλη τη διάρκεια διεξαγωγής του πειράματος και επεξεργασίας των δεδομένων. Τους ερευνητές του Ινστιτούτου Κτηνιατρικών Ερευνών Θεσσαλονίκης, Δρ. Αντώνιο Ζδράγκα και Δρ. Γεώργιο Σαμούρη και την επιστημονική συνεργάτιδα κ. Μαρία Ιωαννίδου, για την πολύτιμη βοήθειά τους σε θέματα πτηνοπαθολογίας-υγείας πτηνών τον πρώτο και τις εξειδικευμένες χημικές αναλύσεις λιπαρών οξέων και οξειδωτικής σταθερότητας τους δύο τελευταίους. Τους υποψήφιους διδάκτορες της Γεωπονικής και Κτηνιατρικής Σχολής του Α.Π.Θ., Κωνσταντίνο Ζαγοράκη και Σοφία Χαλβατζή, για την πολυποίκιλη και ιδιαίτερη βοήθειά τους σε χημικές αναλύσεις και χρήση οργάνων. Τον κ. Αντώνη Γκαϊδατζή, προϊστάμενο του Ζωοτεχνικού Τμήματος του Αγροκτήματος του Α.Π.Θ. καθώς και τον κ. Θανάση Λιούφα, Ζωοκόμο του πειραματικού πτηνοτροφείου του Αγροκτήματος, για την παροχή υποδομών και την πολύτιμη βοήθειά τους σε όλη την πορεία του πειράματος αλλά και κατά την προετοιμασία των χώρων. Ευχαριστώ θερμά τους Καθηγητές μου στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα της ειδίκευσης Επιστήμης Ζωικής Παραγωγής για τις πλούσιες γνώσεις που μου μετέδωσαν αυτά τα χρόνια, όπως και το προσωπικό του Τομέα για τη βοήθειά τους. Κλείνοντας, θα ήθελα να εκφράσω την απέραντη ευγνωμοσύνη μου στην οικογένεια μου για την υποστήριξη, τις συμβουλές, την κατανόηση, τις θυσίες και την ανιδιοτελή αγάπη που μου έχουν δείξει όλα αυτά τα χρόνια των σπουδών μου. 5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα αντιβιοτικά χρησιμοποιούνται στην κτηνοτροφία για πάνω από 50 χρόνια. Πέρα από την αρχική τους χρήση για την πρόληψη και θεραπεία βακτηριακών λοιμώξεων, χρησιμοποιούνται και ως αυξητικοί παράγοντες (αύξηση της μέσης ημερήσιας πρόσληψης τροφής και βάρους) (Cromwell, 2001). Η συνεχώς αυξανόμενη πίεση των καταναλωτών για ελαχιστοποίηση της χρήσης αντιβιοτικών στην κτηνοτροφική παραγωγή και ο φόβος ανάπτυξης ανθεκτικών στελεχών βακτηρίων, παθογόνων για τον άνθρωπο, οδήγησε την Ευρωπαϊκή Ένωση το 2006 στην εφαρμογή της καθολικής απαγόρευσης των αντιβιοτικών αντιμικροβιακών, που χρησιμοποιούνται ως αυξητικοί παράγοντες στη διατροφή των παραγωγικών ζώων. Οι ανάγκες, όμως, για αυξημένη παραγωγή ζωοκομικών προϊόντων και η παραγωγή υγιεινών, ασφαλών και υψηλής ποιότητας προϊόντων (αυγά, κρέας, γάλα) για τον άνθρωπο με ταυτόχρονη διατήρηση του κόστους παραγωγής σε χαμηλά επίπεδα, οδήγησε ερευνητές και εκτροφείς στην υιοθέτηση άλλων εναλλακτικών μεθόδων, που θα μπορούσαν να επιτύχουν ευεργετικά αποτελέσματα ανάλογα με αυτά των κλασσικών αυξητικών παραγόντων, χωρίς να συνοδεύονται από τα μειονεκτήματά τους, όπως π.χ. η χρήση φυσικών ουσιών, ικανών να αντισταθμίσουν ή να περιορίσουν στο ελάχιστο τις επιπτώσεις στην υγεία, την ευζωία και την παραγωγικότητα των αγροτικών ζώων. Σ αυτό το πλαίσιο, η προσθήκη αρωματικών φυτών και των εκχυλισμάτων τους στο σιτηρέσιο, φαίνεται να αποτελεί μια δυναμική εναλλακτική πρόταση, ειδικά για τους τομείς της πτηνοτροφίας και της χοιροτροφίας, αν και προς το παρόν τουλάχιστον οι γνώσεις μας στον τρόπο δράσης και εφαρμογής τους είναι περιορισμένες (Windisch et al., 2008). 6

Το σπουδαιότερο πρόβλημα στην εκτροφή ορνίθων αυγοπαραγωγής, από πλευράς υγείας πτηνών αλλά και ανθρώπου, είναι πιθανές προσβολές από παθογόνα μικρόβια αλλά και παράσιτα. Ανάμεσα σ αυτά τα πολυάριθμα είδη περιλαμβάνονται και βιότυποι του γένους Salmonella καθώς και ενδοπαράσιτα τα οποία διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο. Η δημιουργία, όμως, κατάλληλων συνθηκών ph στον εντερικό σωλήνα των πτηνών με χρήση π.χ. οξινιστών (οργανικά οξέα ή άλατά τους κ.α.) συμβάλλει είτε στον περιορισμό της ανάπτυξης είτε στη δραματική μείωση των παθογόνων αυτών μικροοργανισμών (Roth and Kirchgessner, 1998). Η χρήση, λοιπόν, αιθερίων ελαίων αρωματικών φυτών, με τις δραστικές ομάδες πολυφαινολών που περιέχουν, μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο. Η υψηλή βιολογική δραστικότητα των ουσιών αυτών μπορεί να αδρανοποιήσει τους παθογόνους μικροοργανισμούς ή ακόμη και να περιορίσει σημαντικά τις αποικίες τους. Οι πολυφαινόλες μπορούν να αποδιοργανώσουν τις κυτταρικές μεμβράνες των μικροοργανισμών και παράλληλα να συμβάλουν στην προστασία των φωσφολιπιδίων των κυτταρικών μεμβρανών του οργανισμού των πτηνών και να μειώσουν την οξειδωτική κατάσταση του οργανισμού από ελεύθερες ρίζες, οι οποίες είναι προϊόν της μεταβολικής διεργασίας των κυττάρων. Επίσης, οι πολυφαινόλες συμβάλλουν στην προστασία των πολυακόρεστων λιπαρών οξέων της λεκίθου του αυγού από οξειδωτική τάγγιση με συνέπεια τη μείωση της ποιότητάς του (Ντότας Δ., 2011). Σκοπός της παρούσας διατριβής ήταν η διερεύνηση της επίδρασης αιθερίου ελαίου ρίγανης, φασκόμηλου και μάραθου στην παραγωγικότητα, την υγεία και την ευζωία αυγοπαραγωγών ορνίθων κατά την προσθήκη του στο πόσιμο νερό τους. 7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Ιστορία των αρωματικών φυτών Τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά κατείχαν και κατέχουν εξέχουσα θέση στον πολιτισμό των λαών όλων των εποχών και θεωρούνται ως έκφραση της γενναιοδωρίας της μητέρας φύσης προς τον άνθρωπο. Ήταν τα πρώτα φάρμακα που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος για την αντιμετώπιση διαφόρων ασθενειών, με τη γνώση των θεραπευτικών τους ιδιοτήτων να αποκτάται κυρίως εμπειρικά και πειραματικά ενώ, επιπλέον, αξιοποιήθηκαν και ως συμπληρώματα διατροφής, καρυκεύματα, αρωματικά χώρων, συστατικά προϊόντων καθαρισμού και εντομοαπωθητικών. Οι πρώτες αναφορές χρήσης αρωματικών φυτών προέρχονται από τους Ασσύριους και τους Σουμέριους γεγονός που αποδεικνύεται από τα έργα τέχνης και γραπτά των πολιτισμών αυτών (ΑΝΚΟ 2000), ενώ στην Ευρώπη η χρήση τους διαδόθηκε τόσο από τους Έλληνες όσο και από τους Ρωμαίους. Ήδη από τον 15ο αιώνα π.χ., στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες, οι νικητές στεφανώνονταν με δάφνινα στεφάνια και πετροσέλινο. Ο Ιπποκράτης (460-370 π.χ.) είχε μιλήσει αρκετά για τις θεραπευτικές ιδιότητες των αρωματικών φυτών και γύρω στο 400 π.χ. δίνει μια λίστα με περισσότερα από 400 φάρμακα με ουσίες από βότανα και φαρμακευτικά φυτά, από τις οποίες περίπου οι μισές χρησιμοποιούνται και σήμερα, ενώ με τα βιβλία Έρευνες φυτών και Αιτιολογία φυτών που γράφτηκαν από τον Θεόφραστο (372-287 π.χ.) και De Materia Medica από τον Διοσκουρίδη τον Αναζαρβέα διαδόθηκε η χρήση των βοτάνων στη Δύση (Hanczakowska E., Szewczyk A., 2007). Στην αρχαία Ρώμη ο Γαληνός, προσωπικός γιατρός των Ρωμαίων αυτοκρατόρων, που θεωρείται και ο πατέρας της φαρμακευτικής, ήταν φανατικός 8

χρήστης της αρωματοθεραπείας, αλλά και στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχουν αναφορές από τις οποίες συνάγεται, ότι τα αρωματικά φυτά και τα μπαχαρικά συγκαταλέγονταν ανάμεσα σε προϊόντα μεγάλης αξίας, όπως ο χρυσός και οι πολύτιμοι λίθοι. Γύρω στον 8 ο αιώνα μ.χ. οι Άραβες βελτίωσαν σημαντικά τις μεθόδους λήψης των αιθερίων ελαίων και έφτιαξαν καινούργια ελιξίρια και φάρμακα. Στο Μεσαίωνα, γίνεται η μεγάλη επανάσταση με τα βιβλία που κυκλοφόρησαν, με κορυφαίο αυτό που εκδόθηκε το 1649 από έναν φαρμακοποιό και αστρολόγο, τον Άγγλο Nicholas Culpeper, ο οποίος περιέγραψε 369 φυτά με τις ιδιότητές τους (Γιαννούκος Γ., 2005). Είναι η πρώτη φορά που οι έννοιες αρωματικά και θεραπευτικά φυτά γίνονται ταυτόσημες. Κατά την Αναγέννηση και για ολόκληρο τον 19 ο αιώνα έως τις αρχές του 20 ου, όμως, η ανάπτυξη και εξέλιξη της επιστήμης της Χημείας είχε ως αποτέλεσμα την παραγωγή συνθετικών φαρμάκων με επακόλουθο η αρωματοθεραπεία όχι μόνο να ξεχαστεί και να παραγκωνιστεί αλλά και να χαρακτηριστεί ως σύμβολο προκατάληψης και οπισθοδρόμησης (Hanczakowska E., Szewczyk A., 2007). Η επιστροφή στο προσκήνιο της χρήσης των αρωματικών φυτών για θεραπευτικούς σκοπούς και η εκ νέου συστηματική ενασχόληση των επιστημόνων σε δεκάδες πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα με την αρωματοθεραπεία προέκυψαν από τα εντυπωσιακά αποτελέσματα στην περίθαλψη των τραυματιών κατά τους δύο Παγκοσμίους Πολέμους. Συγκεκριμένα ο Γάλλος χημικός Rene Gattenfosse κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου γιάτρεψε τα εγκαύματά του με αιθέριο έλαιο λεβάντας και μετά συνέχισε να θεραπεύει και άλλες σοβαρές περιπτώσεις εγκαυμάτων, κατασκευάζοντας παράλληλα ένα ευρύ φάσμα θεραπευτικών ελαίων. Γύρω στα 1940 η Marguerite Maury, πειραματίστηκε με τη λεγόμενη ολιστική χρήση των αιθερίων ελαίων, με μεθόδους δηλαδή που αφορούν την υγεία ολόκληρου του σώματος. Έδωσε έτσι θεραπείες σε διάφορα άτομα με ψυχικές και σωματικές ανισορροπίες (Παπιγγιώτη Ε., 2009). Σήμερα, μετά τα πρόσφατα διατροφικά σκάνδαλα στον τομέα της κτηνοτροφίας (κρούσματα σπογγώδους εγκεφαλοπάθειας-2000, γρίπη των πτηνών- 2005, γρίπη των χοίρων-2009) και τον κλονισμό της εμπιστοσύνης των καταναλωτών, έγινε πιο επιτακτική από ποτέ η ανάγκη εύρεσης εναλλακτικών λύσεων σε σχέση με τα χημικά σκευάσματα. 9

Από τις 1/1/2006, όπου με οδηγία της η Ευρωπαϊκή Ένωση απαγορεύει οποιαδήποτε χρήση αυξητικών παραγόντων και αντιβιοτικών στα σιτηρέσια των παραγωγικών ζώων, ολόκληρη η επιστημονική κοινότητα έστρεψε το ενδιαφέρον της στη χρήση των αιθερίων ελαίων των αρωματικών φυτών ως ευρέως φάσματος μικροβιοκτόνα, τα οποία εκτός του ότι είναι φυσικά προϊόντα, δημιουργούν και ευεξία στα ζώα, αυξάνοντας τη ζωική παραγωγή, γι αυτό και θεωρούνται φυσικοί αυξητικοί παράγοντες (Ντότας Δ., Κοτσαφτίκη Α.,2009). Αιθέρια έλαια «Τα αιθέρια έλαια είναι οργανικές πτητικές χημικές ενώσεις σε υγρή μορφή, με ελαιώδη εμφάνιση, και χημική σύσταση διάφορη κάθε φορά. Δεδομένου ότι είναι πτητικές, τα μόριά τους εξατμίζονται εύκολα και διασκορπιζόμενα στον ατμοσφαιρικό αέρα, έρχονται σ επαφή με τα όργανα όσφρησης, τα οποία και διεγείρουν. Προκαλούν, έτσι, μία συνήθως ευχάριστη αίσθηση, χαρακτηριστική για κάθε είδος φυτού, που αντιστοιχεί στο χαρακτηριστικό για το κάθε είδος άρωμα» (Σαρλής, 1994). Τα αιθέρια έλαια είναι πολυσύνθετα μίγματα οργανικών ουσιών που η σύνθεσή τους διαφέρει μεταξύ των ειδών και των ποικιλιών των φυτών. Ο πρόδρομος των περισσότερων αιθερίων ελαίων είναι μία αλυσίδα με πέντε (5) άτομα άνθρακα και η οποία ονομάζεται ισοπρένιο (Ντότας Δ., 2010). Το χαρακτηριστικό άρωμα κάθε αιθερίου ελαίου είναι η συνισταμένη όλων των συστατικών του, εκ των οποίων ορισμένα κατέχουν εξέχοντα ρόλο στο τελικό άρωμά του. Κατά συνέπεια, η παρουσία ενός συστατικού στα αιθέρια έλαια σε αναλογία 1% ή μικρότερη προσδίδει σ αυτό, το χαρακτηριστικό άρωμα (Simon, 1990). Γενικά, τα συστατικά των αιθερίων ελαίων χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, στα οξυγονούχα και στα μη οξυγονούχα. Στην πρώτη κατηγορία, όπου οφείλεται και το χαρακτηριστικό άρωμα των αιθερίων ελαίων, περιλαμβάνονται οι αλκοόλες, οι αλδεΰδες, οι κετόνες, οι φαινόλες, τα οξέα και οι εστέρες, ενώ στη δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνονται οι υδρογονάνθρακες, οι οποίοι αποτελούν τα υπόλοιπα συστατικά των αιθερίων ελαίων. Τα κυριότερα από τα οξυγονούχα συστατικά είναι: η λιναλοόλη, γερανιόλη, κιτρονελλόλη, νερόλη, τερπιενόλη, πινεόλη, κιτράλη, κιτρονελλάλη, μυρτενάλη, σαφρανάλη, μενθόνη, πουνεγόνη, καρβόνη, πιπεριτόνη, 10

καμφορά, θυμόλη, καρβακρόλη, ανηθόλη, ευγενόλη, τα διάφορα οργανικά οξέα ενωμένα συνήθως με αλκοόλες σε εστέρες, ο οξικός γερανυλεστέρας ο οξικός λυναλυλεστέρας ο οξικός κιτρονελλυλεστέρας, ο οξικός μεθυλεστέρας κ.α. Από όλα τα παραπάνω συστατικά εκείνα που συμβάλλουν περισσότερο στο άρωμα των αιθερίων ελαίων είναι οι εστέρες. Από την άλλη μεριά, τα κυριότερα μη οξυγονούχα συστατικά είναι τα μονοκυκλικά και δικυκλικά τερπένια (λεμονένιο, πινένιο, καμφένιο). Βιοσύνθεση αιθερίων ελαίων Με τον όρο βιοσύνθεση νοείται η σύνθεση χημικών ουσιών που γίνεται από τους ζωντανούς οργανισμούς και μέσα σε αυτούς. Ειδικότερα, η βιοσύνθεση των αιθερίων ελαίων είναι μία σειρά διαφόρων χημικών αντιδράσεων που γίνονται μέσα στους φυτικούς ιστούς μέχρι τον τελικό σχηματισμό τους. Η σύνθεση του αιθερίου ελαίου ποικίλει στα διάφορα στάδια ανάπτυξης του φυτού. Διαφοροποιήσεις παρατηρούνται στο αιθέριο έλαιο νεαρών και ώριμων φύλλων του ίδιου φυτού. Για την μετατροπή των διαφόρων συστατικών δεν απαιτείται πολύς χρόνος παρά μόνο λίγες ώρες. Μέχρι στιγμής δεν υπάρχει ακριβής απάντηση για τον τρόπο βιοσύνθεσης των αιθερίων ελαίων, παρά μόνο η γενική παραδοχή ότι τα διάφορα συστατικά τους σχηματίζονται από απλούστερες πρόδρομες ουσίες (Σκρουμπής 1998). Εκτός, όμως, από τον τρόπο σχηματισμού των αιθερίων ελαίων, μυστήριο καλύπτει και το ακριβές τμήμα του φυτού στο οποίο λαμβάνει χώρα η σύνθεσή τους. Συστηματικές μελέτες και έρευνες αποδεικνύουν ότι η μεγαλύτερη ποσότητα αιθερίου ελαίου βρίσκεται στα αυξητικά όργανα του φυτού, καθώς και στα νεαρής ηλικίας φυτά. Τα αιθέρια έλαια βρίσκονται μέσα σε ειδικούς αδένες εκκρίσεως οι οποίοι είναι είτε εσωτερικοί είτε εξωτερικοί. Η κατανομή των αδένων στα φυτικά όργανα είναι ακανόνιστη. Οι διαστάσεις και ο αριθμός των αδένων αυξάνει όσο αυτοί βρίσκονται πλησιέστερα στις μεγάλες νευρώσεις των φύλλων. Η έκλυση του αιθερίου ελαίου από τα φυτά αποδίδεται τόσο στην εξάτμιση, όσο και στη ρήξη των τοιχωμάτων των αδένων που προκαλείται από την οσμωτική πίεση των κυττάρων που αναπτύσσονται και τα οποία περιβάλλουν τους αδένες και περιέχουν διάλυμα με ζάχαρα, άλατα και κολλοειδή (Sivropoulou et al., 1995, Kulisic et al., 2004). 11

Παραλαβή των αιθερίων ελαίων І) Στο εργαστήριο Іα) απόσταξη Η μέθοδος της απόσταξης είναι η πιο διαδεδομένη και οικονομική μέθοδος, βασίζεται στη διαφορά των τάσεων των ατμών των συστατικών του διαλύματος και διακρίνεται σε (Σαρλής Γ., 1994, Karpouhtsis et al., 1998, Gounaris et al., 2002): Απόσταξη με υδρατμούς (Steam Distillation): Σε εσμυρισμένη σφαιρική φιάλη 1 L προστίθενται 100 gr λειοτριβημένου φυτικού υλικού το οποίο αναδύεται καλά με ποσότητα νερού ίση με 0,5 L που έχει ήδη προστεθεί. Μετά την προσθήκη γυάλινων σφαιριδίων η φιάλη συνδέεται με επίθεμα κατάλληλο για έλαια ελαφρότερα του νερού και ψυκτήρα. Η διαδικασία τελειώνει εφόσον δεν παρατηρείται αύξηση του συλλεγόμενου αιθερίου ελαίου για μια ώρα. Το έλαιο μετά το τέλος της απόσταξης ψύχεται και μετριέται απευθείας. Το ποσό του ελαίου εκφράζεται σε ml/100 gr φυτικού υλικού. Απόσταξη με κενό (Vacuum Head Space Distillation): Σε εσμυρισμένη φιάλη 1 L φέρονται 100 gr αποξηραμένου φυτικού υλικού. Η φιάλη συνδέεται στη σειρά με δυο παγίδες και μια αντλία κενού ενώ βρίσκεται σε υδατόλουτρο θερμοκρασίας 30 ο C. Οι παγίδες τοποθετούνται σε λουτρά ξηρού πάγου ακετόνης θερμοκρασίας 70 ο C. Μετά το τέλος της απόσταξης η διάρκεια της οποίας είναι 8 ώρες παραλαμβάνονται τα πτητικά με έκπλυση των παγίδων 3 Χ 5 ml διχλωρομεθάνιο. Απόσταξη με Υδρατμούς Εκχύλιση με Οργανικό Διαλύτη (Steam Distillation Extraction): Σε εσμυρισμένη φιάλη 100 ml φέρονται 10 gr λειοτριβημένου φυτικού υλικού και προσθέτονται 50 ml νερό. Σε μια άλλη εσμυρισμένη φιάλη τοποθετούνται 3 ml διαιθυλαιθέρα. Στις φιάλες προσθέτονται γυάλινα σφαιρίδια τα οποία προσαρμόζονται σε ειδικό επίθεμα εκχυλιστήρα, κατάλληλο για οργανικούς διαλύτες ελαφρότερους του νερού, και ψυκτήρας. Η φιάλη του διαιθυλαιθέρα θερμαίνεται στους 30-50 ο C και μετά από πέντε λεπτά αρχίζει να θερμαίνεται και η φιάλη με το λειοτριβημένο φυτικό υλικό και το νερό, περίπου στους 140 ο C. Στον ψυκτήρα κυκλοφορεί ψυκτικό υγρό σε θερμοκρασία -10 ο C. Η απόσταξη διαρκεί περίπου μια ώρα ενώ 20 λεπτά και αφού οι οργανικές ουσίες έχουν διαχωριστεί και έχουν μεταφερθεί στη φιάλη με τον οργανικό διαλύτη λαμβάνουμε το αιθέριο έλαιο. 12

Απομόνωση από το χώρο πάνω από το φυτό (Head Space): Πρόκειται για μια δυναμική μέθοδο σύμφωνα με την οποία τα πτητικά συστατικά μεταφέρονται με τη βοήθεια αδρανούς αερίου, από το χώρο πάνω από το φυτό, σε μια παγίδα ενεργού άνθρακα ή άλλου υλικού που έχει την ιδιότητα να προσροφά τις οργανικές ενώσεις. Εν συνεχεία, η παγίδα περιλούεται με πολύ μικρή ποσότητα διαλύτη. Η διαδικασία αυτή αφού επαναληφθεί πολλές φορές στο τέλος αποδίδει το προϊόν της έκλυσης, το οποίο είναι πλούσιο σε πτητικά συστατικά. Εκχύλιση με υπερκρίσιμα ρευστά: Ο εξοπλισμός της μεθόδου αυτής απαιτεί: αντλία υψηλής πίεσης ικανή να λειτουργεί μέχρι πίεση 500 bar και να προωθεί το CO 2 με μέγιστη ροή 4 kg/h, δοχείο στο οποίο θα τοποθετείται το δείγμα και ρυθμιστές πίεσης και θερμοκρασίας, ώστε να προκαλείται κλασμάτωση του αρχικού εκχυλίσματος σε διαφορετικά δοχεία και να υπάρχει η δυνατότητα συλλογής αιθερίου ελαίου ανώτερης ποιότητας. Іβ) εκχύλιση Οι τρόποι παραλαβής των αιθερίων ελαίων με εκχύλιση στο εργαστήριο είναι οι ακόλουθοι τρεις: 1) η απλή εκχύλιση σε «θερμοκρασία δωματίου», 2) η εκχύλιση σε συσκευή Soxhlet και 3) η εκχύλιση σε συσκευή «λουτρού υπερήχων». Η μέθοδος που θα χρησιμοποιηθεί για την παραλαβή του αιθερίου ελαίου καθορίζεται από τη δομή του φυτικού υλικού, το νερό που περιέχει και το είδος των συστατικών που πρόκειται να απομονωθούν (Kokkini, 1992, Gotsiou et al., 2002). Αναλυτικότερα, Απλή εκχύλιση σε «θερμοκρασία δωματίου»: Το φυτικό υλικό εκχειλίζεται και αναδεύεται σε ειδικό αναμικτήρα μόνο όταν επιχειρείται εξαντλητική εκχύλιση και πρόκειται να ακολουθήσει φιλτράρισμα και παραλαβή του εκχυλίσματος το οποίο στη συνέχεια συμπυκνώνεται. Στην περίπτωση αυτή, η απομόνωση συστατικών από πράσινους φυτικούς ιστούς είναι επιτυχής μόνο όταν η εκχύλιση με αλκοόλη δώσει μετά από συνεχόμενες εκχυλίσεις άχρωμη αλκοόλη. Εκχύλιση με συσκευή Soxhlet: Αναφέρεται στο τελικό αποτέλεσμα της παραλαβής αιθερίου ελαίου μετά από διαδοχικές εκχυλίσεις του αποξηραμένου φυτικού ιστού με διαφορετικούς διαλύτες σε συσκευή, στην οποία τα εκχυλίσματα συμπυκνώνονται μέχρι ξηρού σε θερμοκρασία 30-40 ο C. Οι διαλύτες που συνήθως χρησιμοποιούνται είναι αιθέρας και αλκοόλη. 13

Εκχύλιση σε συσκευή «λουτρού υπερήχων»: Το φυτικό υλικό μαζί με ανάλογη ποσότητα διαλύτη τοποθετείται σε υδατόλουτρο υπερήχων, που λειτουργεί σε συγκεκριμένη συχνότητα. Η εκχύλιση πραγματοποιείται σε θερμοκρασία μικρότερη των 30 ο C και ελέγχεται για να διατηρείται σταθερή. Η παραλαβή του αιθερίου ελαίου πραγματοποιείται μέσα σε λίγα λεπτά από τη λειτουργία των υπερήχων. Οι προαναφερθέντες τρόποι παραλαβής των αιθερίων ελαίων από τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά παρουσιάζουν κατά την αξιολόγησή τους πλεονεκτήματα όσο και ορισμένα μειονεκτήματα. Ωστόσο, οι κλασικότεροι και πλέον διαδεδομένοι τρόποι απομόνωσης των συστατικών στα οποία οφείλεται το άρωμα των φυτών είναι η απόσταξη με υδρατμούς και η εκχύλιση με διαλύτη. И) Στη βιομηχανία Иα) Μηχανική παραλαβή Με τη μηχανική παραλαβή τα αιθέρια έλαια λαμβάνονται μόνο με μηχανικά μέσα. Τέτοιου είδους μέσα χρησιμοποιούνται στους ξηρούς καρπούς και στους φλοιούς των εσπεριδοειδών. Τα μηχανήματα αυτά για τους ξηρούς καρπούς είναι πιεστήρια που μοιάζουν με τα κοινά ελαιοτριβεία. Αντιθέτως για τους φλοιούς των εσπεριδοειδών χρησιμοποιούνται μηχανήματα που επεξεργάζονται ολόκληρους καρπούς και μηχανήματα που επεξεργάζονται τους φλοιούς, αφού προηγουμένως οι καρποί κοπούν σε δυο ή περισσότερα μέρη και αφαιρεθεί ο χυμός. Σχετικά με τους φλοιούς υπάρχουν εκείνα τα μηχανήματα που ξύνουν το φλοιό και απελευθερώνεται το αιθέριο έλαιο και εκείνα που το τρυπούν με αποτέλεσμα να βγαίνουν επίσης αιθέρια έλαια (Σκρουμπής, 1988). Иβ) Εκχύλιση Η μέθοδος της εκχύλισης χρησιμοποιείται για την παραλαβή αιθερίων ελαίων από άνθη ή φυτικά υλικά που είναι ευπαθή στην απόσταξη. Οι τρόποι παραλαβής είναι οι παρακάτω (Ανάσης, 1962, Σκρουμπής, 1988, Γκόλιαρης, 1992): Εκχύλιση με πτητικούς διαλύτες: Αποτελεί την πιο εύχρηστη μέθοδο για την παραλαβή αιθερίων ελαίων αν και χρειάζεται πολυδάπανες εγκαταστάσεις και ειδικευμένο προσωπικό. Κατά την εφαρμογή της χρησιμοποιείται ως πτητικός διαλύτης πετρελαϊκός αιθέρας καθώς και 14

βενζόλιο, αιθυλική αλκοόλη, κ.λπ. Με τη χρήση κατάλληλων εκχυλιστικών συγκροτημάτων το προϊόν που λαμβάνεται μετά την αφαίρεση του πτητικού διαλύτη ονομάζεται σύγκριμα ή κονκρέτα και περιέχει εκτός από το αιθέριο έλαιο και διάφορες άλλες ουσίες, όπως κηρούς και χρωστικές. Από αυτό μετά από ειδική κατεργασία με αλκοόλη λαμβάνεται και το τελικό προϊόν ή απόλυτο που είναι και το καθαρό αιθέριο έλαιο. Εκχύλιση με ψυχρό λίπος: Η πιο παλιά μέθοδος η οποία είναι αποτέλεσμα του βελτιωμένου τρόπου παρασκευής αρωματικών αλοιφών που χρησιμοποιούνταν στην αρχαιότητα, όταν τοποθετούσαν άνθη ή ρίζες μέσα σε γυάλινα δοχεία που περιείχαν λίπος. Χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στο παρελθόν ενώ σήμερα έχει πλέον εγκαταλειφθεί. Ως φυτικό υλικό χρησιμοποιούνται τα άνθη που συνεχίζουν και μετά τη συλλογή τους να διασκορπίζουν στο περιβάλλον το άρωμά τους ενώ σχετικά με το λίπος απαιτείται αυτό να είναι ημίσκληρο και καθαρό. Μετά την εκχύλιση που διαρκεί 24-30, το λίπος και το αιθέριο έλαιο κατεργάζονται με αλκοόλη, οπότε αφαιρείται το λίπος και λαμβάνεται το καθαρό αιθέριο έλαιο. Εκχύλιση με θερμό λίπος: Η μέθοδος αυτή μοιάζει με την προηγούμενη και εφαρμόζεται για την παραλαβή αιθερίων ελαίων από άνθη τα οποία δε συνεχίζουν τη φυσιολογική δράση της παραγωγής και διαχύσεως στο περιβάλλον του αρώματός τους. Το λίπος με τα άνθη τοποθετούνται σε δοχεία γύρω στους 800 ο C. Όταν το λίπος κορεσθεί με αιθέριο έλαιο τότε με ειδική κατεργασία λαμβάνεται το καθαρό αιθέριο έλαιο. Ωστόσο, η παραπάνω μέθοδος σήμερα έχει εγκαταλειφθεί και δε χρησιμοποιείται ευρύτερα. Εκχύλιση με υδρόφιλους διαλύτες: Η χρήση υδατοδιαλυτών διαλυτών ως εκχειλίστηκα μέσα ή σε ανάμειξη με νερό για την παραλαβή των αιθερίων ελαίων εφαρμόζεται στον κλάδο της κοσμητολογίας. Πιθανοί διαλυτές είναι η αιθυλενογλυκόλη και βουτυλενογλυκόλη. Απαραίτητη προϋπόθεση για τη χρήση τέτοιων εκχυλισμάτων ως έχουν, είναι ο έλεγχος του τίτλου δραστικών ουσιών, δεδομένου ότι οι περισσότερες από αυτές είναι ιδιαίτερα ασταθείς όταν βρίσκονται σε διαλύματα. Υπερκρίσιμη Εκχύλιση (SFE): Κάθε συστατικό σε θερμοκρασία και πίεση πάνω από το κρίσιμο σημείο (το σημείο που αλλάζει φάση) βρίσκεται σε υπερκρίσιμη κατάσταση. Πάνω από την κρίσιμη 15

θερμοκρασία ένα συστατικό που είναι αέριο δεν μπορεί να υγροποιηθεί παρόλη την εφαρμογή υψηλής πίεσης. Η κρίσιμη πίεση είναι των ατμών του αερίου σε κρίσιμη θερμοκρασία. Το ρευστό σε υπερκρίσιμο περιβάλλον διατηρεί τις ιδιότητες τόσο της υγρής όσο και της αέριας φάσης. Η υπερκρίσιμη εκχύλιση είναι μια ραγδαία αναπτυσσόμενη μέθοδος διαχωρισμού, χρησιμοποιώντας διαλύτες όπως το διοξείδιο του άνθρακα CO 2 σε υπερκρίσιμες συνθήκες. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την πλήρη απομάκρυνση του CO 2 από το εκχύλισμα, με μια απλή εκτόνωση σε ατμοσφαιρική πίεση. Βασικό μειονέκτημα της μεθόδου είναι η μεγάλες πιέσεις λειτουργίας, που συνεπάγονται μεγάλο κόστος, καθώς επίσης και η πολυπλοκότητά της. Εκχύλιση με υπερήχους: Στην εκχύλιση με υπέρηχους, το δείγμα τοποθετείται με κατάλληλο οργανικό διαλύτη σε λουτρό υπερήχων. Η διάδοση των υπερήχων χαρακτηρίζεται από ελάχιστη συχνότητα 16kHz και προκαλεί κίνηση του υγρού λόγω συμπίεσης και αραίωσης. Με την αύξηση της πίεσης επιτυγχάνονται φαινόμενα διείσδυσης και μεταφοράς, ενώ με την αύξηση της θερμοκρασίας επιταχύνονται φαινόμενα διάχυσης και διαλυτοποίησης. Με την χρήση των υπερήχων μειώνεται ο χρόνος εκχύλισης, χρησιμοποιούνται μικρότεροι όγκοι διαλυτών και εκχυλίζονται ταυτόχρονα πολλά δείγματα. Η εκχύλιση με υπέρηχους εφαρμόζεται στον προσδιορισμό ενώσεων που είναι θερμικά ασταθείς. Εκχύλιση με μικροκύματα (MAE: microwave assisted extraction): Τις τελευταίες δεκαετίες υπήρχε έντονο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη νέων τεχνικών παραλαβής των αιθερίων ελαίων, με την χρήση των οποίων έχει τελικά επέλθει σημαντική μείωση στο χρόνο εκχύλισης και στον όγκο δείγματος διαλύτη. Έτσι άρχισε η χρήση των μικροκυμάτων (MW) στην εκχύλιση. Με τα μικροκύματα υπάρχει σημαντική μείωση στο χρόνο εκχύλισης, σε σχέση με τις κλασσικές μεθόδους (Soxhlet). Με τις συμβατικές μεθόδους η θερμότητα μεταδίδεται από την θερμαντική πλάκα στο δοχείο θέρμανσης και από εκεί στο διάλυμα. Αντίθετα με τα μικροκύματα η θέρμανση ξεκινάει από το δείγμα, μιας και το δοχείο δεν απορροφά την ακτινοβολία των μικροκυμάτων. Όπως φαίνεται παρακάτω, η θερμότητα, που παράγεται από τα MW, είναι εξάρτηση του διαλύματος. Αυτό συμβαίνει μιας και υπάρχουν διαλύτες που απορροφούν τα MW (π.χ μεθανόλη) και άλλοι που δεν την απορροφούν και επομένως δεν θερμαίνονται (π.χ εξάνιο).με την ΜΑΕ υπάρχει 16

επίσης και σημαντική μείωση στον όγκο δείγματος και διαλύτη, σε σχέση με την Soxhlet, λόγω της αποδοτικότερης εκχύλισης. Иγ) Απόσταξη Πρόκειται για την πιο απλή, οικονομική και ευρύτατα χρησιμοποιούμενη μέθοδο για την παραλαβή των αιθερίων ελαίων από όλα σχεδόν τα αρωματικά φυτά. Χρησιμοποιούμενη κιόλας από την αρχαιότητα, σήμερα, χάρη στην τεχνική πρόοδο που σημειώθηκε, η μέθοδος της απόσταξης τόσο από άποψη μηχανημάτων, όσο και συνθηκών λειτουργίας τους έχει βελτιωθεί σημαντικά και αποτελεί τη βάση για κάθε βιομηχανία αιθερίων ελαίων. Διακρίνεται ανάλογα με τον τρόπο που λαμβάνει χώρα σε τρία είδη τα οποία θεωρητικά δε διαφέρουν μεταξύ τους αλλά πρακτικά παρουσιάζουν διαφορές που επιδρούν ποικιλότροπα στα λαμβανόμενα προϊόντα. Συγκεκριμένα, Υδραπόσταξη ή απόσταξη με νερό (water distillation): Στο παρελθόν χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα ωστόσο λόγω των πλεονεκτημάτων που παρουσίαζε η χρήση της περιορίσθηκε αισθητά. Το χαρακτηριστικό στοιχείο της απόσταξης αυτής είναι ότι το νερό και το φυτικό υλικό που βρίσκονται μέσα στον άμβυκα έρχονται σε άμεση επαφή μεταξύ τους με αποτέλεσμα την υδρόλυση των διαφόρων συστατικών του αιθερίου ελαίου που συνεπάγεται υποβάθμιση της ποιότητάς του. Υδρο-απόσταξη ή απόσταξη με νερό και ατμό (water and steam distillation): Το είδος αυτό της απόσταξης αντικατέστησε το προηγούμενο και χρησιμοποιείται σε πολλές περιπτώσεις, ιδίως όταν πρόκειται για μικρής κλίμακας αποστάξεις. Πλεονεκτεί από την υδραπόσταξη γιατί το φυσικό υλικό που αποστάζεται δεν έρχεται σε άμεση επαφή με το νερό, αλλά τοποθετείται σε πλέγμα που βρίσκεται λίγο πιο πάνω από την επιφάνειά του (Καταξάκη, 2000). Απόσταξη με υδρατμούς (steam distillation): Εμφανίζει πολλές ομοιότητες με την προηγούμενη μέθοδο αλλά χαρακτηρίζεται ως πιο σύγχρονο και για αυτό χρησιμοποιείται ευρύτατα από τις βιομηχανίες για μεγάλες αποστάξεις. Η διαφορά του με την υδρο-ατμοαπόσταξη είναι ότι δεν υπάρχει νερό στον πυθμένα του άμβυκα για να παραχθεί ατμός. Ο ατμός παράγεται σε ειδικό ατμολέβητα ή ατμογεννήτρια και στη συνέχεια εισάγεται στον άμβυκα αποστάξεως όπου υπάρχει το φυτικό υλικό, συνήθως με πίεση μεγαλύτερη από την ατμοσφαιρική. 17

Τα αιθέρια έλαια συντηρούνται σε γυάλινα ή μεταλλικά μπουκάλια από ανοξείδωτο χάλυβα απαλλαγμένα από ίχνη νερού και σε θερμοκρασία γύρω στους 0 ο C. Ιδιότητες αρωματικών φυτών-αιθερίων ελαίων Τόσο τα αρωματικά φαρμακευτικά φυτά όσο και τα αιθέρια έλαια αυτών διαθέτουν μία πλειάδα ωφέλιμων και σημαντικών ιδιοτήτων και δράσεων, ορισμένες εκ των οποίων είναι οι παρακάτω: Αντιβακτηριδιακή: τα αρωματικά φυτά δρουν ως ευρέως φάσματος μικροβιοκτόνα έναντι ενός πλήθους παθογόνων μικροοργανισμών (Pasteurella multocida, Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa κ.α.). Η ιδιότητα αυτή οφείλεται κυρίως στη δυνατότητα των υδρόφοβων αιθερίων ελαίων να διεισδύουν μέσα στην κυτταρική μεμβράνη των βακτηριδίων, να αποσυνθέτουν και να αποδιοργανώνουν τις δομές της μεμβράνης και να προκαλούν διαφυγή ιόντων (Windisch et al., 2008). Ωστόσο, η μεταφορά αυτών των ιδιοτήτων στην πράξη έχει ορισμένες δυσκολίες οι οποίες οφείλονται τόσο στις αλληλεπιδράσεις με άλλα ενεργά συστατικά που βρίσκονται στην τροφή, όσο και σε διάφορους εξωγενείς παράγοντες όπως το είδος του ζώου, η ηλικία του, η σύνθεση της τροφής κ.α. (Ντότας Δ., 2010). Αντιμυκητιακή: Το αιθέριο έλαιο της ρίγανης αναστέλλει τη βλαπτική δράση διαφόρων μυκήτων και μυκοτοξινών (Aspergillus spp., Fusarium spp., κ.α.). Αντιπαρασιτική: Τα κύρια συστατικά της ρίγανης (θυμόλη και καρβακρόλη), έχουν αντικοκκιδιακή δράση έναντι της Eimeria tenella (Giannenas et al. 2003). Ορισμένες μελέτες, μάλιστα, προτείνουν τον εμβολιασμό κατά της κοκκιδιώσης, σε συνδιασμό με ενώσεις που περιέχονται στη ρίγανη, ως μία εναλλακτική μέθοδο ελέγχου της υγείας του πεπτικού συστήματος των ορνίθων (Waldenstedt, 2003). Αντικαρκινική: Παρά το γεγονός ότι η συγκεκριμένη δράση δεν έχει μελετηθεί επαρκώς, ωστόσο, έχει βρεθεί ότι η καρβακρόλη προκαλεί αναστολή του DMBA το οποίο προκαλεί καρκινογένεση στα ποντίκια και αύξηση του μελανώματος in vitro. Επίσης, η ίδια ουσία αποτρέπει τη δράση γνωστών μεταλλαξιογόνων στα λεμφοκύτταρα καθώς αναστέλλει τη σύνθεση του DNA 18

σε μυοβλάστες ποντικιών (Ipek et al., 2005). Το λεμονένιο διαθέτει σημαντική αντινεοπλασματική δράση έναντι όγκων στο μαστό, τον πνεύμονα και τον στόμαχο των τρωκτικών (Zeytinoglu et al., 2003). Ανοσοδιεγερτική: Τα αιθέρια έλαια ενεργοποιούν το ανοσοποιητικό σύστημα, ενώ ορισμένα συστατικά τους αυξάνουν την απορρόφηση ιικών σωματιδίων από το αίμα (Zeytinoglu et al., 2003). Ενίσχυση της όρεξης: Οι αρωματικοί υδρογονάνθρακας που περιέχονται στα αρωματικά φυτά, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, προσδίδουν σ αυτά το χαρακτηριστικό τους άρωμα. Η διέγερση της όσφρησης και της γεύσης λειτουργούν ως προπαρασκευαστικοί παράγοντες για την έναρξη κατανάλωσης της τροφής. Η αύξηση των αποδόσεων των ζώων συνδέεται με την αύξηση κατανάλωσης της τροφής (Animal Health Technical Bulletin, 2007). Εντομοκτόνος/εντομοαπωθητική δράση: Συγκεκριμένα, η καρβακρόλη και η θυμόλη έχουν την πιο ισχυρή τοξική δράση απέναντι σε προνύμφες και ενήλικα έντομα όπως το Culex pipiens molestus (Traboulsi et al., 2002). Αντιφλεγμονώδης: Η ευγενόλη προκαλεί αναστολή της λιποξυγενάσης και της κυκλοξυγενάσης στην οδό μεταβολισμού του αραχιδονικού οξέος (Standen et al., 2004). Το αραχιδονικό οξύ είναι ένα πολυακόρεστο λιπαρό οξύ με 20 άτομα άνθρακα, το οποίο προέρχεται από τα φωσφολιπίδια των κυτταρικών μεμβρανών, ύστερα από τη δράση των φωσφολιπασών. Με την επίδραση της κυκλοξυγενάσης λαμβάνονται προσταγλανδίνες και θρομβοξάνες, ενώ όταν δράσει η λιποξυγενάση προκύπτουν υδροξέα και λευκοτριένια. Οι ουσίες αυτές δρουν ως χημικοί μεσολαβητές της φλεγμονής (Τσαγγάρης, 1993). Αντιοξειδωτική: Η απόφαση της ευρωπαϊκής ένωσης το 1999 για κατάργηση της χρήσης των συνθετικών αντιοξειδωτικών ουσιών κατέστησε αναγκαία την αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων εκ μέρους της βιομηχανίας τροφίμων. Τα BHA (βουτυλοϋδροξυανισόλη, Butylated Hydroxyanisole), BHT (βουτυλοϋδροξυτολουόλη, Butylated Hydroxytoluene), TBHQ (τετραβουτυλοϋδροξυκινόνη, Tertiary Butylated Hydroquinone) και PG (γαλλικός προπυλεστέρας, propylgalate) αποτελούν τα πιο συνηθισμένα συνθετικά αντιοξειδωτικά τα οποία αδρανοποιούν τόσο τις βλαστικές μορφές 19

όσο και τα σπόρια των μυκήτων των θετικών και των αρνητικών κατά Gram βακτηρίων. Οι αμφιβολίες, ωστόσο, για την ασφάλεια των παραπάνω αντιοξειδωτικών άρχισαν το 1966 από τον Clement και συνεχίστηκαν να ερευνώνται μέσω του Dewdney το 1997. Έτσι, οι επιστήμονες στράφηκαν προς τα αιθέρια έλαια των αρωματικών φυτών τα οποία επιβραδύνουν τη διαδικασία της υπεροξείδωσης των λιπιδίων και είναι ασφαλή και σαφώς περισσότερο αποδεκτά από τους καταναλωτές σε σχέση με τα συνθετικά αντιοξειδωτικά (Milos et al., 2000, Su et al., 2007). Η αντιοξειδωτική τους δράση φαίνεται να οφείλεται στις υδροξυομάδες των φαινολικών συστατικών τους (Milos et al., 2000). Γενικές πληροφορίες για τη ρίγανη (Origanum vulgare spp) και το αιθέριο έλαιό της Η λέξη ρίγανη προέρχεται από το όρος και γάνος (χαρά, λαμπρότητα). Σύμφωνα με τη μυθολογία, ένας υπηρέτης του βασιλιά της Κύπρου έσπασε ένα βάζο με άρωμα και λιποθύμησε απ το φόβο του. Οι θεοί τον μεταμόρφωσαν σε ρίγανη. Μετά από αυτό, όταν φύτρωνε ρίγανη κοντά στο μνήμα έλεγαν πως οι νεκροί είναι καλά. Κατά τον Αριστοτέλη μία χελώνα όταν καταπιεί φίδι, για να μη δηλητηριαστεί, αμέσως μετά τρώει ρίγανη. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο κάποτε τη ρίγανη την θεωρούσαν αντίδοτο για τη δηλητηρίαση. Έλληνες και Ρωμαίοι τη χρησιμοποιούσαν ως αντισηπτικό, συντηρητικό και σε λάδι για μασάζ. Χρησιμοποιήθηκε, ακόμα, και για τη θεραπεία του βήχα (σε συνδυασμό με μέλι) και των αμυγδαλών. Τον 16 ο αιώνα χρησιμοποιήθηκε ως θεραπευτικό μέσο κατά της πανούκλας. Πρόσφατα, τη χορηγούσαν σε θεραπευτικά λουτρά για τη φαγούρα και την ψώρα. Η λαϊκή θεραπευτική τη χρησιμοποιεί ως τονωτικό και ευστόμαχο. Είναι ένα από τα γνωστά και ευρέως χρησιμοποιούμενα αρωματικά φυτά σε διάφορες κουζίνες. Χρησιμοποιούνται τα φύλλα και οι κορυφές του φυτού, φρέσκα ή αποξηραμένα (Γιαννούκος, 2005). Η ρίγανη είναι πολυετές φυτό, ανήκει στην οικογένεια Lamiaceae ή Labiatae, την οικογένεια δηλαδή των χειλανθών, στο γένος Οriganum. Ως ρίγανη διακινούνται και χρησιμοποιούνται τέσσερα διαφορετικά είδη φυτών, το Origanum vulgare (ελληνική ρίγανη), το Coridothymus capitatus (ισπανική ρίγανη), το 20

Origanum onites (τουρκική ρίγανη) και το Satureja thymbra. Στην Ελλάδα, το πιο διαδεδομένο είδος φαίνεται να είναι το Origanum vulgare ssp. Hirtum. Η καλλιέργεια της ρίγανης εντοπίζεται κυρίως στη Μακεδονία, τη Θράκη και τη Θεσσαλία. Σε επίπεδο Ε.Ε., η Ελλάδα και η Γερμανία έχουν τις περισσότερες καλλιεργήσιμες εκτάσεις ρίγανης (550 και 531 εκτάρια, αντίστοιχα). Οι κυριότερες χώρες προορισμού των ελληνικών εξαγωγών είναι οι Η.Π.Α. και η Γερμανία ενώ οι εισαγωγές προέρχονται από την Τουρκία, τη Βουλγαρία και την Αλβανία (www.agrool.gr). Εικόνα 1: Ρίγανη (Origanum vulgare) Η ρίγανη μπορεί να καλλιεργηθεί σε πεδινές, ημιορεινές και ορεινές περιοχές και σε ποικιλία εδαφών, εκτός από τα πολύ αμμώδη και αργιλώδη. Η άριστη θερμοκρασία ανάπτυξης είναι 18-22 ο C με όριο ανάπτυξης τους 4-33 ο C, ενώ τα φυτά πλέον του ενός έτους αντέχουν σε θερμοκρασίες -25 έως 42 ο C. Ο πολλαπλασιασμός της γίνεται με σπόρο και με μοσχεύματα. Φυτεύεται το φθινόπωρο ή νωρίς την άνοιξη και η συλλογή της γίνεται το καλοκαίρι, όταν το φυτό είναι σε πλήρη άνθηση και έχει την υψηλότερη περιεκτικότητα σε αιθέρια έλαια. Η καταπολέμηση των ζιζανίων είναι ένας σημαντικός παράγοντας επιτυχίας της φυτείας ρίγανης. Γενικότερα, όμως, δεν αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα εχθρών και ασθενειών. Δεν είναι ιδιαίτερα απαιτητική σε θρεπτικά στοιχεία, αν και για την μεγιστοποίηση της απόδοσης της καλλιέργειας με τη μικρότερη δυνατή σπατάλη ενέργειας κρίνεται σκόπιμο να γίνεται σε τακτά χρονικά διαστήματα ανάλυση εδάφους για τον προσδιορισμό της θρεπτικής κατάστασης αυτού. Για την καλύτερη θρέψη, γενικά, πρέπει να γίνεται ετήσια βασική λίπανση με άζωτο, φώσφορο και 21

κάλιο. Έχει αποδειχθεί ότι τα φυτά αντιδρούν πολύ καλά σε πρόσθετες λιπάνσεις κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης και ιδιαίτερα μετά από συγκομιδή. Οι ανάγκες σε νερό είναι περιορισμένες, γι αυτό μπορεί να καλλιεργηθεί ως ξηρική, αρκεί να καλλιεργείται σε εδάφη που συγκρατούν υγρασία και σε περιοχές με υψηλή βροχόπτωση και δροσερό καλοκαίρι (www.agrool.gr). Η ρίγανη αποτελεί ένα πολύ σημαντικό φυτικό είδος διότι περιέχει συστατικά με σημαντική βιολογική δράση. Οι κύριες ουσίες που βρίσκονται στο αιθέριο έλαιο και στις οποίες αποδίδονται οι βιολογικές δράσεις είναι η καρβακρόλη και η θυμόλη, δύο φαινολικές ενώσεις που δρουν συνεργικά. Εκτός, όμως, από αυτές τις δύο ουσίες ανιχνεύονται και άλλες σε μικρότερες ποσότητες: γ-τερπινένιο, π-κυμένιο, α-πινένιο, καμφένιο, β-μπισαμπολένιο, μυρκένιο, β-καρυοφυλλένιο, β-πινένιο, σαβινένιο, τερπινεν-4-όλη, τερπινολένιο, λιναλοόλη κ.α. Η ελληνική ρίγανη πλεονεκτεί σε σχέση με την ισπανική και την τούρκικη στο ότι περιέχει μεγαλύτερη ποσότητα αιθερίου ελαίου, που κυμαίνεται από 1,8 έως 8,2 ml/100g ξηρού βάρους. Ακόμα, όμως, και ανάμεσα σε πληθυσμούς του ίδιου είδους παρατηρούνται μεγάλες διαφορές στην ποιοτική και στην ποσοτική σύσταση του αιθερίου ελαίου (www.agrool.gr). Στην άγρια ρίγανη, ανευρίσκονται πάντα σε μεγαλύτερες ποσότητες η καρβακρόλη και η θυμόλη, ενώ τα άλλα δύο συστατικά (γ-τερπινένιο και π-κυμένιο) που ανιχνεύονται σταθερά, είναι σε πολύ μικρότερη συγκέντρωση (Kokkini et al., 1997). Η απόδοση σε αιθέριο έλαιο, εκτός από το γεωγραφικό τόπο, επηρεάζεται και από την εποχικότητα της συγκομιδής του φυτού, καθώς είναι σαφώς μικρότερη το φθινόπωρο απ ότι το καλοκαίρι. Εξίσου σημαντικό ρόλο στην περιεκτικότητα του φυτού σε αιθέριο έλαιο διαδραματίζει και ο τρόπος ανάπτυξης του φυτού, εάν δηλαδή είναι αυτοφυές ή εάν χρησιμοποιήθηκε ανόργανη θρέψη ή οργανική λίπανση (Πίνακας 1) Πίνακας 1: Περιεκτικότητα διαφόρων μορφών αυτοφυούς/καλλιεργούμενης ρίγανης σε αιθέρια έλαια ΦΥΤΙΚΟ ΕΙΔΟΣ ΠΕΡΙΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ(% όγκος/ξηρό βάρος) αυτοφυής 3,97 ανόργανη θρέψη 5,26 οργανική λίπανση 4,45 Πηγή: Λάζαρη, Δ. (2011) 22

Παρά τις διαφορές που παρατηρούνται λόγω εποχικότητας, γεωγραφικής θέσης και τρόπου ανάπτυξης στην περιεκτικότητα της ρίγανης σε αιθέριο έλαιο, το άθροισμα των βασικών συστατικών του (καρβακρόλη, θυμόλη, γ-τερπινένιο και π- κυμένιο) κυμαίνεται μεταξύ 85-96,8% (Πίνακας 2) Το γεγονός αυτό καταδεικνύει ότι το αιθέριο έλαιο του Origanum vulgare spp. hirtum χαρακτηρίζεται από αξιοθαύμαστη σταθερότητα (www.agrool.gr). Πίνακας 2: Σύσταση (%) αιθερίου ελαίου ρίγανης (Origanum vulgare) καρβακρόλη 94,3 π-κυμένιο 2,3 γ-τερπένιο 2 Πηγή: Λάζαρη, Δ (2011) Γενικές πληροφορίες για το φασκόμηλο (Salvia officinalis) και το αιθέριο έλαιό του Το φασκόμηλο ή φασκομηλιά (Salvia officinalis) είναι φυτό δικότυλο της οικογένειας Labiatae (Χειλανθών), Τάξη (Lamiales) και γένος Salvia sp. Το όνομα του γένους Salvia προέρχεται από το λατινικό ρήμα salvare (=σώζω ζωές). Στο γένος αυτό υπάγονται περίπου 900 είδη κατεσπαρμένα στις εύκρατες και θερμές περιοχές της γης, είναι πολυετές, θαμνώδες με πολυάριθμα κλαδιά ύψους μέχρι μισό μέτρο και βρίσκεται κυρίως σε περιοχές της νότιας Ελλάδας και σε νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου, σε υψόμετρο από 0-1350m (Hanlidou et al., 1998). Στην Ελλάδα έχουν εντοπισθεί 24 είδη φασκόμηλου (Pappa, 2001). Τα φύλλα του είναι επιμήκη και παχιά χρώματος λευκοπράσινου. Τα άνθη του φύονται κατά σπονδύλους, είναι χρώματος ιώδους και ανθίζουν από το Μάιο ως τον Ιούνιο, περίοδο κατά την οποία συλλέγεται. Όλα τα είδη του φασκόμηλου πολλαπλασιάζονται με σπέρματα, παραφυάδες ή μοσχεύματα. Το φυτό έχει έντονη αρωματική οσμή και καλλιεργείται γιατί τα φύλλα του με τη μορφή αφεψήματος χρησιμοποιούνται ως αντιδιαβητικό καθώς επίσης και στη θεραπεία του πονόδοντου και των εντερικών διαταραχών (Kokkini et al., 2003). 23

Εικόνα 2: Φασκόμηλο (Salvia officinalis) Η απόδοση σε αιθέριο έλαιο του αυτοφυούς φυτού κυμαίνεται περίπου στο 2,39 (% όγκος/ξηρό βάρος σε g), χωρίς ιδιαίτερες διαφοροποιήσεις σε φυτά που αναπτύχθηκαν με ανόργανη θρέψη ή οργανική λίπανση (2,41% και 2,55% αντίστοιχα, Λάζαρη Δ., 2011). Η συγκέντρωση του αιθερίου ελαίου του φασκόμηλου είναι μικρότερη κατά τους χειμερινούς μήνες συγκριτικά με τους καλοκαιρινούς (Pappa, 2001). Κύρια συστατικά του είναι η 1,8 κινεόλη ακολουθούμενη από την καμφορά, την β-θουγιόνη και το β-καρυοφυλλένιο (Πίνακας 3). Πίνακας 3: Σύσταση (%) αιθερίου ελαίου φασκόμηλου (Salvia officinalis) Πηγή: Λάζαρη, Δ (2011) 1,8 κινεόλη 35,6 καμφορά 19 β-θουγιόνη 11,2 β-καρυοφυλλένιο 3,9 β-πινένιο 3,6 β-μυρκένιο 3,4 Επιπλέον της ομάδας των οξυγονωμένων μονοτερπενίων, το αιθέριο του φασκόμηλου περιέχει και συστατικά της ομάδας των σεσκιτερπενίων και διτερπενίων (Pitarokili et al., 2003). Ωστόσο, το αιθέριο έλαιο είναι αρκετά τοξικό και η χρήση του πρέπει να γίνεται με σύνεση γιατί υπάρχουν περιπτώσεις δηλητηρίασης από υπερβολική χρήση που οφείλεται κυρίως στην ουσία θουγιόνη, που υπάρχει στο φυτό. Έχει αντιβακτηριακή, μυκοστατική, ιοστατική, στυπτική και βλεννολυτική δράση. Στα 24

ζώα έχει αντιυπερτασική και χολαγωγό δράση. Δρα στο Κ.Ν.Σ. και είναι σπασμολυτικός παράγoντας. Γενικές πληροφορίες για το μάραθο (Foeniculum vulgare) και το αιθέριο έλαιό του Ο μάραθος (Foeniculum vulgare) ανήκει στα αγγειοσπερμα, δικότυλα φυτά, στην τάξη Lamiales και την οικογένεια Σκιαδανθών (Umpelliferae). Μπορεί να είναι μονοετές, διετές ή πολυετές (Piccaglia & Marotti, 1993). Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ο μάραθος είναι το φυτό που χρησιμοποίησε ο Προμηθέας για να κρύψει τη φωτιά που έκλεψε από τους θεούς για να τη δώσει στους ανθρώπους. Είναι δενδρώδες με κίτρινα άνθη και βαθυπράσινα φύλλα. Αυξάνεται σε ύψος έως 2,5 μέτρα. Τα φύλλα του αυξάνονται έως και 40 εκατοστά και τελικά τεμαχίζονται σε πολύ λεπτά (νηματοειδή) τμήματα πλάτους περίπου 0,5 χιλιοστού. Φύεται σε ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου, αλλά έχει εισαχθεί ως καλλιεργούμενο είδος και σε άλλες χώρες όπως η Ρωσία, η Ινδία, η Κίνα και η Ιαπωνία (Miraldi, 1999). Πολλαπλασιάζεται με σπόρο, ο οποίος σπέρνεται το Φεβρουάριο ή Μάρτιο απευθείας στο χωράφι σε γραμμές που απέχουν μεταξύ τους 40-60 εκατοστά και ανθίζει Ιούνιο με Ιούλιο. Η γεύση και το άρωμά του προέρχεται από την ανιθόλη, μια αρωματική ένωση, η οποία βρέθηκε και στον γλυκάνισο. Πρόκειται για ένα φυτό με έντονο άρωμα και με μαγειρικές και φαρμακευτικές χρήσεις. Η ρίζα του μάραθου ή μαραθόριζα (finocchio) είναι ένας μεγάλος άσπρος βολβός ο οποίος αποτελείται από τραγανές αρωματικές φλούδες του φυτού που καλύπτουν η μία την άλλη και ο οποίος καταναλώνεται τόσο νωπός όσο και μαγειρεμένος. Εικόνα 3: Μάραθος (Foeniculum vulgare) 25

Σύμφωνα με τη συστηματική ταξινόμηση του φυτού υπάρχουν δύο υποείδη: α) το ssp. piperitum, ένα πολυετές και αποκλειστικά αυτοφυούμενο φυτό και β) το ssp. vulgare (Gilib.) Holmboe (ή capillaceum) στο οποίο υπάγονται τρεις ποικιλίες: 1) η var. azoricum, η οποία καλλιεργείται μόνο για τα πράσινα μέρη της, ως λαχανικό (Piccaglia & Marotti, 1993), 2) η var. dulce μονοετές ή διετές φυτό με καρπούς γλυκιάς γεύσης και 3) η var. vulgare, πολυετές φυτό με καρπούς πικρής γεύσης. Ο μάραθος χρησιμοποιείται ως αρωματικό φυτό κυρίως σε λικέρ, ψωμί σαλάτες, ψάρια και τυριά. Το αιθέριο έλαιο των καρπών του χρησιμοποιείται τόσο από τη βιομηχανία αρωμάτων όσο και από τη φαρμακοβιομηχανία, καθώς τονώνει τη λειτουργεία της καρδιάς και του πεπτικού συστήματος (Gross et al., 2002, Damjanovic et al., 2005). Οι καρποί του επίσης βρέθηκε να έχουν διουρητικές, αναλγητικές και αντιπυρετικές ιδιότητες (Faudale et al., 2008). Τα υποείδη, οι ποικιλίες και οι πληθυσμοί δεν διαχωρίζονται εύκολα μορφολογικά και γι αυτό για τη βοτανική τους κατάταξη συχνά απαιτείται η ανάλυση του αιθερίου ελαίου τους (Muckensturm et al., 1997). Οι περισσότερες μελέτες έδειξαν ότι το αιθέριο έλαιο των φύλλων του φυτού έχει παρόμοια σύσταση είτε προέρχεται από τα φύλλα ή από διάφορα άλλα μέρη του φυτού (καρποί, στελέχη) εκτός από εκείνο που προέρχεται από τις ρίζες (Guillen & Manzanos, 1996). Τα κύρια συστατικά του αιθερίου ελαίου που προκύπτει από τα διάφορα μέρη του φυτού είναι διάφορα παράγωγα του φαινυλοπροπανίου και τερπένια. Από αυτά τα σημαντικότερα είναι η trans-ανιθόλη (υπεύθυνη για τη γλυκιά γεύση), η φενχόνη (στον πικρό μάραθο) και η εστραγόλη (μεθυλο-χαβικόλη ή ισο-ανιθόλη, που προσφέρει ένα πιο λεπτό και εκλεπτυσμένο άρωμα (Krizmana et al., 2006, Choi et al., 2004). Άλλα συστατικά του αιθερίου ελαίου είναι τα α-πινένιο, α-φελλανδρένιο και λιμονένιο. Συχνά τα παραπάνω συστατικά μαζί με την ανισαλδεΰδη χρησιμοποιούνται ως χημικοί δείκτες για τη διάκριση των ποικιλιών. Οι αυτοφυείς ποικιλίες του μάραθου έχει βρεθεί ότι περιέχουν μικρότερες ποσότητες transανιθόλης και μεγαλύτερες ισο-ανιθόλης. Στην τελευταία ένωση πρόσφατα αποδόθηκαν πιθανές ιδιότητες καρκινογένεσης (Krizmana et al., 2006, Barazahi et al., 2002). 26

Η χρήση των αρωματικών φυτών στη διατροφή των παραγωγικών πτηνών Μετά την καθολική απαγόρευση, από την Ευρωπαϊκή Ένωση το 2006, της χρήσης αντιβιοτικών αντιμικροβιακών ως αυξητικών παραγόντων στη διατροφή των αγροτικών ζώων, η προσπάθεια ερευνητών και εκτροφέων εστιάστηκε στην αναζήτηση εναλλακτικών μεθόδων, που θα μπορούσαν να επιτύχουν ευεργετικά αποτελέσματα ανάλογα με αυτά των κλασσικών αυξητικών παραγόντων, χωρίς να συνοδεύονται από τα μειονεκτήματά τους, όπως π.χ. η χρήση φυσικών ουσιών, ικανών να αντισταθμίσουν ή να περιορίσουν στο ελάχιστο τις επιπτώσεις στην υγεία, την ευζωία και την παραγωγικότητα των αγροτικών ζώων. Ιδιαίτερα στην εκτροφή των πτηνών, η υγεία τους και η παραγωγή προϊόντων (κρέας, αυγά) υψηλής ποιότητας, υγιεινών και ασφαλών για τον άνθρωπο, έχει μεγάλη σημασία. Σ αυτό το πλαίσιο, πλήθος ερευνών και μελετών σχετικά με την προσθήκη αρωματικών φυτών και των εκχυλισμάτων τους στο σιτηρέσιο διεξήχθησαν και συνεχίζουν να πραγματοποιούνται διεθνώς. Φαίνεται, ότι η χρήση των αρωματικών φυτών και των αιθερίων ελαίων τους αποτελεί μια δυναμική εναλλακτική πρόταση, ειδικά για τους τομείς της πτηνοτροφίας και της χοιροτροφίας αν και προς το παρόν τουλάχιστον οι γνώσεις μας στον τρόπο δράσης και εφαρμογής τους είναι περιορισμένες (Windisch et al., 2008) και τα αποτελέσματα των ερευνών ως ένα βαθμό αντικρουόμενα. Προσθήκη μίγματος αιθερίων ελαίων (ρίγανης, δάφνης, φασκόμηλου, μυρτιάς, μάραθου και κίτρου) υπό μορφή εμπορικού σκευάσματος (Herbromix TM ) σε αναλογίες 24, 48 και 72mg ανά κιλό τροφής και αντιβιοτικού (αβιλαμυκίνη) σε αναλογία 10mg ανά κιλό τροφής στο σιτηρέσιο κρεοπαραγωγών ορνιθίων δεν επηρέασε το σωματικό βάρος, την απόδοση σε σφάγιο ή την απόδοση σε στήθος σφαγίου καθώς και τον συντελεστή μετατρεψιμότητας της τροφής και την θνησιμότητα των ορνιθίων (Alcicek et al., 2003). Η προσθήκη μίγματος αιθερίων ελαίων με 29% ενεργά συστατικά συμπεριλαμβανομένων της θυμόλης, της ευγενόλης, της κουρκουμίνης και της πιπερίνης σε αναλογίες 100, 50, 25 και 50 ppm σε συνδυασμό με 0, 250, 250 και 125 ppm βενζοϊκού οξέος αντίστοιχα δεν επηρέασε σημαντικά το τελικό βάρος των ορνιθίων το συντελεστή μετατρεψιμότητας της τροφής, τη θνησιμότητα και την απόδοση σε σφάγιο ή την απόδοση σε στήθος σφαγίου. Επίσης, δεν παρατηρήθηκε καμία επίδραση στον συνολικό πληθυσμό των αερόβιων βακτηρίων, κολοβακτηριδίων, ολικών αναερόβιων, γαλακτοβακίλλων, 27

Streptococcus spp, Clostridium spp και Clostridium perfringens (Pappas et al., 2011), σε αντίθεση με έρευνα των Mitsch et al., (2004) σύμφωνα με την οποία μίγματα αιθερίων ελαίων (θυμαριού, ρίγανης) είναι σε θέση να ελέγξουν τον αποικισμό και τον πολλαπλασιασμό Clostridium perfringens στον πεπτικό σωλήνα, ίσως ακόμα και να βοηθούν στην πρόληψη της νεκρωτική εντερίτιδας. Επίσης, οι Florou-Paneri et al., (2005) και Papageorgiou et al., (2003), σε μελέτες με προσθήκη ρίγανης και αιθερίου ελαίου ρίγανης δεν διαπίστωσαν σημαντική μεταβολή στο σωματικό βάρος και στην ημερήσια κατανάλωση τροφής σε ορνίθια κρεοπαραγωγής. Σε έρευνα των Μητσόπουλου κ.α. (2004) για την επίδραση της διατροφικής προσθήκης αλεσμένων ξηρών φύλλων και βλαστών δενδρολίβανου σε αναλογίες 5 ή 10%, αιθερίου ελαίου ρίγανης υπό μορφή εμπορικού σκευάσματος (Ecodiar) σε αναλογίες 100 ή 200g/100kg τροφής και βιταμίνης Ε (οξικής α-τοκοφερόλης) σε αναλογία 400 ppm, στο σιτηρέσιο ορνίθων αυγοπαραγωγής Löhmann δεν επηρέασε σημαντικά τα παραγωγικά χαρακτηριστικά των ορνίθων καθώς και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του αυγού. Από τις αναφορές, ωστόσο της Florou-Paneri et al., (2005,2006) προκύπτει ότι το αιθέριο έλαιο της ρίγανης όσο και τα ξηρά φύλλα και βλαστοί δενδρολίβανου, προστιθέμενα στο σιτηρέσιο των ορνίθων, στις αναλογίες που αναφέρονται στην προηγούμενη έρευνα, συνέβαλαν σε σημαντική αύξηση της οξειδωτικής σταθερότητας της λεκίθου του αυγού των ορνίθων, εφάμιλλη εκείνης που επετεύχθει με την προσθήκη οξικής α-τοκοφερόλης. Σημαντική, επίσης, επίδραση στη βελτίωση της οξειδωτικής σταθερότητας της λεκίθου του αυγού παρατηρήθηκε από τη διατροφική προσθήκη στιγμάτων κρόκου (Crocus sativus L.) σε αναλογίες 10 και 20mg ή 200mg α-τοκοφερόλης ανά κιλό τροφής στο σιτηρέσιο ορνίθων αυγοπαραγωγής (Botsoglou et al., 2005). Αξιόλογη αντιοξειδωτική δράση στη λέκιθο του αυγού διαπιστώθηκε και στην έρευνα των Κοσμίδου κ.α. (2008) κατά την οποία όρνιθες αυγοπαραγωγής ελευθέρας βοσκής είχαν τη δυνατότητα να προσλαμβάνουν με την τροφή τους βασιλικό (Ocimum basilicum) και δυόσμο (Mentha spicata). Η χρήση των αιθερίων ελαίων αρωματικών φυτών αυξάνει τον τίτλο των αντισωμάτων (Radwan et al., 2008), μειώνει τη συγκέντρωση των λιπιδίων στο πλάσμα του αίματος (Radwan et al., 2008, Zeinab et al., 2010), μειώνει το ποσοστό των σπασμένων αυγών (Cabuk et al., 2006), βελτιώνει το ποσοστό αυγοπαραγωγής (Cabuk et al., 2006, Radwan et al., 2008), αυξάνει την παραχθείσα μάζα αυγών 28

(Radwan et al., 2008), βελτιώνει τον δείκτη μετατρεψιμότητας της τροφής κατά την ωοπαραγωγική περίοδο (Cabuk et al., 2006, Radwan et al., 2008) όπως επίσης αυξάνει και το σωματικό βάρος των ορνίθων (Arpasova et al., 2007). Τέλος, άλλες έρευνες δείχνουν σημαντική θετική επίδραση των αιθερίων ελαίων στο χρώμα της λεκίθου (Botsoglou et al., 2005), στο βάρος του αυγού (Ozek, 2012), στο ύψος του λευκώματος (Ozek, 2012), στο βάρος του κελύφους (Nasiroleslami et al., 2010) και στο πάχος του κελύφους (Nasiroleslami et al., 2010, Ozek, 2012). Η μελέτη της συμπεριφοράς δίνει σημαντικά συμπεράσματα για την ευζωία των ζώων καθώς αποτελεί παράμετρο εκτίμησής της, και επακόλουθο είναι ότι όσο πλησιέστερη είναι η συμπεριφορά των ζώων προς τη φυσική συμπεριφορά τους τόσο καλύτερη είναι η ευζωία τους. Οι κύριοι τύποι συμπεριφοράς για την ευζωία των αυγοπαραγωγών ορνίθων ποικίλουν και εξαρτώνται κατά κύριο λόγω από τα συστήματα και το περιβάλλον της εκτροφής (εντατικά, εκτατικά, μικτά, ελεγχόμενο, ελεύθερο, πειραματικό κτλ περιβάλλον). Στην παρούσα μελέτη εκτιμήθηκαν το καθάρισμα των φτερών με το ράμφος, το επιθετικό ή μη ράμφισμα, το ράμφισμα του κλωβού, η πρόσληψη τροφής και νερού, ενώ όλες οι υπόλοιπες συμπεριφορές (π.χ. κινητικότητα, παιχνίδι, φοβία, επικοινωνία κτλ.) συγκαταλέχθηκαν σε μία κατηγορία με γενικό τίτλο άλλο. Πλήθος μελετών έχουν πραγματοποιηθεί με αντικείμενο τη μελέτη της συμπεριφοράς αυγοπαραγωγών ορνίθων και πως αυτή επηρεάζεται από τον τύπο του κελιού (Appleby M. 1998, J.J. Elston et al., 2000, Roll et al., 2008,2009) καθώς και το ράμφισμα των φτερών, μία ανεπιθύμητη συμπεριφορά η οποία έχει τόσο οικονομικές επιπτώσεις όσο και επιπτώσεις στο επίπεδο ευζωίας των ορνίθων αυγοπαραγωγής (Sedlackova et al.,2004), ενώ παράλληλα είναι επώδυνο, μπορεί να οδηγήσει σε κανιβαλισμό και θεωρείται δείκτης χαμηλής ευζωίας τοσό για τον θύτη όσο και για το θύμα (Bestman & Wagenaar,2003). Επίσης, έχει μελετηθεί η επίδραση στη συμπεριφορά ορνίθων αυγοπαραγωγής ελευθέρας βοσκής της χρήσης υπολειμμάτων λαχανικών ως στρωμνή (Sossidou et al., 2006, Sossidou et al., 2008). Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, υπάρχει έντονη ανταγωνιστικότητα εντός και μεταξύ των χωρών. Επομένως, το κόστος παραγωγής είναι από τους πλέον σημαντικούς παράγοντες διάθεσης των παραγόμενων προϊόντων. Από το σημείο αυτό, αρχίζει ο ρόλος της Διατροφής των Ζώων, που συνίσταται στη μελέτη και στην κάλυψη των αναγκών κάθε ζωικού οργανισμού (ανά είδος, ηλικία, παραγωγικό 29