ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ Υποψήφια διδάκτωρ Μαίρη Γ. Χάψα Φιλολογικός σχολιασµός του Οµηρικού ύµνου Ε ς φροδίτην (V) Τριµελής Επιτροπή Επόπτης: Μενέλαος Χριστόπουλος Μέλος: Σπύρος Ράγκος Μέλος: Χρήστος Τσαγγάλης Πάτρα 2008

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Για την εκπόνηση της διδακτορικής διατριβής θα ήθελα να ευχαριστήσω πρώτιστα τα µέλη της τριµελούς επιτροπής. Πρέπει να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως τον κύριο επιβλέποντα κ. Μενέλαο Χριστόπουλο για τη συστηµατική παρακολούθηση της εργασίας µου σε όλα τα στάδια, τις χρήσιµες υποδείξεις και διορθώσεις. Η ευγένεια, η προσωπική και επιστηµονική στήριξη και ενθάρρυνση συνέβαλαν καθοριστικά στην ολοκλήρωση της εργασίας µου. Θερµές ευχαριστίες εκφράζονται και στο µέλος της τριµελούς επιτροπής κ. Σπύρο Ράγκο για τις επισηµάνσεις και καθοδηγητικές συµβουλές του. Τον ευχαριστώ κυρίως για τη σοβαρότητα και την επιστηµονική συνέπεια µε την οποία αντιµετώπισε αυτή τη διατριβή, η οποία οφείλει πολλά στις θρησκειολογικές του γνώσεις. Χρωστώ ιδιαίτερη ευγνωµοσύνη στο µέλος της τριµελούς επιτροπής µου κ. Χρήστο Τσαγγάλη για τις πολύτιµες συµβουλές, την τακτική καθοδήγηση, τον προγραµµατισµό της διατριβής και τη στήριξη όλα αυτά τα χρόνια. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Ι. Τζιφόπουλο καθηγητή µου στον Κλασικό Τοµέα του Τµήµατος Φιλολογίας του Πανεπιστηµίου Κρήτης, ο οποίος µου ενέπνευσε το θαυµασµό και την αγάπη για τις κλασικές σπουδές. Η διδακτορική διατριβή αφιερώνεται δικαιωµατικά στην οικογένειά µου ως ελάχιστη ανταµοιβή για την κατανόηση, την αγάπη, την υποµονή και τις αµέτρητες ώρες µακριά τους όλον αυτόν τον καιρό, ιδίως από τα παιδιά µου σε µια τόσο µικρή ηλικία. Κυρίως αισθάνοµαι την ανάγκη να εκφράσω ευγνωµοσύνη στο σύζυγό µου για τα πάντα και στη µητέρα µου για την ανεκτίµητη βοήθεια και στήριξη.

Στους γιους µου Νίκο και Γιώργο, στην κόρη µου Ναταλία, στο σύζυγό µου Λάµπη, στους γονείς µου Γιώργο και Νικολέττα και στην αδελφή µου Αναστασία.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Η λειτουργία των Οµηρικών Ύµνων 1-7 2. οµή και Περιεχόµενο του ύµνου Ε ς φροδίτην (V) 8-16 3. Χρονολόγηση 17-19 4. Ο µύθος Αφροδίτης-Αγχίση 20-26 5. Γλώσσα 27-34 6. Ύφος και Αφήγηση 35-51 7. Μέτρο και Προσωδία 52-74 ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ 75-86 ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ 87-100 ΣΧΟΛΙΑ 101-415 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 416-429

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΟΜΗΡΙΚΩΝ ΥΜΝΩΝ Οι 33 Οµηρικοί ύµνοι είναι µια ετερογενής συλλογή ποιηµάτων που εξυµνούν τους βασικούς θεούς του ελληνικού πανθέου. Στα χειρόγραφα ο τίτλος που χρησιµοποιείται για αυτά τα ποιήµατα είναι µήρου µνοι. Για πρώτη φορά ποιήµατα από τη συλλογή αυτή χαρακτηρίζονται µε τον όρο µνοι από µεταγενέστερους του Πλάτωνα συγγραφείς. Την ονοµασία τους την οφείλουν στο γεγονός ότι στην αρχαιότητα είχαν θεωρηθεί έργα του Οµήρου εξαιτίας της υψηλής ποιότητας, των κοινών βασικών χαρακτηριστικών έκφρασης, τεχνικής, σύνθεσης και της χρήσης θεµατικών µοτίβων που µοιράζονται µε το έπος αλλά ενίοτε και µε την ησιόδεια ποίηση (όπως η αρπαγή της Περσεφόνης και η γέννηση του Αινεία από την ένωση Αφροδίτης-Αγχίση). Το πλούσιο σε λογοτεχνική αξία υλικό, οι πληροφορίες για τα ανθρωπολογικά δεδοµένα της εποχής, η διαφορετική χρονολογία τους, η ποικιλία στη γλώσσα, στην ποιητική τεχνική και στην έκταση 1, καθώς και οι µυθικές αναφορές τούς καθιστούν πολύτιµες πηγές για τη θρησκεία και τη µυθολογία των αρχαίων Ελλήνων. Η σηµασία της λέξης µνος από τον Όµηρο, τον Πίνδαρο µέχρι τον Αισχύλο και τον Ευριπίδη έχει περάσει διάφορα στάδια εξέλιξης, όµως παντού φαίνεται να 1 Ο πιο σύντοµος (3 στίχοι) είναι ο Ύµνος στη ήµητρα (3) και ο εκτενέστερος (580 στίχοι) ο Ύµνος στον Ερµή. 1

σχετίζεται µε τις θρησκευτικές τελετουργίες εκφράζοντας προς ένα θεό είτε ένα συγκεκριµένο είδος εξύµνησης είτε κάποιο εγκώµιο 2. Η πρώτη αναφορά ύµνου ως προοιµίου γίνεται από τον Θουκυδίδη 3, σχετικά µε τον Ύµνο στον Απόλλωνα. Επίσης, ο Πίνδαρος 4 αναφέρει την τακτική των Οµηριδών να ξεκινούν µε ένα «προοίµιο στο ία». Οι Οµηρικοί ύµνοι, λοιπόν, φαίνεται ότι αποτελούσαν ένα ξεχωριστό ποιητικό είδος προοιµιακού χαρακτήρα. Τα προοίµια-ύµνοι οφείλουν την ονοµασία τους στη λειτουργία τους: τα τραγουδούσαν πριν από κάποιο επικό αφηγηµατικό άσµα (την ο µη, βλ. Οδ. θ 74, 481 και χ 347), το οποίο είχε υπόθεση σχετική µε τα κλέα νδρ ν. Αυτό έδωσε την αφορµή για να αναπτυχθεί η θεωρία των προοιµίων από τον Wolf, που σχετίζει τους ύµνους µε ένα είδος «hors d oeuvre» του έπους. Τα εσωτερικά στοιχεία της ποιητικής των ύµνων αποδεικνύουν ότι συντέθηκαν για απαγγελία σε ποιητικούς αγώνες, σε θρησκευτικές εορτές ή εκδηλώσεις (βλ. 6. 9-20, 10.5, 24.5, 25.6, όπου στο κλείσιµο του ύµνου γίνεται επίκληση στον εξυµνούµενο θεό να τους χαρίσει τη νίκη). Μερικές φορές γίνονται συγκεκριµένες τοπικές αναφορές που επιτρέπουν τον συσχετισµό του ύµνου µε θρησκευτικές διοργανώσεις, όπως στον Ύµνο στη ήµητρα, όπου υπάρχει σχέση µε τα Ελευσίνια Μυστήρια και στον Ύµνο στον Απόλλωνα, όπου απεικονίζεται µια θρησκευτική γιορτή στη ήλο. Σύµφωνα µε τον West 5, η προλογική τους λειτουργία σε 2 Evans (2001) 42-43. 3 3.104.4. 4 Νεµ. 2.3 ι ς κ προοιµίου. 5 West (2003) 4. 2

µεγαλύτερες αφηγηµατικές συνθέσεις ενισχύεται και από τις παρακάτω ενδείξεις: α) εννέα ύµνοι (2, 11, 13, 16, 22, 25, 26, 28, 31) αρχίζουν διευκρινίζοντας ότι ξεκινούν µε την εξύµνηση του θεού, γεγονός που δηλώνει ότι έπεται συνέχεια, β) δεκατρείς (2, 6, 10, 11, 13, 15, 20, 22, 24, 26, 30-31) κλείνουν µε µια σύντοµη προσευχή για εύνοια και απόδοση χάρης. Οι ύµνοι 31 και 32 ολοκληρώνονται µε την υπόσχεση ή προαναγγελία ότι θα τραγουδήσουν ένδοξες πράξεις ηρώων, ενώ κάποιοι άλλοι ότι αποτελούν «βατήρα» µετάβασης σε κάποιον άλλο ύµνο. Ο Θουκυδίδης, στηριζόµενος στο στίχο 172 του Ύµνου στον Απόλλωνα, απέδωσε τον ύµνο στον Όµηρο, ο Ιππόστρατος στον Κύναιθο, ενώ ο πέµπτος βίος του Οµήρου 6 βεβαιώνει πως οι ύµνοι δεν ανήκουν στον ποιητή της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Πλέον, δεν θεωρούνται έργα του ιδίου αλλά των Οµηριδών 7, που θεωρούνταν ότι συνέχιζαν το έργο του Οµήρου και ξεκινούσαν την απαγγελία τους µε ένα προοίµιο για τον ία σύµφωνα µε την οµολογία του Πινδάρου 8. Έτσι οι Οµηρικοί ύµνοι δηµιουργήθηκαν µέσα σε ένα κλίµα ραψωδικού επαγγελµατισµού, όπου οι δηµιουργοί ανταγωνίζονταν σε τεχνική, σε δεξιότητα και σε επίδειξη εξοικείωσης µε το οµηρικό και ησιόδειο έργο προλογίζοντας την επική αφήγησή τους µε έναν ύµνο προς τον θεό ανάλογα µε την περίσταση. Η ποικιλία στη γλώσσα, στο πολιτικό-πολιτιστικό υπόβαθρο που µνηµονεύουν και στη γεωγραφία αποδεικνύουν ότι είναι έργα που έχουν συντεθεί σε διαφορετικά µέρη, 6 Vita V, 20, Allen. 7 Βλ. West (1999) 364-382. 8 Νεµ. 2.3. 3

χρονικές περιόδους και από διάφορους υµνογράφους, οι οποίοι ακολουθώντας τα ραψωδικά πρότυπα δεν ενδιαφέρονταν να γνωστοποιήσουν την ταυτότητά τους αλλά να συνεχίσουν την επική παράδοση επαξίως και να επισφραγίσουν το έργο τους µε µια νίκη στους ποιητικούς αγώνες που διοργανώνονταν 9. Άλλωστε, οι υµνογράφοι υιοθετούσαν και προσάρµοζαν ελεύθερα στο έργο τους την επική παράδοση ως άµεσοι κληρονόµοι της. Είναι αξιοσηµείωτη η ανοµοιότητα που εµφανίζεται στην έκταση των ύµνων: οι τέσσερις είναι εκτενείς (Ύµνος στη ήµητρα, Ύµνος στον Απόλλωνα, Ύµνος στον Ερµή και Ύµνος στην Αφροδίτη), οι δύο έχουν µέση έκταση (Ύµνος στον ιόνυσο, Ύµνος στον Πάνα) και οι υπόλοιποι δεν ξεπερνούν τους 22 στίχους ενώ οι δεκαπέντε από αυτούς είναι κάτω των 10 στίχων. Αυτό που διαφοροποιεί τους µεγαλύτερους από τους µικρότερους ύµνους είναι ότι οι πρώτοι κάνουν εκτενή αναφορά στη γέννηση κάποιου θεού ή σε κάποιο µυθικό επεισόδιο στο οποίο ο θεός ήταν αναµεµειγµένος 10. Αντίθετα, οι µικροί ύµνοι αναφέρονται γενικά σε µυθικά συµβάντα ή στη σφαίρα δράσης του υµνούµενου θεού εξυµνώντας το µεγαλείο του. Η συγγένεια των Οµηρικών ύµνων µε τον Όµηρο και τον Ησίοδο είναι εµφανής στο τραγούδι του ηµόδοκου στην Οδύσσεια (θ 499), όπου ο αοιδός ξεκινά την αφήγησή του για τον ούρειο Ίππο µε µια επίκληση για θε κή βοήθεια. Επίσης, τα προοίµια της Οδύσσειας και της Ιλιάδας ξεκινούν µε µια σύντοµη 9 West (2003) 5. 10 West (2003) 4. 4

επίκληση στη Μούσα. Από την άποψη της τυπολογίας όµως οι Οµηρικοί ύµνοι φαίνεται να βρίσκονται πιο κοντά στον Ησίοδο, στον οποίο υπάρχει πολύ εκτενέστερη ανάπτυξη του προοιµιακού µέρους. Στη Θεογονία το τµήµα αυτό φθάνει έως και τους 115 στίχους µε περιγραφή λεπτοµερειών από τη φύση και τη ζωή των Μουσών και - κυρίως- από τη θε κή επιφάνειά τους και την ποιητική µύηση του βοσκού Ησιόδου στον Ελικώνα. Στα ΕΗ το προοίµιο αποτελείται από 9 στίχους (αν είναι γνήσιοι) που απευθύνονται στον ία. Από την άποψη της θεµατολογίας ένα κοινό χαρακτηριστικό των Οµηρικών ύµνων µε τα ησιόδεια έπη είναι ότι αναφέρονται στις σχέσεις θνητών-θεών και στη γέννηση ηρώων (όπως ο Αχιλλέας, ο Σαρπηδόνας, ο Αινείας, ο Ηρακλής), στο χάσµα που υπάρχει ανάµεσα στους δύο αυτούς κόσµους, καθώς και στα προβλήµατα που προκύπτουν από την ανάµειξή τους. Η φύση των θεών και τα όρια της θνητότητας ξετυλίγονται µέσα από σχέσεις αλληλεπίδρασης. Η χρονολόγηση των ύµνων είναι ιδιαίτερα δύσκολη. Οι προτεινόµενες περίοδοι για τους περισσότερους κυµαίνονται από τον 8 ο αι. π.χ. έως τον 3 ο αι. π.χ. Συγκεκριµένα οι τέσσερις µεγάλοι ύµνοι ανήκουν στην αρχα κή περίοδο µεταξύ 7 ου και 6 ου αι. π.χ, ο Ύµνος στον Άρη πλησιάζει σε ύφος και περιεχόµενο τους ύµνους του Πρόκλου (5 ο αι. µ.χ.), ο Ύµνος στην Άρτεµη τοποθετείται περίπου στον 6 ο αι. π.χ., ο Ύµνος στον ιόνυσο ανήκει στον 4 ο ή 3 ο αι. π.χ., ο Ύµνος στον Πάνα πιθανόν δεν πρέπει να τοποθετηθεί νωρίτερα από τον 5 ο αι. π.χ., ο Ύµνος στον Ήφαιστο στον 5 ο αι. π.χ., οι Ύµνοι στον Ήλιο και στη Σελήνη δύσκολα χρονολογούνται µετά την Αλεξανδρινή περίοδο, ενώ πολλοί από τους µικρότερους είναι αδύνατον να χρονολογηθούν. 5

Πέρα από τα προβλήµατα χρονολόγησης 11, άλυτα παραµένουν και άλλα ζητήµατα. Ανοικτό παραµένει το ζήτηµα αν ο Ύµνος στον Απόλλωνα είναι ενιαίος ή αν πρόκειται για δύο ανεξάρτητους ύµνους (ε ς ήλιον και ε ς Πύθιον πόλλωνα) 12. Ο Gelzer 13 αποδίδει τους ύµνους στον Άρη, στον Ήλιο και στη Σελήνη στον κύκλο του Πλωτίνου (3 ος αι. µ.χ., µια χρονολογία πολύ µεταγενέστερη). Ο West 14 αµφιβάλλει αν ο Ύµνος στον Άρη ανήκει αυστηρά στη συλλογή των Οµηρικών ύµνων. Ακόµη, αµφιβολία επικρατεί για τους τέσσερις µεγάλους ύµνους (στη ήµητρα, στον Απόλλωνα, στον Ερµή και στην Αφροδίτη), αν ήταν ανεξάρτητες συνθέσεις για πιο φιλόδοξους διαγωνισµούς λόγω της µεγάλης έκτασής τους ή αν ήταν όντως προοίµια προς απαγγελία κάτι που θα δικαιολογούσε καλύτερα τον στερεότυπο τελευταίο στίχο α τ ρ γ κα σε ο κα λλης µνήσοµ οιδ ς. Τέλος, ανοικτό παραµένει το ερώτηµα αν οι ύµνοι είναι ένα ανεξάρτητο είδος ποίησης ή αν είναι ένα υποείδος εξαρτώµενο άµεσα από τα ραψωδικά πρότυπα απαγγελίας τυπικής επικής σύνθεσης 15. Η επίδραση των Οµηρικών ύµνων στους κλασικούς συγγραφείς είναι εµφανής 16. Ο Αλκαίος συνέθεσε ύµνους στον Ερµή, στον ιόνυσο και στους 11 Richardson (1974) 3. 12 Για υποστηρικτές και των δύο απόψεων, βλ. Παπαδίτσασ- Λαδιά (1997) 147. 13 (1987) 150-167. 14 (1976) 300-304. 15 Evans (2001 ) 55-56. 16 Richardson (2003) 13-14. 6

ιόσκουρους, ενώ ο Σοφοκλής στο έργο του χνευταί έχει εµπνευστεί από τον Ύµνο στον Ερµή. Ο Καλλίµαχος έγραψε µια συλλογή από ύµνους σαφώς επηρεασµένη από τους Οµηρικούς ύµνους εν γένει και ιδίως από τον Ύµνο στη ήµητρα και στον Απόλλωνα. Ο Οβίδιος αφηγείται δύο φορές την ιστορία της αρπαγής της Περσεφόνης (Μεταµ. 5.341 κ.εξ. και Fasti 4.417 κ.εξ.) βασισµένος στους ύµνους στη ήµητρα και στην Αφροδίτη. Τέλος, η επίδραση του Ύµνου στη ήµητρα είναι εµφανής και στο έργο του Κλαυδίου Κλαυδιανού De Raptu Proserpinae που χρονολογείται στο τέλος του 4 ου αι. µ.χ. 7

2. ΟΜΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΥΜΝΟΥ ΕΙΣ ΑΦΡΟ ΙΤΗΝ (V) ΟΜΗ ΥΜΝΟΥ I. 1-33. Προοίµιο. Α.1-6. Περιγραφή της οικουµενικής δράσης της θεάς του έρωτα. Β. 7-33. Αθηνά-Άρτεµη-Εστία, oι τρεις παρθενικές θεότητες που η Αφροδίτη δεν µπορεί να υποτάξει. Β1. 8-15. H Αθηνά και οι αρµοδιότητές της. Β2. 16-20. Η Άρτεµη και η σφαίρα δράσης της. Β3. 21-32. Η Εστία και ο µύθος της παρθενίας της. ΙΙ. 34-52. Μετάβαση προς την κυρίως µυθολογική αφήγηση. Η παντοδυναµία της θεάς Αφροδίτης και η µεσολάβηση του πατέρα των θεών. Α. 34-44. Η ανεξέλεγκτη δύναµη της θεάς Αφροδίτης πάνω στον ία. Β. 45-52. Το σχέδιο του ία. III. 53-291. Κυρίως µύθος. Α. 53-91. Ο καλλωπισµός της θεάς στο ιερό της στην Πάφο και η συνάντησή της µε τον Αγχίση. Α1. 53-57. Εφαρµογή της «βουλής» του ία. Α2. 58-63. Ο καλλωπισµός της Αφροδίτης από τις Χάριτες στην Κύπρο. Α3. 64-75. Το ταξίδι στο όρος Ίδa και η άφιξή της. Α4. 76-91. Η συνάντηση της µεταµορφωµένης σε κόρη θεάς µε τον Αγχίση και η αντίδραση του ήρωα. 8

Β. 92-154. Η συνοµιλία κόρης-αγχίση. Β1. 92-106. Ο α λόγος του Αγχίση: η ικεσία του. Β2. 107-142. Η ψεύτικη ιστορία της κόρης. Β3. 143-154. Ο β λόγος του Αγχίση: η εκδήλωση του έρωτά του. Γ. 155-201. Η ερωτική ένωση κόρης-αγχίση και η αποκάλυψη της αλήθειας. Γ1. 155-167. Το ερωτικό σµίξιµο κόρης Αγχίση. Γ2. 168-179. Η «επιφάνεια» της θεάς και ο α λόγος της ως θεάς προς τον Αγχίση. Γ3. 180-190. Η έντροµη αντίδραση του ήρωα και ο ικετευτικός λόγος του προς τη θεά. Γ4. 191-201. Ο β λόγος της θεάς: η προφητεία της για τον Αγχίση και για τη γέννηση του γιου τους.. 202-255. Οι µύθοι Γανυµήδη- ία και Ηούς-Τιθωνού. 1. 202-217. Ο έρωτας ία Γανυµήδη. 2. 218-238. Ο έρωτας Ηούς-Τιθωνού. 3. 239-255. Οι προβληµατισµοί και το πάθηµα της θεάς Αφροδίτης. Ε. 256-291. Ο τελευταίος λόγος της θεάς. Ε1. 256-258. Η ανατροφή του Αινεία. Ε2. 259-273. Η ζωή των Νυµφών. Ε3. 274-291. Προειδοποιήσεις και απειλές. IV. 292-293. Επίλογος. 9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΥΜΝΟΥ I. 1-33. Προοίµιο. Α. Στους 6 πρώτους στίχους ο ποιητής, αφού δηλώνει ότι το θέµα του ύµνου του είναι τα «έργα» της Αφροδίτης, αναφέρεται στην οικουµενικής εµβέλειας δύναµη της θεάς που της επιτρέπει να προξενεί ερωτικό πόθο σε θεούς, ανθρώπους και ζωντανά της φύσης. Β. Η εξύµνηση της ακατάλυτης δύναµης της υµνούµενης θεάς διακόπτεται από µια εκτεταµένη παρέκβαση που περιλαµβάνει ουσιαστικά τρεις µικρότερους ύµνους στην Αθηνά, στην Άρτεµη και στην Εστία. Η καταλυτική δύναµη της Αφροδίτης περιορίζεται από τρεις σηµαντικές παρθενικές θεότητες, των οποίων η σφαίρα δράσης δεν υπόκειται στην οικουµενική δύναµη της Αφροδίτης: η Αθηνά ασχολείται µε την τέχνη του πολέµου και τον πολιτισµό, ενώ η Άρτεµη αρέσκεται ως θεά του κυνηγιού να ακολουθεί αυστηρούς κανόνες και αρχές. Ο ποιητής καινοτοµεί επιλέγοντας να αναφερθεί µε ένα µυθολογικό επεισόδιο στην τρίτη παρθενική θεότητα, την Εστία. Σύµφωνα µε τον µύθο η Εστία, για να αντιµετωπίσει τις προτάσεις του Ποσειδώνα και του Απόλλωνα που επιδιώκουν να την παντρευτούν, παρακαλεί τον ία να της προσφέρει αιώνια παρθενία. Ο ίας πραγµατοποιεί το αίτηµά της παραχωρώντας της ιδιαίτερα τιµητική θέση ανάµεσα στους αθάνατους και τη λατρεία τους. Η θεά Εστία εξυµνείται ως σεβάσµια θεότητα, ως σύµβολο της αιώνιας παρθενίας. 10

ΙΙ. 34-52. Μετάβαση προς την κυρίως µυθολογική αφήγηση. Το πέρασµα στον κυρίως µύθο γίνεται µε µια έντεχνη παρεµβολή, για την επίδραση της ερωτικής δύναµης της Αφροδίτης στον ία που εµφανίζεται και αυτός ακόµη ως θύµα της θεάς. Ο ποιητής δεν παραλείπει να εξυµνήσει την οµορφιά της Ήρας ως συζύγου του, η οποία γίνεται έµµεσο θύµα της Αφροδίτης µέσω των απιστιών του ία. Η δράση της θεάς του έρωτα, που σµίγει ανεξέλεγκτα θεούς µε ανθρώπους σε ερωτικές περιπέτειες χωρίς συναίσθηση των ευθυνών της αλλά µε βάση τις επιθυµίες της, φαίνεται να έχει πάρει τέτοιες διαστάσεις, ώστε η θε κή επέµβαση του ία να είναι πλέον άµεση και επιτακτική. Η δύναµη του έρωτα είναι διάχυτη στο κείµενο αλλά φαίνεται να επικρατεί µια «αναρχία» στον τρόπο µε τον οποίο αυτή διανέµεται. Η πρωτοκαθεδρία του ία και η εµπειρία τής κατ επανάληψην εξαπάτησής του από την Αφροδίτη τον καθιστούν αρµόδιο να αναλάβει την εξισορρόπηση της κατάστασης και να επαναφέρει την κοσµική ισορροπία. Η αποφασιστική «βουλή» του ία θα προσδιοριστεί στους επόµενους στίχους: η Αφροδίτη θα ερωτευθεί το θνητό Αγχίση, για να νουθετηθεί, ώστε να σταµατήσει να προκαλεί απερίσκεπτα τον έρωτα ανάµεσα στους θνητούς και τους θεούς. III. 53-291. Κυρίως µύθος. Α. Ο ίας προκαλεί ερωτική επιθυµία στον Αγχίση. Η Αφροδίτη υποκινούµενη από αντίστοιχο ερωτικό πόθο που της προκάλεσε ο πατέρας των θεών ερωτεύεται τον Αγχίση. Στη συνέχεια, η θεά µεταβαίνει στον ναό της στην Πάφο, όπου καλλωπίζεται µε ιδιαίτερη επιµέλεια, αφού, για να είναι επιτυχηµένη η ερωτική της συνάντηση µε τον Αγχίση, πρέπει η ίδια να µεταµορφωθεί σε όµορφη θνητή. Οι 11

Χάριτες αναλαµβάνουν όλη τη φροντίδα της θεάς της οµορφιάς, τη ντύνουν, την αρωµατίζουν και τη στολίζουν ώστε να είναι ακαταµάχητη και αισθησιακή. Όλα γίνονται µέσα σε µια ατµόσφαιρα ιεροτελεστίας, όπου η διαδικασία του καλλωπισµού της αποκτά µια διάσταση ιερότητας. Ακολουθεί το ταξίδι και η άφιξη της θεάς στο όρος Ίδη. Στο πέρασµα της Αφροδίτης τα ζώα σµίγουν ερωτικά πιστοποιώντας την καταλυτική επιρροή της θεάς του έρωτα στα πλάσµατα της φύσης. Η θεά πλησιάζει στο µέρος όπου βρίσκεται ο ανυποψίαστος ήρωας Αγχίσης. Αποµονωµένος από τον περίγυρό του παίζει κιθάρα. Στη συνάντησή τους ο ποιητής επικεντρώνεται στη λεπτοµερή περιγραφή της οµορφιάς της Αφροδίτης που εµφανίζεται στον Αγχίση µε τη µορφή θνητής παρθένας. Ο Αγχίσης θαυµάζει τη λάµψη και το ισόθεο κάλλος της κόρης και κυριεύεται από έρωτα. Β. O Αγχίσης σπεύδει να εξυµνήσει την οµορφιά της κόρης µε την απαιτούµενη ευλάβεια και ταπεινότητα που προσιδιάζει σε έναν ευγενή θνητό, υποπτευόµενος ότι απευθύνεται σε θεά. Αφού παραλληλίζει στην οµορφιά και στην όψη την Αφροδίτη µε άλλες θεές, υπόσχεται να της αποδώσει τιµές και έπειτα της απευθύνει αιτήµατα ικεσίας που ταιριάζουν µόνο σε µια θεότητα: ζητάει να του χαρίσει ένδοξη ζωή, απογόνους και ευτυχισµένη µακροζωία. Η Αφροδίτη κατ αρχάς τον διαβεβαιώνει για τη θνητή της υπόσταση δίνοντάς του αληθοφανείς πληροφορίες για την καταγωγή της από τη µακρινή Φρυγία. Έπειτα πλάθει µια ψεύτικη ιστορία, για να δικαιολογήσει την εµφάνισή της στο όρος Ίδα και την παρουσία της στη σκηνή του Αγχίση. Με τη χαρακτηριστική δύναµη της πειθούς της, εξυφαίνει περίτεχνα τον µύθο της αρπαγής της από τον Ερµή, όταν, σύµφωνα µε τη διήγησή της, συµµετείχε µε άλλα κορίτσια της ηλικίας της στον χορό της Άρτεµης. ιαβεβαιώνει τον Αγχίση ότι βρίσκεται εκεί παρά τη θέλησή της και κατόπιν 12

εντολής των θεών. Σύµφωνα µε τις πληροφορίες που της διαβίβασε ο Ερµής, οι θεοί αποφάσισαν τη νόµιµη ένωσή της µε τον Αγχίση και τη γέννηση απογόνων απ αυτόν. Η θεά ικετεύει τον ήρωα να τη δεχθεί ως νόµιµη σύζυγό του και να στείλει αγγελιοφόρο στην οικογένειά της, για να αναγείλει τον µελλοντικό τους γάµο, τον οποίο πρέπει να σπεύσουν να προετοιµάσουν. εν παραλείπει παράλληλα να του υπευνθυµίζει την παρθενία της και την άγνοιά της αναφορικά µε τα παιχνίδια του έρωτα διεγείροντας το ερωτικό του πάθος για εκείνη. Ο Αγχίσης κατακυριευµένος πλέον από έρωτα για την κόρη και απόλυτα παραδοµένος στα λόγια της, τής εξοµολογείται απερίφραστα τον ασυγκράτητο πόθο του. Η λογικοφανής πλαστή ιστορία της κόρης γίνεται απολύτως δεκτή από τον Αγχίση, ενώ είναι εµφανής στα λόγια του η αποδυνάµωση της λογικής του. Γ. Ακολουθεί η σκηνή της ερωτικής επαφής της Αφροδίτης µε τον Αγχίση. Ο ποιητής εικονογραφεί την ερωτική σκηνή της ένωσής τους δίνοντας τον πρωταγωνιστικό ρόλο στον Αγχίση. Η κόρη διατηρεί µια σεµνότυφη στάση, δείγµα της συνέχισης της παραπλανητικής της συµπεριφοράς. Η αναλυτκή περιγραφή της έκδυσης της κόρης γίνεται µε έναν τόνο τελετουργικό που αρµόζει στην υµνούµενη θεά. Η ερωτική ένωσή της µε τον θνητό Αγχίση φτάνει στο αποκορύφωµά της εκπληρώνοντας τη «βουλή» του ία. Η θεά αποκοιµίζει τον εραστή της έπειτα από την ένωσή τους και παίρνει την αληθινή της θε κή µορφή. Ακολουθεί η «επιφάνεια» της Αφροδίτης στον ήρωα και η έντροµη αντίδρασή του στην συνειδητοποίηση της πραγµατικότητας. Ο Αγχίσης παραπονείται για την εξαπάτησή του και εκφράζει τόσο τους φόβους όσο και κάποιες αξιώσεις για την πορεία της ζωής του στο εξής. Η θεά τού αποκαλύπτει το µέλλον καθησυχάζοντάς τον και τον ενηµερώνει για την 13

επικείµενη γέννηση ενός γιου από την ένωσή τους, του Αινεία, αιτιολογώντας την εµπλοκή της σε αυτήν την ερωτική ιστορία και τις επιπτώσεις που θα υποστεί η ίδια.. Η Αφροδίτη διηγείται στον Αγχίση δύο παραδείγµατα ερωτικής ένωσης θεών µε θνητούς. Ο ποιητής επιλέγει οι θνητοί ήρωες που αναφέρει στα παραδείγµατα αυτά να ανήκουν στο γενεαλογικό δέντρο του Αγχίση, ώστε ο συσχετισµός να είναι άµεσος και εναργής. Τα µυθολογικά ζευγάρια είναι: ο ίας µε τον Γανυµήδη και η Ηώς µε τον Τιθωνό. Σύµφωνα µε τον πρώτο µύθο, ο ίας ερωτεύτηκε τον Γανυµήδη και τον άρπαξε για να τον έχει κοντά του στον Όλυµπο. Του παραχώρησε µάλιστα µια ιδιαίτερα τιµητική θέση ανάµεσα στους θεούς, αυτή του οινοχόου, και τον έκανε αθάνατο. Θέλοντας να φωτίσει τις αρνητικές επιπτώσεις µιας τέτοιας ερωτικής ένωσης ο ποιητής αναφέρεται εκτεταµµένα στο πένθος του Τρώα, πατέρα του Γανυµήδη, για την ξαφνική αρπαγή του γιου του και τις επιπτώσεις στο γένος τους. Εξυµνείται έπειτα η µεγαλοσύνη του ία, ο οποίος, για να αποκαταστήσει την τάξη, απονέµει ιδιαίτερη τιµή στον Τρώα και τη γενιά του προσφέροντάς του ένα ξεχωριστό δώρο, τα ιερά άλογα των θεών. Ο επόµενος µύθος της Ηούς µε τον Τιθωνό αντιπροσωπεύει πιο χαρακτηριστικά τα παθήµατα των ερωτικών ενώσεων θεών µε θνητούς και πλησιάζει περισσότερο την περίπτωση της Αφροδίτης µε τον Αγχίση. Η Ηώς ερωτευµένη παράφορα µε τον ήρωα Τιθωνό ζητάει από το ία µια χάρη: την αθανασία του αγαπηµένου της, ώστε να είναι παντοτινά µαζί της. Τραγική αποδεικνύεται η παράλειψή της να ζητήσει από τον παντοδύναµο των θεών την παραχώρηση της αιώνιας νεότητας στον Τιθωνό. Η συνέχεια της ερωτικής τους ιστορίας εξελίσσεται δραµατικά: o Tιθωνός όσο είναι νέος γεύεται τον έρωτα και την αγάπη της θεάς. Όταν, όµως επέρχεται το γήρας καθηλώνεται αποµονωµένος από την ίδια την Ηώ στο θε κό παλάτι, ενώ η 14

αβάστακτη φθορά του σώµατος και της όψης του σκιάζει τη σχέση τους. Το αδιέξοδο της θεάς Αφροδίτης µέσω των δύο αυτών µύθων είναι εµφανές: εξοµολογούµενη τη δική της συναισθηµατική κατάσταση παραδέχεται ότι δεν µπορεί να προσφέρει ούτε αθανασία στον Αγχίση, όπως ο ίας στον Γανυµήδη, ούτε έχει τη θε κή δύναµη να τον κρατήσει παντοτινά κοντά της νέο. Τα γηρατειά και η φθορά είναι αναπόφευκτα για τους θνητούς και αποτελούν αγεφύρωτο χάσµα στη σχέση τους µε τους θεούς. Η θεά επανέρχεται στη δική της θέση αναφερόµενη στην «αιδώ», που πλέον αισθάνεται απέναντι στους θεούς λόγω του ερωτικού της πάθους. Το πάθος της Αφροδίτης δραµατοποιείται περισσότερο µε την αναφορά στην ύπαρξη καρπού από την ερωτική ένωσή τους. Ε. Ακολουθεί αναφορά στο µέλλον του Αινεία, του οποίου την ανατροφή θα αναλάβουν οι Νύµφες. Σε αυτό το σηµείο ο ποιητής παρεµβάλλει αρκετούς στίχους φωτογραφίζοντας λεπτοµέρειες της ζωής τους, όπως την ιδιαιτερότητα των νυµφών να ζουν αρµονικά ανάµεσα στους αθανάτους συνδυάζοντας τη θνητή και αθάνατη υπόσταση. Η Αφροδίτη ανακοινώνει στον Αγχίση ότι ο ίδιος θα συναντήσει τον γιo τους, όταν εκείνος πια θα βρίσκεται στην εφηβεία, οπότε και θα του τον παραδώσουν οι Νύµφες. Σχολιάζει ιδιαιτέρως την ισόθεη όψη του Αινεία και τη µοίρα του να συνεχίσει την τρωική παράδοση. Τελειώνει τον λόγο της προειδοποιώντας τον Αγχίση ότι θα τον τιµωρήσει ο ίας, αν δεν ακολουθήσει τα κελεύσµατά της: θα πρέπει να µην αποκαλύψει ποτέ στους θνητούς την ερωτική ένωσή τους, ούτε να αναφέρει το όνοµά της ως πραγµατικής µητέρας του Αινεία. Για τον θνητό κόσµο ο Αινείας είναι καρπός ένωσης του Αγχίση µε µια από τις νύµφες που κατοικούν στα όρη. τον συµβουλεύει να φοβάται και να σέβεται τους θεούς και έπειτα εξαφανίζεται µέσα στους ουρανούς πετώντας. 15

IV. 292-293. Επίλογος. Στους δύο τελευταίους στίχους ο ποιητής χαιρετίζει την υµνούµενη θεά και αναφέρει ότι µε αφετηρία τον ύµνο του προς τη θεά Αφροδίτη θα τραγουδήσει άλλον ύµνο. 16

3. XΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ Ο οµηρικός Ύµνος στην Αφροδίτη µαζί µε τους ύµνους στον Απόλλωνα, στη ήµητρα και στον Ερµή χρονολογούνται στην αρχα κή περίοδο µεταξύ 7 ου και 6 ου αι. π.χ. Συγκεκριµένα οι Hermann 17, Reinhardt 18, Porter 19 θεωρούν ότι ο οµηρικός Ύµνος στην Αφροδίτη είναι τόσο παλιός όσο και η οµηρική ποίηση. Οι Heitsch 20, Hoekstra 21, Kamerbeck 22 συµφωνούν ότι το λεξιλόγιο είναι µεθοµηρικό. Ο Suhle 23, Freed and Bentman 24 δίνουν τον 4 ο αι. π.χ ή την ελληνιστική περίοδο ως την πιο πιθανή χρονολόγηση. Σύγχρονοι σχολιαστές 25 τον χρονολογούν µετά τον Όµηρο αλλά πριν τον 6 ο αι. π.χ, όπως ο Humbert τo 630 π.χ, ενώ o C ssola, ο van Eck και ο Smith τον 7 ο αι. π.χ. Ο Pellizer 26 προτείνει το τέλος του 7 ου αι. π.χ., ο Janko 27 17 (1806) 89-95. 18 (1956) 1-14 και (1961) 507-521. 19 (1951) 1-63. 20 (1965) 13-40. 21 (1969) 75-83. 22 (1967) 385-395. 23 (1878). 24 (1954-55) 153-158. 25 Βλ. βιβλιογραφία Janko (1982). 26 (1978) 115-144. 27 (1982) 169. 17

τον τοποθετεί στο µέσο του ησιόδειου έργου, µεταξύ της Θεογονίας και των Έργων και Ηµερών, ενώ ο West 28 στο τελευταίο τρίτο του 7 ου αι. π.χ. Ο οµηρικός Ύµνος στην Αφροδίτη µας επιτρέπει να κάνουµε µόνο κάποιες αβέβαιες υποθέσεις για τη χρονολόγησή του: α) Ιστορικά ο µύθος µπορεί να συνδεθεί µε τους Αινειάδες, οι οποίοι κυριαρχούσαν γύρω στο 675 π.χ. β) Υπάρχει γλωσσική σχέση µε την επική παράδοση, τόσο την οµηρική όσο και την ησιόδεια. Το λεξιλόγιο είναι αρχα κό και πιο κοντά στον Όµηρο αλλά υπάρχει κάποια ελευθεριότητα και µια σχετική λεκτική και λογοτυπική εκζήτηση που προδίδουν ότι ο ύµνος ήταν µεθοµηρικός 29. γ) εν µοιράζεται κανένα κοινό λογότυπο µε τον Ύµνο στη ήµητρα που χρονολογείται από τον Richardson 30 µεταξύ 675-550 π.χ. δ) Η ύπαρξη υποτακτικής σύνδεσης σε αρκετά σηµεία υποδηλώνει ότι υπάρχει µια σχετική απόκλιση από το παρατακτικό επικό ύφος, στοιχείο που «κατεβάζει» τον χρονικό δείκτη προς τα κάτω. ε) Το αφηγηµατικό ύφος έχει οµηρικές επιρροές (το προοίµιο 1-6 και η προσευχή του Αγχίση 92-106) και ησιόδειες (ο τελευταίος λόγος της Αφροδίτης παραπέµπει σε επεισόδια από τα Έργα και Ηµέρες). 28 (2003) 16. 29 Βλ. Janko (1982) 151-152 και 160-163. 30 (1974) 5 κ.εξ. 18

στ) Ο επαναληπτικός λογότυπος που χρησιµοποιείται είναι πιο εξελιγµένος και περίτεχνος από τον επικό 31. ζ) Η τόσο σοβαρή και συγχρόνως διακριτική θεµατική ενασχόληση µε τον έρωτα θυµίζει Σαπφώ και Αλκαίο, ιδιαίτερα η ερωτική σκηνή Αφροδίτης-Αγχίση, όπου η περιγραφή γίνεται µε ιδιαίτερα ροµαντικό και ευγενικό τρόπο. η) Επίσης, η περιγραφή των γηρατειών και τα παραδείγµατα Γανυµήδη-Τιθωνού παραπέµπουν στη λυρική και ελεγειακή ποίηση 32. Με βάση τα παραπάνω µια χρονολόγηση στο πρώτο ήµισυ του 6 ου αι. π.χ. φαίνεται αρκετά πιθανή χωρίς πάντως τα στοιχεία να επιτρέπουν απόλυτη βεβαιότητα. Πάντως, η opinio communis αναφορικά µε το ζήτηµα της χρονολόγησης είναι ότι ο Ύµνος στην Αφροδίτη είναι µεθοµηρικός, προ του 6 ου αι. π.χ. και ο αρχαιότερος όλων των ύµνων 33. 31 Porter (1949) 272. 32 Βλ. Μίµνερµος απ. 1-5, Σαπφώ απ. 58 και Ίβυκος απ. 289 αντίστοιχα. 33 Βλ. και Faulkner (2008) 47. 19

4. O ΜΥΘΟΣ ΑΦΡΟ ΙΤΗΣ-ΑΓΧΙΣΗ Από τους οµηρικούς ύµνους ο Ύµνος στην Αφροδίτη ξεχωρίζει για το προσεγµένο λεκτικό, την εικονοπλαστική δύναµη της διήγησης και τη διεισδυτικότητα της περιγραφής καθώς επίσης και για τον ανθρωποκεντρικό του χαρακτήρα 34. Στον οµηρικό Ύµνο στην Αφροδίτη ο βασικός µυθικός πυρήνας είναι η ερωτική ιστορία του Αγχίση µε την Αφροδίτη, όµως υπάρχουν και άλλες µυθικές αφηγήσεις εγκιβωτισµένες και µη: της Εστίας, του ία µε τον Γανυµήδη και της Ηούς µε τον Τιθωνό. Ο µύθος του Αγχίση µε την Αφροδίτη µε βάση τα ονόµατα των χαρακτήρων που πρωταγωνιστούν στη µυθική αφήγηση φαίνεται να είναι είτε προ-ελληνικός είτε µη ελληνικός: o Aγχίσης ως όνοµα µάλλον έχει φρυγική καταγωγή, η Αφροδίτη δεν έχει ελληνική καταγωγή, ενώ υπάρχουν παράλληλες µυθικές αναφορές στη Φρυγία και τη Μικρά Ασία 35. Το πόσο συνυφασµένο ήταν το όνοµα της θεάς Αφροδίτης µε του Αγχίση φαίνεται και από την αναγραφή του ονόµατός της πάνω σε µια επιγραφή στην Τροία ως «Αγχισιάς», ενώ η λατρεία του Αγχίση τεκµαίρεται από τους υποτιθέµενους τάφους του 36. Ο έρωτας Αφροδίτης-Αγχίση ήταν γνωστός στο οµηρικό και ησιόδειο έπος. Ο Όµηρος χωρίς να δίνει πολλές πληροφορίες στην Ιλιάδα (Β 819 κ.εξ., Ε 247 κ.εξ., 313) αναφέρει ότι ο Αινείας ήταν γιος του Αγχίση και της Αφροδίτης, που 34 Parker (1991) 2. 35 Rose (1924) 11-12. 36 Rose (1924) 13. 20

πλάγιασαν στα φαράγγια της Ίδας, όταν εκείνος έβοσκε τα βόδια του. Εκείνο, όµως, που φαίνεται συνεχώς να επαναλαµβάνει ο Όµηρος µέσα σε ένα ηρω κό έπος όπως η Ιλιάδα είναι η θε κή καταγωγή του ήρωα Αινεία, τονίζοντας ότι είναι καρπός της ένωσης της θεάς Αφροδίτης µε τον Τρώα Αγχίση. Στον Ησίοδο (Θεογ. 1008 κ.εξ.) γίνεται αναφορά µόνο στη γέννηση του Αινεία, που παρουσιάζεται ως καρπός ένωσης µιας θεάς µε τον θνητό ήρωα Αγχίση. Ο µύθος που πραγµατεύεται ο οµηρικός Ύµνος στην Αφροδίτη συνδέεται µε έναν ιδιαίτερο τρόπο µε την Τροία, γιατί ο έρωτας του Αγχίση µε την Αφροδίτη σχετίζεται µε τη γέννηση ενός από τους µεγαλύτερους ήρωες της πόλης αυτής, του Αινεία. Η προφητεία στον ύµνο (196-197, βλ. και Ιλ. Υ 307-308) ότι ο Αινείας και οι διάδοχοί του θα βασιλέψουν στην Τροία έδωσε έναυσµα να διατυπωθεί η άποψη ότι ο ύµνος δεν γράφτηκε για τη θεά Αφροδίτη αλλά για την εξύµνηση των απογόνων του Αινεία, των Αινειάδων 37. Ακόµα και αν πρόκειται για έναν τιµητικό «φόρο τιµής» στους Αινειάδες δεν παύει ο φόρος αυτός να υποτάσσεται στην εξύµνηση της δύναµης του έρωτα 38, που εκπροσωπεί η θεά. Ο ποιητής λοιπόν του οµηρικού Ύµνου στην Αφροδίτη παίρνοντας έναν πολύ παλιό µύθο από την παράδοση που αφορούσε τον έρωτα Αφροδίτης-Αγχίση, αφιερώνει το 1/3 του ύµνου (προς το τέλος) στο θέµα της θνητότητας και το 37 Smith (1981β) 17-58. Μάλιστα, υποστηρίχτηκε ότι ο ποιητής του ύµνου και της Ιλιάδας ήταν το ίδιο πρόσωπο, βλ. Reinhardt (1961) 507-561. Κατά τον Heitsch (1965), οι γλωσσικοί νεωτερισµοί του Ύµνου στην Αφροδίτη αποκλείουν την ταύτιση των δύο ποιητών. 38 von der Gönna & Simon (2002) 124-125. 21

αναπόφευκτο του θανάτου. Μέσα από τη ροή της κυρίως αφήγησης και από τη σχέση Αφροδίτης-Αγχίση διαφαίνεται ότι τα έλλογα όντα ανήκουν σε δύο κατηγορίες: α) στους θεούς που είναι αγέραστοι και αθάνατοι, β) στους θνητούς που το γήρας και η θνητότητα τους κατατρέχει. Υποκατηγορίες του β) θα µπορούσαν να θεωρηθούν οι περιπτώσεις: i) του Γανυµήδη που θεωρείται εξαίρεση (για να τονιστεί η παντοδυναµία του ία) και ii) του Τιθωνού που έγινε αθάνατος αλλά δεν νίκησε τα γηρατειά. Στην επινοητικότητα του ποιητή όσον αφορά το µυθικό περίβληµα µπορούµε να αποδώσουµε 39 : a) τoν µύθο για την Εστία (21-30) που εξειδικεύεται στην απόδοση τιµών από τον ία στο πρόσωπό της. Την Εστία την συναντάµε στη Θεογονία (454-455) σε µια σύντοµη µνεία ως την ένδοξη κόρη της Ρέας και του Κρόνου. Ο ποιητής του ύµνου πρωτοτυπεί πλάθοντας έναν ξεχωριστό µύθο που εξυµνεί την ιδιαίτερα τιµητική θέση της Εστίας δίνοντάς της παράλληλα και την ηλικιακή πρωτοκαθεδρία. Επιλέγοντας µια µορφή που εµφανίζεται ελάχιστα στην ησιόδεια επική παράδοση, µπορεί να επιδείξει την µυθοπλαστική του ικανότητα (βλ. και γενικά σχόλια στους στ. 21-33). β) Επίσης, ο ποιητής επινοεί να παρουσιάσει τον έρωτα του Αγχίση µε τη θεά ως αποτέλεσµα της εκδίκησης του ία, επειδή η Αφροδίτη ανεξέλεγκτα ενέπλεκε τον ίδιο και τους άλλους θεούς σε γήινους έρωτες (42-52). Πρόκειται πιθανότατα για ποιητικό τέχνασµα προκειµένου να αποδοθεί κύρος και βαρύτητα στον ίδιο τον 39 van Eck (1978) 4. 22

ύµνο 40. Αν, µέσω του σχεδίου του ία, το νόηµα του Ύµνου στην Αφροδίτη είναι να περιορίσει την εξουσία της υµούµενης θεάς εξασφαλίζοντας την τήρηση µιας κοσµογονικής ισορροπίας, πράγµατι η «βουλή» του ία επιτυγχάνεται πάλι µέσω όµως της υπερκυριαρχίας της δύναµης του έρωτα. Ο ποιητής υποβάλλει την ιδέα ότι το ερωτικό πάθος της θεάς αποτελεί συγχρόνως στοιχείο τόσο αποδυνάµωσης όσο και ενδυνάµωσης του ρόλου της στον κόσµο των αθανάτων. Το «πάθος» της συµπεριλαµβάνεται στα «έργα» της. Ο ύµνος αποτελεί τη µόνη πηγή που καταγράφει την αδυναµία της θεάς να αντισταθεί στον έρωτα, δηλαδή στη δύναµη που πρεσβεύει η ίδια. Θύµατα και θύτες της παραπλάνησης είναι οι πρωταγωνιστές της µυθικής αφήγησης του έρωτα Αφροδίτης-Αγχίση, ενώ η υπερβολική δύναµη του έρωτα αναδεικνύεται συγχρόνως σε αδυναµία 41. γ) Στην επινοητικότητα του ποιητή θα µπορούσαµε να αποδώσουµε και το µακρύ ταξίδι της θεάς µε δύο στάσεις πρώτα στην Πάφο και έπειτα στην Ίδα (58-74, βλ. και σχόλια). Στο πρώτο ταξίδι εντάσσεται η σκηνή καλλωπισµού στο ιερό της, ενώ στο δεύτερο η επίδειξη της ισχύος της στα άγρια ζώα λίγο πριν συναντήσει τον Αγχίση. δ) Στην ψευδή ιστορία της µεταµορφωµένης θεάς σε κόρη ευγενικής καταγωγής (108-142, βλ. και σχόλια) που επινοεί ο ποιητής του δίνεται η ευκαιρία να κάνει επίδειξη της πειθούς που µπορεί να ασκήσει ένας έντεχνα σχεδιασµένος λόγος. Η ιδέα µπορεί κάλλιστα να είναι ειληµµένη από το επεισόδιο της «ιός πάτης» της 40 Lenz (1975) 37. 41 von der Gönna & Simon (2002)125. 23

Ιλιάδας (Ξ 301-311), όµως στον ύµνο καθρεφτίζεται η δύναµη της πειθούς, της εξαπάτησης, της προµελέτης, της παρρησίας και της επιχειρηµατολογίας. ε) Στην επινοητικότητα του ποιητή µπορούµε να αποδώσουµε τον τελευταίο λόγο της Αφροδίτης (192-290) που περιέχει τα µυθικά επεισόδια του ία-γανυµήδη και Ηούς-Τιθωνού, την αφήγηση για τη ζωή των νυµφών και την ανατροφή του Αινεία, και τη συµβουλή-προειδοποίηση της θεάς στον θνητό ήρωα. Ο ποιητής επιστρατεύει µε το δικό του ιδιαίτερο προσωπικό ύφος ήρωες από το γένος των Τρώων για να εξυµνήσει τη δύναµη του έρωτα της Αφροδίτης αλλά ταυτόχρονα για να τονίσει τις δραµατικές συνέπειες από την ένωση θνητών-θεών. Όσον αφορά τον µύθο του ία µε τον Γανυµήδη στην Ιλιάδα, υπενθυµίζεται η προσφορά των αλόγων από τον ία στον πατέρα του Γανυµήδη ως αντάλλαγµα για την αρπαγή του (Ε 265-267). Στη Μικρή Ιλιάδα απ. 29 (Bernabé PEG 1, ad loc.) ο πατέρας του Γανυµήδη εµφανίζεται µετά την απαγωγή του Πέλοπα από τον Ποσειδώνα και ως αντάλλαγµα παίρνει ένα χρυσό κλωνάρι ελιάς. Μόνο στον Πίνδαρο (Ολυµπ. 1. 43) γίνεται σαφής αναφορά σε παιδεραστικό µοντέλο ερωτικής σχέσης ανάµεσα στον ία και τον Γανυµήδη. Ο ποιητής όµως στον Ύµνο στην Αφροδίτη καινοτοµεί εστιάζοντας στις δυσάρεστες συνέπειες που επιφέρει αυτή η αρπαγή στην οικογένεια του ήρωα και στη συναισθηµατική αντίδραση του πατέρα του Γανυµήδη. Έτσι, τονίζεται η πατρική θλίψη και αγάπη µέσα από µια φορτισµένη συναισθηµατική κατάσταση και µέσα από τη σκιαγράφηση της δραµατικής πατρικής φιγούρας του Τρώα (βλ. και σχόλια στους στ. 210-217). Σχετικά µε τον µύθο Ηούς-Τιθωνού, στα οµηρικά έπη αναφέρεται µόνο ότι η Ηώς σηκώθηκε από το κρεβάτι και την αγκαλιά του λαµπρού Τιθωνού για να φέρει 24

την αυγή στο κόσµο (Ιλ. Λ 1-2 και Οδ. ε 1-2), ενώ στη Θεογονία (984-985) γίνεται µόνο αναφορά στον καρπό της ένωσής τους, τον Μέµνονα. Τα αιώνια γηρατειά του Τιθωνού δεν αναφέρονται στο οµηρικό και ησιόδειο έπος, ενώ είναι γνωστά στη λυρική και ελεγειακή ποίηση 42. Είναι δύσκολο να ανιχνευθούν πηγές για τον µύθο του Τιθωνού στα λόγια της θεάς, γι αυτό και θεωρείται επινόηση του ποιητή, που φαίνεται να επιλέγει µυθολογικό υλικό που έχει χρησιµοποιηθεί ελάχιστα από την επική παράδοση και να το προσαρµόζει ανάλογα στις ποιητικές του προθέσεις. Στα θέµατα που επινοεί ο ποιητής εντάσσεται πιθανότατα η αποµόνωση του Τιθωνού σε κάποιο δώµα από την αγαπηµένη του Ηώ και η περιγραφή των φοβερών γηρατειών και της φθοράς του σώµατος και της όψης του. εν έχουµε αναφορά σε στοιχεία του µύθου που δεν εξυπηρετούν τον ύµνο, όπως η µετάλλαξη του Τιθωνού σε τζίτζικα 43, αφού ο ποιητής θέλει να φωτίσει ένα από τα κεντρικά θέµατα του ύµνου (τη θνητότητα έναντι της αθανασίας) που παραπέµπουν στην αγεφύρωτη σχέση θεών-ανθρώπων (βλ. και σχόλια στους στ. 210-217). στ) Στην επινοητικότητά του ανήκουν η τέχνη και η επιδεξιότητα του ποιητή να επεκτείνει τυπικές σκηνές, όπως της ερωτικής ένωσης (143-167) καθώς και το ενδεχόµενο να κεραυνοβοληθεί ο Αγχίσης από τον ία (288), αν δεν υπακούσει στις συµβουλές-εντολές της θεάς Αφροδίτης να µην αποκαλύψει την πραγµατική ταυτότητα της µητέρας του Αινεία. 42 Πβ. Μίµνερµο απ. 4, Σαπφώ απ. 58. 43 Για το θέµα αυτό, βλ. Κακριδής (1949) 159-174. 25

Για τη συµπλήρωση του µυθικού υποστρώµατος πρέπει εδώ να σηµειωθούν οι δύο άλλες παραλλαγές του µύθου της Αφροδίτης µε τον Αγχίση, οι οποίες ενδέχεται να είναι και µεταγενέστερες. Σύµφωνα µε τον Ακουσίλαο 44, υπήρχε χρησµός πως ύστερα από το τέλος της εξουσίας του Πριάµου θα βασιλέψουν οι απόγονοι του Αγχίση. Η Αφροδίτη όταν το πληροφορήθηκε πήγε στην Ίδα και έσµιξε µαζί του, αν και ήταν προχωρηµένος στην ηλικία, κάτι που δίνει περισσότερο πολιτικές και λιγότερο ερωτικές προεκτάσεις στην ένωσή τους. Ο Απολλόδωρος 45 πάλι παρέχει την πληροφορία ότι από την ένωσή της µε τον Αγχίση η Αφροδίτη γέννησε εκτός από τον Αινεία και τον Λύρο, ο οποίος πέθανε άτεκνος. 44 FGrHist 2 F 39. 45 Βιβλ. 3. 140. 26

5. ΓΛΩΣΣΑ ΙΓΑΜΜΑ Πίνακας Ι ΣΥΧΝΟΤΗΤΑΣ ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ Ή ΑΠΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΙΓΑΜΜΑ 46 εµφάνιση απουσία σύνολο επί τοις % απουσία Οµήρου Ιλ. 1498 312 1810 17.2 Οδ. 1391 303 1694 17.9 Ησιόδου Θεογ. 59 30 89 33.7 ΕΗ 90 55 145 37.9 Ύµν. ηµ. 33 28 61 45.9 Ύµν. Ερµή 26 30 56 53.6 Ύµν. Αφρ. 37 7 44 15.9 46 Όλα τα παραπάνω στοιχεία που αναφέρονται στον Όµηρο, στον Ησίοδο και στους συγκεκριµένους οµηρικούς ύµνους βασίζονται στον Janko (1982, 47). Πρέπει να αναφερθεί ότι οι Αllen, Halliday & Sikes (1963, 100) παρατηρούν 46 φορές εµφάνιση (15.69%) του δίγαµµα και 24 φορές απουσία του (8.19%) στον Ύµνο στην Αφροδίτη. Προτιµήθηκαν τα στατιστικά δεδοµένα του Janko λόγω της συγκριτικής µελέτης που προσφέρει σε σχέση µε τα οµηρικά έπη, τον Ησίοδο και τους ύµνους στη ήµητρα και τον Ερµή. 27

Αναφορικά µε τη συχνότητα απουσίας του δίγαµµα ο Ύµνος στην Αφροδίτη (15.9%) βρίσκεται σαφώς πιο κοντά στα οµηρικά έπη (Ιλ. 17.2% και Οδ. 17.9%) παρά στο ησιόδειο corpus, που παρουσιάζει πολύ υψηλότερο ποσοστό (Θεογ. 33.7% και ΕΗ 37.9%), και τους ύµνους στη ήµητρα και τον Ερµή που αποκλίνουν κατά πολύ εµφανίζοντας τα πιο υψηλά ποσοστά (45.9% και 53.6% αντίστοιχα). ΕΦΕΛΚΥΣΤΙΚΟ ν Πίνακας ΙΙ ΣYXNOTHTA ΕΜΦΑΝΙΣΗΣ ΕΦΕΛΚΥΣΤΙΚΟΥ-ν ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΣΥΜΦΩΝΟ ΣΤΟ ΕΠΟΣ 47 στίχοι εφελκυστικό ν+ σύµφωνο συχνότητα τοις % Οµήρου Ιλ. 15693 559 3.56 Οδ. 12110 451 3.72 Ησιόδου Θεογ. 1022 22 2.15 ΕΗ 828 18 2.17 Ύµν. ηµ. 495 22 4.44 Ύµν. Ερµή 580 9 1.55 Ύµν. Αφρ. 293 14 4.78 47 Τα στοιχεία που αναφέρονται στον Όµηρο, στον Ησίοδο και στους συγκεκριµένους οµηρικούς ύµνους βασίζονται πάλι στον Janko (1982) 66. 28

Αναφορικά µε τη συχνότητα χρήσης του εφελκυστικού -ν πριν από σύµφωνο ο Ύµνος στην Αφροδίτη παρουσιάζει το υψηλότερο ποσοστό (4.78%), ενώ ακολουθούν ο Ύµνος στη ήµητρα (4.44%) και τα οµηρικά έπη (Ιλ. 3.56% και Οδ. 3.72% αντίστοιχα). Ο Ησίοδος εµφανίζει πολύ χαµηλότερο ποσοστό (Θεογ. 2.15% και ΕΗ 2.17%), ενώ ο Ύµνος στον Ερµή αποκλίνει ακόµα πιο πολύ (1.55%). Σύµφωνα µε τον Janko 48, η τόσο συχνή χρήση του εφελκυστικού -ν στον Ύµνο στην Αφροδίτη προδίδει σχέση µε την ιωνική διάλεκτο. Εφελκυστικό ν παρατηρείται στους στίχους 2, 48, 95, 142, 195, 214, 247 θεο σιν, 6, 31, 96 π σιν, 6 µέµηλεν, 9 ε αδεν, 12, 15 δίδαξεν, 14, 231 µεγάροισιν, 21 δεν, 25 θελεν, πέειπεν, 26, 31 στίν, 50, 250 γυναιξίν, 51, 55, 205, 219, 239, 245 νθρώποισιν, 253, 259 θανάτοισιν, 54 ρεσιν, 55 βουκολέεσκεν, 57, 91, 144 ε λεν, 58 δυνεν, 67 νέφεσιν, 68 κανεν, 75 φίκανεν, 78 βουσίν, 83 ταρβήσειεν, 84 θαύµαινεν, 90 στήθεσιν, παλο σιν, 98, 285 ναιετάουσιν, 102 ρηισιν, 103, 195 Τρώεσσιν, 109, 190 θανάτηισιν, 114 τρέφεν, 132 τέκοιεν, 135 γεγάασιν, 144 νόµαζεν, 158 χλαίνηισιν, 160 κατέπεφνεν, 160, 266 ο ρεσιν, 160, 266 ψηλο σιν, 203, 218 ρπασεν, 211 φορέουσιν, 212 δωκεν, ε πεν, 215 κλυεν, 217 πποισιν, ελλοπόδεσιν, 222 κρήηνεν, 225 χεν, 231 τίταλλεν, 233 πειγεν, 238 σκεν, µέλεσσιν, 257 θρέψουσιν, 258 ναιετάουσιν, 265 γενοµένηισιν, 267 κικλήσκουσι, 275 ξουσιν, 278 φθαλµο σιν. 48 (1982) 65. 29

ΑΦΩΝΟ ΚΑΙ ΥΓΡΟ (Α/Υ) Πίνακας ΙΙΙ α) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΦΩΝΗΕΝΤΙΚΗΣ ΒΡΑΧΥΝΣΗΣ ΠΡΟ Α/Υ εµφάνιση τοις % επί του συνόλου εµφάνισης του Ύµν. Αφρ. 17 16.34% φαινοµένου (104) β) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΦΩΝΗΕΝΤΙΚΗΣ ΕΚΤΑΣΗΣ ΠΡΟ Α/Υ εµφάνιση τοις % επί του συνόλου εµφάνισης του φαινοµένου (104) Ύµν. Αφρ. 87 83.65% γ) ΑΝΑΛΟΓΙΑ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑΣ ΦΩΝΗΕΝΤΙΚΗΣ ΕΚΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΒΡΑΧΥΝΣΗΣ ΠΡΟ Α/Υ Ύµν. Αφρ. 5.11 αναλογία εκτ: βρ. 30

Ως προς τη συχνότητα έκτασης και βράχυνσης φωνηέντων προ αφώνου και υγρού επί του συνόλου εµφάνισης του φαινοµένου στον Ύµνο στην Αφροδίτη παρατηρούµε πολύ υψηλότερο ποσοστό έκτασης (83.65%) παρά βράχυνσης (16.34%) µε αναλογία 5.11. Πίνακας IV ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΧΑΣΜΩ ΙΑΣ ΚΑΙ ΣΠΑΝΙΑΣ/ΑΠΟΚΛΙΝΟΥΣΑΣ ΕΚΤΑΣΗΣ 49 αριθµός συχνότητα επί τοις % συχνότητα επί τοις % στίχων χασµωδίας έκτασης Ιλ. 15693 123 0.78 214 1.36 Οδ. 12110 116 0.96 140 1.16 Θεογ. 1020 16 1.57 7 0.69 ΕΗ 828 10 1.21 5 0.6 Ύµν. ήµ 425 11 2.23 1 0.2 Ύµν. Ερµή 580 3 0.52 9 1.55 Ύµν. Αφρ. 293 1 0.34 3 1.02 Το ποσοστό χασµωδίας του Ύµνου στην Αφροδίτη (0.34%) συγκριτικά µε τα οµηρικά έπη (Ιλ. 0.78%, Οδ. 0.96%) και το ησιόδειο corpus (Θεογ. 1.57%, ΕΗ 49 Τα στοιχεία είναι ειληµµένα από τον Janko (1982) 36. 31

1.21% αντίστοιχα) παρουσιάζει σηµαντική µείωση. Παράλληλα αποκλίνει πολύ από τον Ύµνο στη ήµητρα, στοιχείο που προβληµατίζει τους µελετητές 50. Όσον αφορά τη συχνότητα σπάνιας/αποκλίνουσας έκτασης ο Ύµνος στην Αφροδίτη παρουσιάζει χαµηλό ποσοστό (1.02%) αλλά πλησιάζει τα οµηρικά έπη (Ιλ. 1.36% και Οδ. 1.16%), ενώ βρίσκεται υψηλότερα από τον Ησίοδο (Θεογ. 0.69% και ΕΗ 0.6%). Παράλληλα αποκλίνει πολύ από τον Ύµνο στη ήµητρα που εµφανίζει το πιο χαµηλό ποσοστό όλων (0.2%) και από τον Ύµνο στον Ερµή που διατηρεί το υψηλότερο ποσοστό (1.55%). ΧΑΣΜΩ ΙΑ Χασµωδία εµφανίζεται στις εξής περιπτώσεις: 1) 41 ρίστη ν (στον τρίτο πόδα). 2) 178 µοίη γών (στον τρίτο πόδα). 3) 266 τηλεθάουσαι ν (στον τρίτο πόδα). 4) 292 Κύπροιο κτιµένης (στον τρίτο πόδα). 50 Η σπανιότητα της χασµωδίας στον Ύµνο του Ερµή είναι αξιοσηµείωτη και προβληµατίζει τους σχολιαστές, βλ. Janko (1982) 35. 32

ΣΥΝΙΖΗΣΗ, ΣΥΝΑΙΡΕΣΗ ΚΑΙ ΚΡΑΣΗ Συνίζηση παρατηρείται στους στίχους 53, 126 γχίσεω, 148 ρµέω. Συναίρεση παρατηρείται στους στίχους 24 µν ντο, 105 ρ ν, 188 ζ ντ, 283 µυθε σθαι. Κράση εµφανίζεται στους στίχους 56, 209 δ πειτα, 198 ο νεκα, 256, 274, 278 πήν. 33

ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Σύµφωνα µε τον Janko 51, η εµφάνιση του δίγαµµα είναι λιγότερο συχνή σε µη οµηρικά κείµενα. Αν παρατηρήσουµε τον Πίν. I, η εµφάνιση του δίγαµµα στον Ύµνο στην Αφροδίτη έχει ποσοστό, το οποίο πλησιάζει τα αντίστοιχα των οµηρικών επών. Αυτό θα µπορούσε να αποτελέσει στοιχείο χρονολόγησης και να στηρίξει την άποψη ότι ο Ύµνος στην Αφροδίτη είναι προγενέστερος των άλλων οµηρικών ύµνων και πρέπει να έχει συντεθεί λίγο µετά την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Αυτή η θεωρία έχει υπό µία µορφή διατυπωθεί και από τους Allen, Halliday & Sikes (1936, 105) που υποστηρίζουν ότι εφόσον η ύπαρξη του δίγαµµα σε µεγάλη συχνότητα απαντά στα αρχα κότερα κείµενα, ο Ύµνος στην Αφροδίτη είναι από τους πιο παλιούς 52 και προφανώς ανήκει στην τελευταία επική περίοδο (1936, 109). Σύµφωνα µε τους Allen, Halliday & Sikes (1936, 106) ο Ύµνος στην Αφροδίτη είναι οµηρικότατος και στο λεξιλόγιο αφού 20 στίχοι είναι ειληµµένοι από τον Όµηρο χωρίς καµιά παραλλαγή, ενώ από τους 293 στίχους οι 140 είναι βασισµένοι σε οµηρικούς λογότυπους 53. 51 (1982) 45-46. 52 Μάλιστα οι συγκεκριµένοι φιλόλογοι προτείνουν µια σειρά χρονολόγησης των τεσσάρων µεγάλων ύµνων µε βάση την αρχα κότητά τους τοποθετώντας τους µεταξύ του 8 ου και 7 ου αι. µ. Χ., η οποία είναι η ακόλουθη: µνος ε ς πόλλωνα, µνος ε ς φροδίτην, µνος ε ς ήµητραν, µνος ε ς ρµήν µε αρχα κότερους τους τρεις πρώτους (1936, 105-106). 53 Βλ. Windisch (1867) 47. 34

6. ΥΦΟΣ ΚΑΙ ΑΦΗΓΗΣΗ Το γενικό σχεδιάγραµµα της αφηγηµατικής πορείας του Ύµνου στην Αφροδίτη προδίδει µια αυστηρά οργανωµένη αρχιτεκτονική δοµή. ΓΕΝΙΚΟ ΣΧΕ ΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ 1-91. Αφηγητής. 92-106. α λόγος Αγχίση. 107. Αφηγητής. 108-142. α λόγος Αφροδίτης. 143-144. Αφηγητής. 145-154. β λόγος Αγχίση. 155-176. Αφηγητής. 177-179. β λόγος Αφροδίτης. 180-184. Αφηγητής. 185-190. γ λόγος Αγχίση. 191. Αφηγητής. 192-290. γ λόγος Αφροδίτης. 291-293. Αφηγητής. Aν παρατηρήσουµε προσεκτικά το aφηγηµατικό σχεδιάγραµµα του Ύµνου στην Αφροδίτη µπορούµε να προβούµε στις ακόλουθες παρατηρήσεις: 35

a) Ο ποιητής κατανέµει τους ρόλους ανάλογα µε τις ποιητικές του προθέσεις. Έτσι, τη µεγαλύτερη έκταση του ύµνου την καταλαµβάνουν τα λόγια της θεάς Αφροδίτης (137 στίχοι µε ποσοστό 46.75%), έπεται ο αφηγητής (125 στίχοι µε ποσοστό 42.66%), και ακολουθεί ο Αγχίσης (31% στίχοι µε ποσοστό 10.58%). Είναι αξιοσηµείωτο ότι δεν υπάρχει µεγάλη διαφορά στην έκταση των στίχων που αφιερώνονται στη θεά Αφροδίτη και τον αφηγητή, ενώ είναι σαφής η µεγάλη απόκλιση από τον Αγχίση. ίνεται η αίσθηση ότι η εξυµνούµενη θεά διατηρεί µια αναµενόµενη πρωτοκαθεδρία, ενώ η µειωµένη εµφάνιση του Αγχίση µπορεί να συνδεθεί και µε το γεγονός ότι ο ποιητής θέλει να τονίσει τη θνητότητα του ήρωα έναντι της αθανασίας της θεάς (ένα από τα βασικά θέµατα του ύµνου). Θα µπορούσε ακόµη να συνδεθεί και µε το γεγονός ότι ο Αγχίσης διαδραµατίζει µεν πρωταγωνιστικό ρόλο αλλά είναι συγχρόνως το εξιλαστήριο θύµα της ερωτικής ιστορίας µε τη θεά, γιατί υπηρετεί τη «βουλή» του ία. β) Ο ύµνος αρχίζει µε τον αφηγητή να καταλαµβάνει τους 92 πρώτους στίχους που αποτελούν το 1/3 της συνολικής έκτασης του ύµνου. Η εντυπωσιακή αφηγηµατική του «κυριαρχία» µπορεί να ερµηνευθεί επειδή θέλει να επιδείξει τη δεξιότητα και το ταλέντο του. Έτσι επιβραδύνει έντεχνα την πλοκή χωρίς να µας αποκαλύπτει το ακριβές θέµα του ύµνου. Βέβαια, σε όλη αυτή την έκταση θέτει τις βάσεις για την εξύφανση της κυρίως πλοκής διατηρώντας το υµνητικό ύφος µε επιµέρους αναφορές (στην Αθηνά 8-15, στην Άρτεµη 16-21, στην Εστία 22-32, στην Ήρα 40-44, στον ία 36-52). Είναι πιθανό πως µε την προσθήκη στο προοίµιο της λεπτοµερούς σύγκρισης της εξυµνούµενης θεάς µε τις άλλες θεές, ο ποιητής του ύµνου επιδιώκει να υπογραµµίσει διά της ανωτερότητας του θεµατικού αντικειµένου της σύνθεσής του την ποιητική υπεροχή της όλης σύνθεσης, δηλαδή του ύµνου του 36

σε σχέση µε άλλους ύµνους, που αναφέρονται στις τρεις συγκρινόµενες θεές ή σε άλλες εκδοχές ύµνων προς την Αφροδίτη. Η εκτελεστική-παραστασιολογική (perfomative) διάσταση των οµηρικών ύµνων που παρουσιάζονταν από ραψωδούς ενισχύει σηµαντικά αυτή την ερµηνευτική γραµµή. Ο λόγος της Αφροδίτης, µε τον οποίο στην ουσία κλείνει ο ύµνος, καταλαµβάνει 99 στίχους, το άλλο 1/3 του ύµνου, και έχει εξυµνητικό σκοπό. Το υπόλοιπο 1/3 του ύµνου κατανέµεται στον αφηγητή (21 στίχοι), στην Αφροδίτη (39 στίχοι) και στον Αγχίση (31 στίχοι). Στο κυρίως σώµα του ύµνου ο ποιητής θέλοντας να κρατήσει τις ισορροπίες στη ροή της πλοκής φωτίζει τον ρόλο του Αγχίση διατηρώντας όµως πάντα ως πρωταγωνιστικό αυτόν της Αφροδίτης και, ως πιο διακριτικό, τον ρόλο του αφηγητή. γ) Στο κυρίως σώµα του ύµνου η µεγαλύτερη αφηγηµατική παρέµβαση που διακρίνουµε εντοπίζεται στους στίχους 155-176, όπου περιγράφεται η ερωτική ένωση Αφροδίτης-Αγχίση. Ο ποιητής αφιερώνει 12 στίχους, για να εξυµνήσει τη δύναµη και το µεγαλείο του έρωτα τιµώντας έτσι την υµνούµενη θεά. Το σηµείο αυτό αποτελεί άλωστε το αποκορύφωµα του µυθικού επεισοδίου της Αφροδίτης µε τον Αγχίση και την πραγµάτωση της «βουλής» του ία. δ) Πρέπει η αφήγηση να φτάσει στον στίχο 92 έως να αρχίσει η κυρίως πλοκή του ύµνου. Έτσι, µε αυτήν την αφηγηµατική τεχνική επιβραδύνεται η πλοκή, ενώ παράλληλα ο ακροατής εναγωνίως αναµένει την εξέλιξη 54. 54 Για την τεχνική αυτή, βλ. Ρεγκάκος (2006) 40. 37

ε) Τέλος, όλες οι σύντοµες παρεµβάσεις του αφηγητή λειτουργούν ως απλοί µηχανισµοί µετάβασης από τον έναν στον άλλο οµιλητή 55 στο πλαίσιο του διαλόγου Αφροδίτης-Αγχίση. Ο οµηρικός Ύµνος στην Αφροδίτη είναι ώριµο δείγµα αφηγηµατικής δεξιότητας και εικονοπλαστικής δύναµης. Ο ύµνος ως τυπικό δείγµα επικής ποίησης περιλαµβάνει απλή διήγηση και µίµηση 56, δηλαδή λόγους προσώπων της πλοκής. Τα αµιγώς αφηγηµατικά µέρη εναλλάσσονται απαρέγκλιτα µε λόγους, οι οποίοι µε τη σειρά τους µοιράζονται αντιφωνικά στον Αγχίση και την Αφροδίτη, τους δύο πρωταγωνιστές του µυθικού επεισοδίου που παρουσιάζει ο ύµνος. Αν όµως εξαιρέσουµε τους εισαγωγικούς (σε λόγο) λογοτυπικούς στίχους που εξ ορισµού πρέπει να εκφέρει ο αφηγητής και οι οποίοι έχουν σαφώς µεταβατικό χαρακτήρα, το µοναδικό αφηγηµατικό τµήµα που διακόπτει τον εκτενή διάλογο των δύο πρωταγωνιστών περιλαµβάνεται στους στίχους 155-176. Σε γενικές γραµµές, ενώ η παρουσία του αφηγητή στο σύνολο του ύµνου είναι µεγάλη, όταν ξεκινά η κύρια πλοκή, η δράση προωθείται µε τον διάλογο ανάµεσα στην Αφροδίτη και τον Αγχίση, ενώ ο αφηγητής περιορίζεται σε µικρές επεµβάσεις (µε εξαίρεση την περιγραφή της ερωτικής ένωσης του ζευγαριού). Ο διάλογος αποτελείται από τρία ζεύγη απαντητικών λόγων µεταξύ Αφροδίτης και Αγχίση. Στον Αγχίση ανήκει ο πρώτος λόγος και στην Αφροδίτη ο τελευταίος πριν από το κλείσιµο του ύµνου. Από τους τρεις λόγους του Αγχίση, οι δύο είναι ικετευτικού περιεχοµένου (ο αρχικός και ο τελευταίος), ενώ ο ένας (ο ενδιάµεσος) δηλωτικός 55 Βλ. de Jong (1987) 11. 56 Βλ. de Jong (1987) 3. 38

του ανεξέλεγκτου έρωτά του για τη θεά. Οι λόγοι του Αγχίση διαρθρώνονται σε κυκλική σύνθεση από άποψη περιεχοµένου κάτι που τονίζει την τραγικότητα του ήρωα, αφού το κυκλικό σχήµα των λόγων του ίσως συµβολίζει το ότι γίνεται δέσµιος µιας κατάστασης: ΛΟΓΟΙ ΑΓΧΙΣΗ Α. α λόγος Αγχίση: ικετευτικός. Β. β λόγος Αγχίση: δηλωτικός του έρωτά του για τη θεά. Γ. γ λόγος Αγχίση: ικετευτικός. Αντίθετα, οι λόγοι της Αφροδίτης κινούνται γραµµικά, εξελικτικά και διαρθρώνονται ως εξής: ΛΟΓΟΙ ΑΦΡΟ ΙΤΗΣ Α. α λόγος Αφροδίτης: ψευδής. Β. β λόγος Αφροδίτης: αφυπνιστικός. Γ. γ λόγος Αφροδίτης: αληθινός. Oι λόγοι του Αγχίση και της Αφροδίτης διαρθρώνονται από κοινού σε µια πιο περίπλοκη κυκλική σύνθεση, καθώς µπορούν να εντοπιστούν δύο κύκλοι που εφάπτονται στο θέµα της ερωτικής επιθυµίας, του µερου. 39

ΛΟΓΟΙ ΑΦΡΟ ΙΤΗ-ΑΓΧΙΣΗ Εξωτερικός δακτύλιος Α1. Ικετευτικός λόγος Αγχίση. Β1. Ψευδής ιστορία Αφροδίτης. Α2. Ερωτικός λόγος Αγχίση. ΙΜΕΡΟΣ (155-176) Β2. Αφυπνιστικός λόγος Αφροδίτης. Α3. Ικετευτικός λόγος Αγχίση. Β3. Αληθινός λόγος Αφροδίτης. Εξωτερικός δακτύλιος Συγκεκριµένα η πρώτη κυκλική σύνθεση ξεκινά και κλείνει µε τους λόγους του Αγχίση, ενώ στο επίκεντρό της βρίσκεται η ψευδής ιστορία της Αφροδίτης. Η δεύτερη κυκλική σύνθεση ξεκινά και κλείνει µε τους λόγους της Αφροδίτης και στο επίκεντρο βρίσκεται ο ικετευτικός λόγος του Αγχίση. Παρατηρούµε: a) ότι η ποιητική προθετικότητα του υµνογράφου είναι να διατηρηθούν οι ισορροπίες, β) στην πρώτη κυκλική σύνθεση (Α1-Β1-Α2) κυριαρχεί η µορφή του Αγχίση µε την Αφροδίτη να βρίσκεται στο κέντρο της, γ) στη δεύτερη κυκλική σύνθεση (Β2-Α3-Β3) κυριαρχεί η µορφή της Αφροδίτης µε τον Αγχίση να βρίσκεται δέσµιος µιας αναπάντεχης κατάστασης και δ) µετά την πραγµάτωση της ερωτικής ένωσης του ζεύγους κυριαρχεί η µορφή της Αφροδίτης, η οποία πρέπει να υποστεί περισσότερο από όλους τις συνέπειες των πράξεών της και να αναλάβει τις ευθύνες της. 40