ΘΕΜΑ: ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΕΚΛΕΓΕΙΝ ΚΑΙ ΕΚΛΕΓΕΣΘΑΙ ΤΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ: ΑΝ ΡΕΑΣ Γ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΣΠΥΡΟΣ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΟ ΩΡΑ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΘΕΜΑ: ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΕΚΛΕΓΕΙΝ ΚΑΙ ΕΚΛΕΓΕΣΘΑΙ ΤΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΗΜΟΥΛΑ ΕΛΕΝΗ Α.Μ. 1340200100161 ΑΘΗΝΑ 2006

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ...1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...2 Ι) ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ...3 1) Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΤΡΙΜΕΡΗΣ ΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ...3 2) ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΤΡΙΜΕΡΗ ΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ...3 3) ΈΝΝΟΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ...5 ΙΙ) ΓΕΝΙΚΟ ΚΑΙ ΕΙ ΙΚΟ ΠΕ ΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ...6 1) ΓΕΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΚΗ ΣΧΕΣΗ...7 2) ΘΕΣΜΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩ ΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ...7 3) ΕΙ ΙΚΕΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ...8 ΙΙΙ) ΤΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ...11 1) Η ΣΤΕΡΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΠΟΙΝΗ ΚΑΙ Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΦΥΛΑΚΗΣ...11 2) Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ...12 3) ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ...14 4) ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ...15 ΙV) ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΕΚΛΕΓΕΙΝ ΤΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ...18 1) ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΛΕΓΕΙΝ...18 2) Η ΠΑΡΑΒΙΑΣΗ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΕΚΛΕΓΕΙΝ ΤΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ...21 3) ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ...22 4) Η ΣΤΕΡΗΣΗ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΨΗΦΟΥ ΩΣ ΠΑΡΕΠΟΜΕΝΗ ΠΟΙΝΗ...23 α) Η επιβολή της ποινής...23 β) Συνέπειες επιβολής της ποινής και έναρξη των αποτελεσµάτων της...24 γ) Κριτική στην παρεπόµενη ποινή αποστέρησης των πολιτικών δικαιωµάτων...25 V) ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΛΕΓΕΣΘΑΙ...26 1) ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΛΕΓΕΣΘΑΙ...26 2) ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΛΕΓΕΣΘΑΙ ΤΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ...27 3) ΠΑΡΕΠΟΜΕΝΗ ΠΟΙΝΗ ΣΤΕΡΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΛΕΓΕΣΘΑΙ...28 VI) ΙΕΘΝΗΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑÏΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ...28 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...30 ΠΕΡΙΛΗΨΗ...31 SUMMARY...31 ΛΗΜΜΑΤΑ...31 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...32 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ «Μία κοινωνία δεν θα έπρεπε να κρίνεται από το πώς φέρεται στους εξέχοντες πολίτες της,αλλά από το πώς φέρεται στους εγκληµατίες της» ΦΙΟΝΤΟΡ ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ Η αναγνώριση των στοιχειωδών εγγυήσεων στους κρατουµένους, αποτέλεσµα γενικότερων κοινωνικών, πολιτικών και πολιτιστικών συνθηκών, είναι φαινόµενο του 20 ου αιώνα. Στην Ελλάδα το ενδιαφέρον για τα δικαιώµατα των κρατουµένων τονώθηκε από µία σειρά γεγονότων που αρκετά συγκινούν την κοινή γνώµη. α) Την περίοδο της δικτατορίας από τις φυλακές πέρασε ένας µεγάλος αριθµός ελλήνων πολιτών που στη συνέχεια είχε τη δυνατότητα να περιγράψει στον τύπο ή σε επιστηµονικά κείµενα τις συνθήκες διαβίωσης στη φυλακή. Η κοινή γνώµη διάβασε αυτά τα κείµενα χωρίς τη δυσπιστία που συνήθως δείχνει απέναντι σε µαρτυρίες ποινικών κρατουµένων. β) Μία σειρά από αυτοκτονίες κρατουµένων έδωσε επίσης αφορµή σε πολλά δηµοσιεύµατα που κίνησαν την προσοχή στο σωφρονιστικό πρόβληµα. γ) Ένα µέρος τουλάχιστον της κοινής γνώµης πρόσεξε το ζήτηµα των συνθηκών της φυλακής και των δικαιωµάτων των κρατουµένων όταν εκδηλώθηκε η µεγαλύτερη, κατά τα τελευταία χρόνια, εξέγερσή τους, τον Οκτώβριο-Νοέµβριο 1990 1. Σήµερα, 7 χρόνια µετά την εισαγωγή του νέου Σωφρονιστικού Κώδικα του 1999, ο οποίος περιέχει ρυθµίσεις για την άσκηση µίας σειράς συνταγµατικά κατοχυρωµένων δικαιωµάτων εντός του χώρου της φυλακής, εξακολουθούν να υπάρχουν ελλείψεις ως προς την κατοχύρωση ορισµένων σηµαντικών θεµελιωδών δικαιωµάτων των κρατουµένων. Η εργασία αυτή αποσκοπεί στο να εξετάσει την θέση της ελληνικής έννοµης τάξης ως προς την αναγνώριση και την κατοχύρωση των δύο σηµαντικότερων πολιτικών δικαιωµάτων, του δικαιώµατος του εκλέγειν και του δικαιώµατος του εκλέγεσθαι σε πρόσωπα, τα οποία εκτίουν στερητική της ελευθερίας ποινή. εδοµένου ότι όσοι εκτίουν στερητική της ελευθερίας ποινή, τελούν σε ειδική κυριαρχική σχέση προς το κράτος, η οποία είναι δυνατόν να δικαιολογεί περιορισµούς των θεµελιωδών δικαιωµάτων, θα γίνει προσπάθεια να καταδειχθεί αν οι κρατούµενοι διατηρούν ή όχι τα ανωτέρω πολιτικά δικαιώµατα, αν υπάρχει και νοµοθετική, πλέον της συνταγµατικής, κατοχύρωση των ανωτέρω δικαιωµάτων των κρατουµένων, καθώς και ο τρόπος άσκησής αυτών. 1 Μαργαρίτης Λ. - Παρασκευόπουλος Ν., Ποινολογία, άρθρα 50-133 ΠΚ, Ζ Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 597 2

Ι) ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ 1) Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΤΡΙΜΕΡΗΣ ΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ H κλασική διάκριση των θεµελιωδών δικαιωµάτων διατυπώθηκε από τον γερµανό νοµοµαθή Georg Jellinek (1851-1911). Αποτελείται από τρεις κατηγορίες, που αναφέρονται στην αποθετική, θετική και ενεργό κατάσταση (status negativus, status positivus, status activus) του ατόµου και αντιστοιχούν στις ατοµικές ελευθερίες, τις αξιώσεις κρατικών παροχών και τα πολιτικά δικαιώµατα. Ως βάση της διάκρισης και της ανάλυσης που στήριξε πάνω σ αυτήν, έθετε την διαπίστωση κινδύνων, που προέρχονται από την κρατική εξουσία. Κριτήριο της διάκρισης αποτελεί το περιεχόµενο της πράξης (µε την ευρεία έννοια του όρου, θετικής πράξης ή παράλειψης) του αποδέκτη της ενέργειας του συνταγµατικού δικαιώµατος, δηλαδή της κρατικής εξουσίας 2. Η διάκριση αυτή έχει την πηγή της στον οικονοµικο-πολιτικό φιλελευθερισµό του 19 ου αιώνα. Όπως όµως και άλλες διακρίσεις και οριοθετήσεις της εποχής αυτής, έτσι και η «θεωρία του status» διατήρησε κατ αρχήν τη δικαιολογητική της βάση, ως µία τυπική διάκριση, και µετά την αλλαγή των οικονοµικο-πολιτικών αντιλήψεων υπό τις οποίες διατυπώθηκε 3. Σύµφωνα µε τη διάκριση αυτή, τα ατοµικά δικαιώµατα συνιστούν αξιώσεις του ατόµου έναντι του κράτους για αποχή από παρεµβάσεις σε µία συνταγµατικά κατοχυρωµένη σφαίρα ιδιωτικής αυτονοµίας, θεµελιώνοντας τον status negativus 4. Τα κοινωνικά δικαιώµατα, σε αντίθεση προς τα ατοµικά, καθιερώνουν υποχρεώσεις του κράτους για παρέµβαση µε θετικές ενέργειες (status positivus) και παροχή αγαθών ή υπηρεσιών, χωρίς όµως τούτο να συνοδεύεται από αντίστοιχες αξιώσεις συγκεκριµένων δικαιούχων κατά του κράτους 5. Τα πολιτικά δικαιώµατα τέλος, αποτελούν δικαιώµατα συµµετοχής στην άσκηση της δηµόσιας εξουσίας. 2) ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΤΡΙΜΕΡΗ ΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Η κριτική και η διαπίστωση της ανεπάρκειας της παραδοσιακής τριµερούς διάκρισης αποτελεί κοινό τόπο της σύγχρονης νοµικής επιστήµης, 2 ηµητρόπoυλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ -Ηµίτοµος Ι, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ 133 3 Π.. αγτόγλου, Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαίωµατα, Τόµος Α, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ. 67 4 Xρυσόγονος Χ. Κώστας, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 2002, σελ. 32 5 Xρυσόγονος Χ. Κώστας, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 2002, σελ. 32 3

καθώς δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες της σύγχρονης νοµικής ζωής, στο πλαίσιο της οποίας η απόλαυση, όχι µόνο των «ατοµικών δικαιωµάτων», προϋποθέτει έναν ευρύτερο συνδυασµό της κρατικής συµπεριφοράς και τον ταυτόχρονο εξαναγκασµό της κρατικής εξουσίας, όχι µόνο σε παραλείψεις, αλλά και σε πράξη. Παράλληλα, η τριµερής διάκριση δεν ανταποκρίνεται στο σύγχρονο περιεχόµενο των θεµελιωδών δικαιωµάτων µε αποτέλεσµα να κατηγορείται σήµερα ως σχηµατική και ανεπαρκής 6. Κατά συνέπεια, παρά την καθιέρωση και την ευρύτερη διάδοσή τους, δεν είναι πλέον επιστηµονικά συνεπής η χρήση των όρων «ατοµικά», «πολιτικά» και «κοινωνικά» δικαιώµατα µε την παραδοσιακή τους έννοια. Το βασικό ζήτηµα που γεννάται δεν περιορίζεται στην κριτική, αλλά επεκτείνεται στην πρόταση µιας νέας διάκρισης των συνταγµατικών δικαιωµάτων, που θα αντικαταστήσει την κλασική και θα ανταποκρίνεται στις σύγχρονες συνθήκες. Τέτοια διάκριση µπορεί να αποτελέσει η διάκριση σε αµυντικά προστατευτικά και διεκδικητικά/εξασφαλιστικά δικαιώµατα, όπως επίσης η διάκριση σε πολιτικά, κοινωνικά (δικαιώµατα του ευρύτερου κοινωνικού χώρου) και οικονοµικά συνταγµατικά δικαιώµατα. Η πρώτη αναφέρεται στο περιεχόµενο όλων των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Πρόκειται κατά κυριολεξία για τις τρεις µερικότερες διαστάσεις κάθε συνταγµατικού δικαιώµατος. εν συνιστά εποµένως κριτήριο κατηγοριοποίησης των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Η δεύτερη διάκριση αναφέρεται σε τρεις κατηγορίες συνταγµατικών δικαιωµάτων µε κριτήριο το ουσιαστικό περιεχόµενο της ρυθµιζόµενης από αυτά ύλης 7. Κατά συνέπεια τα συνταγµατικά δικαιώµατα σήµερα δεν αποτελούν τρεις απόλυτα διακρινόµενες µεταξύ τους κατηγορίες. Αντίθετα συνιστούν ένα ενιαίο σύστηµα βασιζόµενο στη ανθρώπινη αξία. Ωστόσο, είναι απαραίτητη η βασιζόµενη στις συνταγµατικές διατάξεις (άρθρο 5, παρ. 1 Σ) διάκριση τους σε δικαιώµατα κοινωνικού χώρου, πολιτικά και οικονοµικά. Με τους όρους αυτούς αποδίδονται τα δικαιώµατα που κατατάσσονται αντίστοιχα στον πολιτικό, κοινωνικό και οικονοµικό χώρο. Η δε διάκριση αυτή ανάγεται στο περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων, στη ρυθµιζόµενη από αυτά ύλη. Οι όροι «δικαιώµατα κοινωνικού χώρου» και «πολιτικά» δικαιώµατα διαφοροποιούνται ουσιαστικά από τους αντίστοιχους όρους της κλασικής γερµανικής διάκρισης (status pοsitivus, status actives). H χρησιµοποίησή τους αποτελεί ονοµατολογική σύµπτωση και όχι ταύτιση του ουσιαστικού τους περιεχοµένου 8. 6 ηµητρόπoυλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ -Ηµίτοµος Ι, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ 134 7 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ -Ηµίτοµος Ι, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ 135 8 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ -Ηµίτοµος Ι, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ 136 4

3) ΈΝΝΟΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Τα πολιτικά δικαιώµατα έχουν ως αντικείµενο τους την ενεργό συµµετοχή του πολίτη στον σχηµατισµό της πολιτειακής βούλησης, ενώ αντίστοιχα το κράτος οφείλει να ανέχεται και να υποδέχεται την παρέµβαση αυτή των πολιτών στις πιο καίριες λειτουργίες του. Θεµελιώνεται έτσι ο status activus 9. Στον status activus ανήκουν όλα τα πολιτικά δικαιώµατα, δηλαδή δικαιώµατα συµµετοχής στην άσκηση της δηµόσιας εξουσίας είτε µε την ιδιότητα του εκλογέα (εκλογικό δικαίωµα ή δικαίωµα ψήφου: άρθρο 51 παρ.3), είτε του αιρετού λειτουργού (δικαίωµα του εκλέγεσθαι: άρθρο 55), είτε του δηµόσιου λειτουργού εν γένει π.χ. δηµοσίου υπαλλήλου (άρθρο 4 παρ. 4) είτε ιδιαίτερα του δικαστή (άρθρο 88) ή του ενόρκου (άρθρο 97). Εδώ επίσης ανήκουν τα δικαιώµατα συµµετοχής στην πολιτική ζωή (άρθρο 5 παρ. 1) και επηρεασµού της πολιτικής κοινής γνώµης. Οι ελευθερίες γνώµης και πληροφορίας (άρθρα 14 παρ. 1 και 5 Α), τύπου (άρθρο 14 παρ. 2), συναρθροίσεως (άρθρο 11) και ενώσεως (άρθρο 12) αποτελούν, όχι αµυντικά, αλλά και συµµετοχικά δικαιώµατα. Αυτό είναι ακόµη σαφέστερο στο δικαίωµα της ιδρύσεως πολιτικού κόµµατος και συµµετοχής σ αυτό (άρθρο 29) 10. Σ όλες τις περιπτώσεις ο πολίτης (όχι πια ο οποιοσδήποτε ιδιώτης) δεν αρκείται στον ρόλο του παραλήπτη κρατικών παροχών, αλλά ζητάει να συν-προσδιορίσει και συν-διαµορφώσει, άµεσα ή έµµεσα, την κρατική λειτουργία, τους φορείς και την πορεία της. Τα πολιτικά δικαιώµατα αποτελούν την έκφραση της δηµοκρατικής αρχής. Η κλασική νοµική θεωρία διέκρινε ανάµεσα στα ατοµικά και στα πολιτικά δικαιώµατα. Τα ατοµικά περιέχουν αξίωση αποχής, ενώ τα πολιτικά αξίωση συµµετοχής στην άσκηση της κρατικής εξουσίας και προσδιορίζουν το status activus του ατόµου. Τα ατοµικά δικαιώµατα είναι δικαιώµατα του ανθρώπου, ενώ τα πολιτικά είναι δικαιώµατα του πολίτη. Πάντως και τα πολιτικά δικαιώµατα στρέφονται προς το κράτος, όχι όµως κατά του κράτους 11. Η διάκριση ατοµικών και πολιτικών δικαιωµάτων, ανάγεται στη διάκριση κράτους δικαίου και δηµοκρατίας. Κατά την παλαιότερη θεωρία, τα ατοµικά δικαιώµατα είναι στοιχεία του κράτους δικαίου, ως κράτους αποχής. Τα πολιτικά δικαιώµατα είναι στοιχεία του δηµοκρατικού κράτους. Χαρακτηριστικό γνώρισµα των πολιτικών δικαιωµάτων είναι η σύνδεση τους µε την πολιτική εξουσία και από την άποψη αυτή, αποτελούν «ιδιαίτερη οµάδα» συνταγµατικών δικαιωµάτων 12. 9 Xρυσόγονος Χ. Κώστας, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 2002, σελ. 32 10 Π.. αγτόγλου, Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαιώµατα, Τόµος Α, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ. 73 11 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ -Ηµίτοµος Ι, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ 143 12 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ -Ηµίτοµος Ι, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 144 5

Το περιεχόµενο των πολιτικών δικαιωµάτων, όπως άλλωστε και όλων των άλλων συνταγµατικών δικαιωµάτων, έχει τρεις µερικότερες διαστάσεις. ιακρίνεται σε αµυντικό, προστατευτικό και εξασφαλιστικό/διεκδικητικό. Κάθε πολιτικό δικαίωµα δεν περιέχει µόνο αξίωση συµµετοχής, αλλά και αξίωση εξασφάλισης και αξίωση προστασίας 13. ΙΙ) ΓΕΝΙΚΟ ΚΑΙ ΕΙ ΙΚΟ ΠΕ ΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Το αντικειµενικό νοµικό περιβάλλον, µέσα στο οποίο πραγµατοποιείται η όλη εφαρµογή των συνταγµατικών δικαιωµάτων, εµφανίζεται σε δύο διαφοροποιούµενα πεδία, δύο διαφορετικά επίπεδα. Το πρώτο είναι εκείνο της γενικής σχέσης και το δεύτερο είναι το πεδίο των ειδικών σχέσεων. Τόσο η γενική, όσο και οι ειδικές σχέσεις αποτελούν µορφές αντικειµενικού νοµικού περιβάλλοντος. Στα δύο επίπεδα εφαρµογής αντιστοιχούν δύο διαφορετικές µορφές εφαρµογής, η γενική και η ειδική ή θεσµική 14. Ανάλογα προς τα δύο παραπάνω επίπεδα, η εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων διακρίνεται σε γενική και ειδική (θεσµική). Κάθε συγκεκριµένο συνταγµατικό δικαίωµα εφαρµόζεται είτε στο πλαίσιο της γενικής σχέσης, µέσα στο οποίο πραγµατοποιείται η γενική εφαρµογή, είτε στο µερικότερο πλαίσιο κάποιας ειδικής έννοµης σχέσης ή θεσµού, στο οποίο πραγµατοποιείται η ειδική/θεσµική εφαρµογή. Ανάλογα διακρίνουµε ανάµεσα σε γενικό και θεσµικό περιεχόµενο. Από το γενικό περιεχόµενο, όπως εφαρµόζεται στην γενική κυριαρχική σχέση, διακρίνεται το θεσµικό περιεχόµενο, το οποίο προκύπτει από την άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων σε συγκεκριµένους θεσµούς και έννοµες σχέσεις δηµοσίου ή ιδιωτικού δικαίου. Το γενικό περιεχόµενο είναι ευρύτερο περιεχόµενο κάθε δικαιώµατος και εφαρµόζεται στο πλαίσιο της γενικής σχέσης κράτους-πολίτη (γενική κυριαρχική σχέση).θεσµικό περιεχόµενο είναι το εφαρµοζόµενο στο πλαίσιο κάθε µερικότερου θεσµού ή έννοµης σχέσης, δηµοσίου ή ιδιωτικού δικαίου 15. Η διάκριση των δύο πεδίων εφαρµογής, γενικού και ειδικού, είναι κεφαλαιώδους σηµασίας, διότι διαφοροποιείται σηµαντικά η νοµική µεταχείριση των συνταγµατικών δικαιωµάτων στη µία ή την άλλη περίπτωση. Στο πλαίσιο της γενικής σχέσης πραγµατοποιούνται οριοθετήσεις, ενώ σε εκείνο των ειδικών σχέσεων επιβάλλονται περιορισµοί. Η γενική σχέση είναι η 13 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ -Ηµίτοµος Ι, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, ο.π. 14 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ -Ηµίτοµος Ι, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 53 15 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ -Ηµίτοµος Ι, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ 54 6

περιοχή της οριοθετούµενης ελευθερίας, ενώ οι ειδικές σχέσεις, ο χώρος των εξαιρετικά αναπόφευκτων περιορισµών 16. 1) ΓΕΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΚΗ ΣΧΕΣΗ Ανάµεσα στο κράτος και κάθε ιδιώτη, υπάρχει µία «γενική κυριαρχική σχέση» που προκύπτει από την κυριαρχία ως εννοιολογικό στοιχείο του (κάθε) κράτους και έχει ως άκρα όρια τα ατοµικά δικαιώµατα του ανθρώπου και του πολίτη 17. Η εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων γίνεται κατά κανόνα αντιληπτή ως γενική εφαρµογή, µε την έννοια της υλοποίησης του περιεχοµένου τους µόνο στο πεδίο της γενικής-κυριαρχικής σχέσης κράτουςπολίτη 18. 2) ΘΕΣΜΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩ ΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Θεσµική εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων, είναι η εφαρµογή τους στο επίπεδο µερικότερης έννοµης σχέσης ή θεσµού, είτε ως προς το γενικό, είτε ως προς το θεσµικό τους περιεχόµενο, όπως προσδιορίζεται από τη σχέση αιτιώδους συνάφειας. Η θεσµική εφαρµογή εµφανίζεται στη νοµική επιστήµη µε δύο µορφές, ως δύο διαφορετικά προβλήµατα. Στο δηµόσιο δίκαιο εµφανίζεται ως το πρόβληµα των λεγόµενων «ειδικών κυριαρχικών σχέσεων», ενώ στο χώρο του ιδιωτικού δικαίου εµφανίζεται ως «τριτενέργεια» 19. Η ζωή του ανθρώπου δεν εξαντλείται στο πλαίσιο της γενικής κυριαρχικής σχέσης, αλλά µεγάλο µέρος της εκτυλίσσεται σε µερικότερα επίπεδα, δηλαδή σε µικρότερα πλέγµατα σχέσεων, σε θεσµούς. Οι θεσµοί αυτοί είναι είτε κρατικής, δηµόσιας υφής π.χ. το σχολείο, το πανεπιστήµιο, οι ένοπλες δυνάµεις, είτε ιδιωτικής προέλευσης π.χ. οικογένεια. Η είσοδος σε κάθε θεσµό συνεπάγεται µεγαλύτερη ή µικρότερη «θεσµοποίηση της ελευθερίας», την «θεσµοποίηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων». Με άλλα λόγια ο άνθρωπος, εντασσόµενος µε ή χωρίς τη θέλησή του σε θεσµούς, δεν µπορεί πλέον να ασκεί τα δικαιώµατά του µέσα στους χώρους αυτούς κατά τον τρόπο και το µέτρο που τα ασκεί έξω από αυτούς, στη γενική σχέση 20. 16 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ -Ηµίτοµος Ι, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 55 17 Π.. αγτόγλου, Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαιώµατα, Τόµος Α, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ. 197 18 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ -Ηµίτοµος Ι, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 59 19 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ -Ηµίτοµος Ι, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 62 20 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ -Ηµίτοµος Ι, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 64 7

3) ΕΙ ΙΚΕΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Οι ειδικές σχέσεις διακρίνονται από τη γενική (κυριαρχική) σχέση και προέρχονται από το δηµόσιο και το ιδιωτικό δίκαιο. Οι ειδικές σχέσεις ξεκίνησαν ως «ειδικές κυριαρχικές σχέσεις» στην περιοχή του δηµοσίου δικαίου. Με την επέκταση εφαρµογής των συνταγµατικών δικαιωµάτων και στις σχέσεις ιδιωτών, οι ειδικές σχέσεις εµφανίζονται και ως σχέσεις «ιδιωτικού δικαίου, δηλαδή ως «ειδικές διαπροσωπικές σχέσεις» 21. Στο παρόν κεφάλαιο, θα µας απασχολήσουν ιδιαίτερα οι ειδικές κυριαρχικές σχέσεις. Ειδικές κυριαρχικές σχέσεις σηµαίνουν µε άλλα λόγια, ότι ορισµένοι ιδιώτες τελούν έναντι του κράτους, πέραν της γενικής, και σε ειδική κυριαρχική σχέση (ή «ειδική σχέση εξουσιάσεως», όπως αναφέρεται στην ΣτΕ 2209/77). Όταν π.χ. ο ιδιώτης εκτίει ποινή φυλακίσεως, αλλά και όταν εργάζεται ως δηµόσιος υπάλληλος ή εκπληρώνει την σχολική ή στρατιωτική του θητεία ή σπουδάζει στο πανεπιστήµιο, υπόκειται σε περισσότερες υποχρεώσεις από εκείνες που θα είχε, αν δεν βρισκόταν στην ιδιαίτερη εκάστοτε σχέση προς το κράτος ή άλλο δηµόσιο οργανισµό 22. Οι υποχρεώσεις αυτές ποικίλουν σε µεγάλο βαθµό. Κυρίως διακρίνονται στις εκούσιες σχέσεις, όπως η δηµοσιοϋπαλληλική σχέση ή η σπουδαστική σχέση (φοιτητή και πανεπιστηµίου), τις υποχρεωτικές σχέσεις, όπως στην περίπτωση της εκπληρώσεως της σχολικής υποχρεώσεως ή της στρατιωτικής θητείας, και τις αναγκαστικές σχέσεις, όπως στην περίπτωση της εκτίσεως στερητικής της ελευθερίας ποινής. Τόσο οι εκούσιες, όσο και οι υποχρεωτικές και αναγκαστικές ειδικές κυριαρχικές σχέσεις βασίζονται στο Σύνταγµα και τον νόµο και θεµελιώνονται σε µονοµερή κρατική πράξη, και µάλιστα είτε σε διοικητική πράξη (στρατιωτική, σπουδαστική, σχολική σχέση) ή σε δικαστική απόφαση (σχέση κρατουµένου). Κοινό χαρακτηριστικό όλων των ανωτέρω περιπτώσεων είναι ότι η διοίκηση απαιτεί εκάστοτε ορισµένη συµπεριφορά από τους ανωτέρω ιδιώτες, όχι µόνο βάσει ρητής νοµοθετικής εξουσιοδοτήσεως, αλλά και µε «εσωτερικές» διαταγές του διευθυντή του σχολείου, του ιεραρχικώς προϊσταµένου, του διοικητή της φυλακής κ.ο.κ 23. Το ερώτηµα, το οποίο εγείρεται είναι πού χαράσσονται τα όρια. Το πρόβληµα είναι δύσκολο γιατί η αρχή της νοµιµότητας ήταν προσανατολισµένη εξαρχής στην γενική κυριαρχική σχέση µεταξύ ιδιώτη και κράτους. Το ίδιο το Σύνταγµα προβλέπει ιδιαίτερους περιορισµούς ορισµένων δικαιωµάτων, όπως όταν απαγορεύει την απεργία στους δικαστικούς υπαλλήλους και στους υπηρετούντες στα σώµατα ασφαλείας ή όταν επιτάσσει ή επιτρέπει στον νοµοθέτη να επιβάλλει περιορισµούς στα δικαιώµατα της απεργίας και ενώσεως των δηµοσίων και άλλων υπαλλήλων. Οι ρητές αυτές 21 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ -Ηµίτοµος Ι, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 64 22 Π.. αγτόγλου, Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαίωµατα, Τόµος Α, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ. 197 23 Π.. αγτόγλου, Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαίωµατα, Τόµος Α, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ. 198 8

ρυθµίσεις του Συντάγµατος επιβεβαιώνουν ότι ο συντακτικός νοµοθέτης θεωρεί τα πρόσωπα, τα υπαγόµενα σε µία από τις ειδικές κυριαρχικές σχέσεις, κατ αρχήν ως φορείς θεµελιωδών δικαιωµάτων 24. Ερωτάται αν από τις συνταγµατικές αυτές διατάξεις θα µπορούσε να συναχθεί a contrario ότι δεν µπορούν να στηριχθούν σε ειδικές κυριαρχικές σχέσεις, ιδιαίτεροι περιορισµοί συνταγµατικών δικαιωµάτων για τα οποία το Σύνταγµα δεν περιέχει ειδικές διατάξεις. Η απάντηση θα πρέπει να είναι αρνητική στις περιπτώσεις που η συνταγµατική διάταξη περιέχει γενική επιφύλαξη νόµου. Όταν σωπαίνει το Σύνταγµα και ο νόµος, δεν µπορούµε να δεχθούµε ότι η περιοριστική διοίκηση στο πλαίσιο των ειδικών κυριαρχικών σχέσεων δεν έχει νοµικές δεσµεύσεις. Οι δεσµεύσεις αυτές πηγάζουν και εδώ από τα συνταγµατικά δικαιώµατα. Οι υπάλληλοι, οι µαθητές ή οι φυλακισµένοι είναι υποκείµενα θεµελιωδών δικαιωµάτων. Το λειτούργηµά τους ή το νοµικό καθεστώς υπό το οποίο τελούν πρέπει να λαµβάνεται υπόψιν µόνο όταν στη συγκεκριµένη περίπτωση η χρήση του θεµελιώδους δικαιώµατος µαταιώνει τη δυνατότητά τους να λειτουργήσουν ως φορείς του θεσµού στον οποίο υπάγονται ή τον οποίο υπηρετούν. Κι αυτό διότι οι ειδικές σχέσεις δηµιουργούνται γύρω από τον άξονα της αυξηµένης προστασίας κάποιου συνταγµατικού αγαθού. Η εξυπηρέτηση της απαιτούµενης αυξηµένης προστασίας επιβάλλει αποκλίσεις από τη συνήθη ρύθµιση των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Ο περιορισµός των συνταγµατικών δικαιωµάτων επιβάλλεται από την προστασία του συνταγµατικού αγαθού. Η ειδική σχέση δηµιουργείται συνήθως στο πλαίσιο κάποιου θεσµού, τον οποίο γνωρίζει και προστατεύει ο συντακτικός νοµοθέτης 25. Ακόµη και στην περίπτωση της ειδικής κυριαρχικής σχέσεως που συνάπτεται εκουσίως, δεν µπορεί να γίνει δεκτή γενική συγκατάθεση στον περιορισµό των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Η αρχή volenti non fit in iuria δεν ισχύει επί των συνταγµατικών δικαιωµάτων, παρά µόνο στον περιορισµένο βαθµό που είναι επιτρεπτή παραίτηση από συγκεκριµένη και χρονικά περιορισµένη άσκηση ορισµένου δικαιώµατος. Αυτό είναι ακόµη σαφέστερο στις περιπτώσεις των υποχρεωτικών ή αναγκαστικών σχέσεων 26. Η νοµολογία, αναφερόµενη στα συνταγµατικά δικαιώµατα που προστατεύει το Σύνταγµα και η Ευρωπαϊκή Σύµβαση των δικαιωµάτων του ανθρώπου, απαιτεί σωστά, αν και όχι πάντοτε µε συνέπεια, τη συνδροµή των εξής προϋποθέσεων προκειµένου περιορισµοί των θεµελιωδών δικαιωµάτων σε όσους τελούν υπό ειδικό νοµικό καθεστώς, πέραν αυτών τους οποίους ρητά θεσπίζει το Σύνταγµα, να είναι επιτρεπτοί: α) Ο περιορισµός του δικαιώµατος πρέπει, και εντός της ειδικής κυριαρχικής σχέσεως, να προβλέπεται ειδικώς από τον σύµφωνο µε το Σύνταγµα νόµο (τυπικό ή ουσιαστικό) και όχι από στερούµενη ειδικής νοµοθετικής εξουσιοδοτήσεως πράξη της διοίκησης, όπως προεδρικό διάταγµα, υπουργική απόφαση ή διαταγή του αρχηγού της αστυνοµίας, ούτε 24 Τσάτσος Θ. ηµήτρης, Συνταγµατικό ίκαιο, Τόµος Γ Θεµελιώδη ικαιώµατα, Ι Γενικό Μέρος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή 1988, σελ.256 25 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ -Ηµίτοµος Ι, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 65 26 Π.. αγτόγλου, Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαίωµατα, Τόµος Α, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ. 199 9

να προκύπτει απλώς «εξ αυτής ταύτης της φύσεως της δηµοσιοϋπαλληλικής σχέσεως». β) Ο περιορισµός δεν πρέπει να αφορά συνταγµατικά δικαιώµατα µη επιδεκτικά οποιουδήποτε περιορισµού 27. γ) Ο περιορισµός που είναι κατ αρχήν σύµφωνος µε το Σύνταγµα δεν πρέπει να φτάνει ως την αναίρεση της ουσίας, δηλαδή του πυρήνα του δικαιώµατος. Οφείλει δηλαδή να διατηρεί απαραβίαστο τον πυρήνα του δικαιώµατος 28. δ) Ο συγκεκριµένος περιορισµός, ο οποίος είναι κατ αρχήν σύµφωνος µε το Σύνταγµα, πρέπει να είναι κατάλληλος, αναγκαίος και ανάλογος µε τη συγκεκριµένη λειτουργική ανάγκη 29 και να δικαιολογείται στη συγκεκριµένη περίπτωση από το δηµόσιο συµφέρον. Όλα τα ανωτέρω θα πρέπει να προκύπτουν από την απαιτούµενη ειδική αιτιολογία 30. Έτσι π.χ. οι κρατούµενοι σε φυλακές δε µπορούν να επικαλεστούν το (ανεπιφύλακτα κατοχυρωµένο στο Σύνταγµα) δικαίωµα συναθροίσεως σε κλειστό χώρο, γιατί αυτό θα αντιστρατευόταν στο νόηµα της στερήσεως της ελευθερίας ως ποινής. Η απαγόρευση συναθροίσεως των κρατουµένων είναι αναγκαία για την εκπλήρωση του δηµοσίου συµφέροντος εκτίσεως ποινών, που αναγνωρίζει το Σύνταγµα. ε) Τέλος, ο θεσµός που λειτουργικά υπαγορεύει την ανάγκη του περιορισµού του δικαιώµατος, πρέπει να προκύπτει από το Σύνταγµα. Αυτό συντρέχει π.χ. στην περίπτωση του άρθρου 7 παρ. 1, από το οποίο προκύπτει ο θεσµός της ποινής και µόνο γι αυτό γίνεται δεκτή η στέρηση της ελευθερίας ως τιµωρίας του δράστη για την τέλεση συγκεκριµένων αξιόποινων πράξεων 31. Χαρακτηριστικό παράδειγµα ειδικής κυριαρχικής σχέσης είναι η ποινική σχέση. Στο Σύνταγµα προβλέπονται πολλοί περιορισµοί των συνταγµατικών δικαιωµάτων στο πλαίσιο της ποινικής σχέσης. Η ποινική σχέση αποτελεί πράγµατι µερικότερο πεδίο δοκιµασίας των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Η ποινική σχέση ως ειδική δεν αφορά όλους, αλλά ορισµένους φορείς, εκείνους που παραβαίνουν τον ποινικό κώδικα ή εµπλέκονται καθ οιονδήποτε τρόπο στην ποινική διαδικασία 32. Συµπερασµατικά, ένας ιδιώτης ο οποίος τελεί σε ειδική κυριαρχική σχέση, όπως ο κρατούµενος, αποτελεί καταρχήν φορέα θεµελιωδών δικαιωµάτων. Ωστόσο είναι δυνατός και θεµιτός ο περιορισµός αυτών υπό τις ανωτέρω προϋποθέσεις. 27 Π.. αγτόγλου, Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαίωµατα, Τόµος Α, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ. 200 28 Τσάτσος Θ. ηµήτρης, Συνταγµατικό ίκαιο, Τόµος Γ Θεµελιώδη ικαιώµατα, Ι Γενικό Μέρος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή 1988,σελ. 260 29 Τσάτσος Θ. ηµήτρης, Συνταγµατικό ίκαιο, Τόµος Γ Θεµελιώδη ικαιώµατα, Ι Γενικό Μέρος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή 1988, ο.π. 30 αγτόγλου Π.., Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαίωµατα, Τόµος Α, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 2005, σελ.201 31 Τσάτσος Θ. ηµήτρης, Συνταγµατικό ίκαιο, Τόµος Γ Θεµελιώδη ικαιώµατα, Ι Γενικό Μέρος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή 1988, σελ. 259 32 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ -Ηµίτοµος Ι, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 67 10

ΙΙΙ) ΤΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ 1) Η ΣΤΕΡΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΠΟΙΝΗ ΚΑΙ Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΦΥΛΑΚΗΣ Η στερητική της ελευθερίας ποινή άρχισε να εφαρµόζεται µε καθαρά οικονοµικά κριτήρια στην εποχή του Μερκαντιλισµού και γνώρισε τη µεγαλύτερη διάδοσή της αµέσως µετά τη Γαλλική Επανάσταση του 1789. Η διάδοση της αµέσως µετά τη Γαλλική Επανάσταση µπορεί να εξηγηθεί αν λάβει κανείς υπόψη του, πρώτον ότι η ποινή κατά της ελευθερίας χρησιµοποιήθηκε ως υποκατάστατο της θανατικής ποινής σε όσες χώρες κατήργησαν την τελευταία αυτή ποινή κατά την εποχή του ιαφωτισµού και δεύτερον ότι µε την ποινή κατά της ελευθερίας µπορούσε να πληγεί, και µάλιστα κατά τρόπο κλιµακούµενο προς τη βαρύτητα της πράξεως, αλλά εξ ίσου για πλούσιους και φτωχούς, η ίδια η ελευθερία του εγκληµατία, το ύψιστο δηλαδή κατά την τότε αντίληψη, αγαθό του ανθρώπου. Με την κλιµάκωση αυτή οι ποινές κατά της ελευθερίας, διακρίθηκαν σε τρεις βασικές κατηγορίες, την κάθειρξη, τη φυλάκιση και την κράτηση, καθεµιά δε, από τις κατηγορίες αυτές συνδέθηκε µε αντίστοιχη κλιµάκωση βαρύτητας των αξιοποίνων πράξεων (κακουργήµατα, πληµµελήµατα, πταίσµατα). Θεωρήθηκε ότι χάρη στην τριχοτόµηση αυτή, που οι ρίζες της θα πρέπει να αναζητηθούν στη Γαλλική Επανάσταση και στον Ναπολεόντιο Ποινικό Κώδικα του 1810, αφ ενός µεν θα µπορούσε να επιτευχθεί άριστο γενικοπροληπτικό αποτέλεσµα, αφ ετέρου, δε, θα προστατεύονταν επαρκέστερα οι ελευθερίες του πολίτη και θα απονεµόταν επιτυχέστερα η δικαιοσύνη. Επιπλέον, θεωρήθηκε ότι µε τη νέα αυτή ποινή θα ήταν εφικτή, εκτός από τη προφύλαξη της κοινωνίας από τους εγκληµατίες, η βελτίωση και των ιδίων αυτών των εγκληµατιών µέσα από την εργασία και την ηθική διαπαιδαγώγηση στις κατάλληλες, κάθε φορά, φυλακές, µε βάση, και εδώ, την πιο πάνω τριχοτόµηση 33. Στον Ελλαδικό χώρο, κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας στις φυλακές εγκλείονταν κυρίως χρεοφειλέτες. Επί Καποδίστρια, περίοδος κατά την οποία η ποινή στόχευε στη δίκαιη ανταπόδοση και τον εκφοβισµό, προβλέπονταν σε κάθε φυλακή τρία τµήµατα: για χρεοφειλέτες, υποδίκους και καταδίκους. Στα τέλη του 19 ου αιώνα η αλλαγή στον τρόπο διαχείρισης του εγκληµατικού ζητήµατος στην Ευρώπη και η διαµόρφωση των διαφόρων σωφρονιστικών συστηµάτων επηρεάζουν και τη σωφρονιστική πολιτική στην Ελλάδα καθώς πραγµατοποιούνται σηµαντικές αλλαγές, οι οποίες θα χαρακτηρίσουν και τις αρχές του 20 ου αιώνα. Από τα µέσα του 20 ου αιώνα επιχειρήθηκε η αναθεώρηση της νοµοθεσίας, η οποία κατέληξε στην εκπόνηση του πρώτου Σωφρονιστικού Κώδικα του 1967 34. Πλέον, στην ελληνική σωφρονιστική πολιτική κυριαρχεί η επιβολή µακροχρόνιων στερητικών της ελευθερίας 33 Κουράκης Νέστωρ, Ποινική Καταστολή, Έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κοµοτηνή 2005, σελ. 341 34 Χαιδου Α., Το σωφρονιστικό σύστηµα, ζητήµατα θεωρίας και πρακτικής, Νοµική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2002, σελ. 74 11

ποινών, εναρµονιζόµενη µε την πολιτική των υπολοίπων κρατών της Ευρώπης. Η στερητική της ελευθερίας ποινή εκτίεται στο περιβάλλον της φυλακής. Η φυλακή ως θεσµός προσπαθεί να συνδυάσει δύο αντιφατικούς στόχους που αδυνατούν να συγκλίνουν. Αφ ενός στοχεύει στην αποµάκρυνση των «κακών» και «επικίνδυνων» από το κοινωνικό σύνολο, αφ ετέρου επιδιώκει την επάνοδό τους σε αυτό, µέσω του σωφρονισµού που επιτελεί. Αποτελεί έναν πειθαρχικό µηχανισµό κάθε «πολιτισµένης» κοινωνίας, ο οποίος µεταµορφώνει τα άτοµα σε ευπειθή και χρήσιµα και χαρακτηρίζεται από αλληλοσυγκρουόµενους στόχους, οι οποίοι εκτείνονται από την τήρηση της τάξης και της ασφάλειας, που νοµιµοποιούν και την τιµωρία των εγκλείστων, µέχρι την αναµόρφωσή τους. Ωστόσο, τα πενιχρά αποτελέσµατα ως προς την αναµόρφωση και των κρατουµένων και την πρόληψη των εγκληµάτων, επέτειναν τη θεώρηση της φυλακής στις µέρες µας ως θεσµού µη αποδοτικού και οικονοµικά ασύµφορου. Έτσι, η τάση προς εναλλακτικές µορφές ποινής συµβαδίζει µε τον περιορισµό των επίσηµων στόχων της φυλακής στην αποµυθοποιηµένη λειτουργία της δίκαιης ανταπόδοσης. Υποστηρίζεται πλέον ότι η φυλακή είναι απλώς τόπος φύλαξης και τα µεγαλεπήβολα αναµορφωτικά σχέδια έχουν αντικατασταθεί από κατευθύνσεις ανθρωπιστικής µεταχείρισης (human treatment). Το κοινωνικό έδαφος είναι πλέον πρόσφορο για την ανακάλυψη των κρατουµένων ως υποκειµένων δικαίου, αφού ως αντικείµενα και αποδέκτες ποικίλλων ποινικών κυρώσεων αποδείχθηκαν µία αντιπαραγωγική κοινωνικά επένδυση. Η επανένταξη των κρατουµένων στην κοινωνία θεωρείται ότι περνά µέσα από την κανονικοποίηση όχι πλέον των ίδιων αλλά των συνθηκών διαβιώσεώς τους µέσα στη φυλακή. Η αναγνώριση των κρατουµένων ως υποκειµένων, όχι απλώς συµβαδίζει µε τη σύγχρονη minimum λειτουργία της φυλακής ως χώρου αποκλεισµού των πλέον επικίνδυνων παραβατούντων πολιτών, αλλά, αποτελεί, όπως ήδη αναφέρθηκε, την ορθή ερµηνεία των συνταγµατικών επιταγών 35. 2) Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ Η µεταχείριση του εγκληµατία αποτελεί τον πυρήνα κάθε σωφρονιστικού συστήµατος. Όλα τα λοιπά ζητήµατα (οργάνωση της φυλακής, αρχιτεκτονική κλπ.) απλά εξυπηρετούν το µεγάλο θέµα της µεταχείρισης των κρατουµένων και σε µεγάλο βαθµό εξαρτώνται από τη µορφή του. Εύλογα, λοιπόν, η µεταχείριση των κρατουµένων βρίσκεται στο επίκεντρο του εθνικού και του διεθνούς ενδιαφέροντος. Οι διάφοροι διεθνείς σωφρονιστικοί κανόνες αφιερώνουν το µεγαλύτερο τµήµα τους στη µεταχείριση των κρατουµένων. Παρόλο που όλα τα γνωστά κείµενα σωφρονιστικών κανόνων και πολλοί σωφρονιστικοί κώδικες, µεταξύ των οποίων και ο ελληνικός χρησιµοποιούν την έκφραση «µεταχείριση των κρατουµένων» δεν διευκρινίζουν την έννοια και το περιεχόµενο του ορισµού. Αφήνουν µόνο να εννοηθεί, ότι ως «µεταχείριση των κρατουµένων» γίνεται αντιληπτή η 35 Χατζή Τ. Χρύσα, Η Φυλάκιση ως Ειδική Σχέση Εξουσίασης, ικαιώµατα υπό σκιά, ΤοΣ 2/1995, σελ. 294 12

υποχρέωση τους προς έκτιση του χρόνου της ποινής, η υπαγωγή τους κατ αυτήν σε ορισµένο καθεστώς διαβίωσης, η µέριµνα για τη διατροφή και την ενδιαίτησή τους, η µέριµνα για την αγωγή τους όπου χρειάζεται, η παροχή σ αυτούς προνοµίων ή άλλων µέτρων που προβλέπει ο νόµος, η διαµόρφωση των σχέσεων του προσωπικού προς τους κρατούµενους κλπ. Μ αυτήν περίπου την αντικειµενική έννοια, ότι δηλ. Οι κρατούµενοι είναι αντικείµενα µεταχείρισης, πολύ συχνά η µεταχείριση των κρατουµένων ταυτίζεται προς την εκτέλεση της ποινής κατά το σχήµα «εκτέλεση της ποινής=µεταχείριση του καταδίκου» 36. Είναι πάντως χαρακτηριστικό ότι το Σύνολο Στοιχειωδών Κανόνων του Ο.Η.Ε. για τη Μεταχείριση των Κρατουµένων του 1957 σε ειδική παράγραφο υπό τον τίτλο «Μεταχείρισις» όριζε ότι «η µεταχείρισις ατόµων καταδικαζοµένων εις ποινήν ή άλλο µέτρον στερητικόν της ελευθερίας οφείλει ν αποσκοπή, εν ώ µέτρω η διάρκεια της καταδίκης επιτρέπει τούτο, εις την ανάπτυξιν εις αυτούς της βουλήσεως και των ικανοτήτων αίτινες θα επιτρέψωσιν, µετά την αποφυλάκισίν των, όπως ούτοι διαβιώσι σεβόµενοι τον νόµον και ανταποκρινόµενοι εις τας ανάγκας των. Η µεταχείρισις αύτη πρέπει να είναι τοιαύτη ώστε να δύναται να ενθαρρύνη τον αυτοσεβασµόν των και ν αναπτύσσει το συναίσθηµα της ευθύνης των» Εδώ πρέπει να διευκρινιστεί καταρχήν, ότι από άποψη ορολογική αλλά και αυστηρά νοµική το ορθό είναι να γίνεται λόγος για «εκτέλεση της ποινής» από πλευράς της Πολιτείας, για «έκτιση της ποινής» από πλευράς καταδίκου. Τα όργανα της Πολιτείας εκτελούν τις καταδικαστικές αποφάσεις (άρθρο 552 ΚΠ ) και εκείνος που καταδικάστηκε σε ορισµένη ποινή παραδίνεται στη φυλακή «προκειµένου να εκτίσει τη στερητική της ελευθερίας ποινή» (άρθρο 552 ΚΠ ). Ο όρος µεταχείριση κατά συνέπεια δεν είναι γνωστός ούτε στον ΠΚ ούτε στον ΚΠ. Για πρώτη φορά προστίθεται στους σωφρονιστικούς νόµους και γι αυτό θα πρέπει να ερµηνεύεται έτσι ώστε ούτε να αποτελεί µία δεύτερη ποινή, ούτε να επαυξάνει την αρχική ποινή. Η έκφραση «µεταχείριση του κρατουµένου» δεν θα πρέπει να υπονοεί ούτε ότι ο κρατούµενος γίνεται αντικείµενο µεταχείρισης, ούτε ότι ο κρατούµενος εκπληρώνει υποχρεώσεις προς την κοινωνία. Με την έκφραση αυτή θα πρέπει να υποδηλώνεται το σύνολο των σχέσεων που αναπτύσσονται µεταξύ πολιτείας και κρατουµένου κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης της ποινής, οι οποίες σχέσεις πηγάζουν ως αποτέλεσµα των υποχρεώσεων αλλά και των δικαιωµάτων του κρατουµένου απέναντι στην Πολιτεία. Ο κρατούµενος δεν είναι µόνον υποχρεωµένος να υφίσταται ορισµένη µεταχείριση από την πλευρά της Πολιτείας αλλά έχει επίσης το δικαίωµα να του παρέχεται συγκεκριµένη «µεταχείριση» από την πλευρά της Πολιτείας 37. Το ιδεώδες της µεταχείρισης διαγράφεται τόσο θετικά, όσο και αρνητικά. Το θετικό «όριο» είναι η αναγνώριση δικαιωµάτων των κρατουµένων µε δύο βασικές κατευθύνσεις. Από τη µία µεριά είναι η προστασία της προσωπικότητας και της νοµιµότητας εντός της φυλακής και από την άλλη το δικαίωµα του κρατουµένου να δεχθεί µεταχείριση µε κατεύθυνση την κοινωνική επανένταξη. Το αρνητικό όριο της µεταχείρισης συνίσταται στο ότι οι δύο βασικές κατευθύνσεις δικαιωµάτων αποτελούν το 36 Αλεξιάδης Σ., Σωφρονιστική, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2001, σελ. 246 37 Αλεξιάδης Σ., όπ.π., σελ. 247 13

περιεχόµενό της αλλά και µόνον αυτές. Με άλλα λόγια δεν µπορεί να προσβληθεί η φυσική ή ηθική ακεραιότητα του κρατουµένου 38. Ήδη στον νέο Σωφρονιστικό Κώδικα του 1999 (άρθρο 1 παρ. 3) διευκρινίζεται ότι «Όπου γίνεται λόγος για µεταχείριση των κρατουµένων νοείται η υπαγωγή τους στους κανόνες του παρόντος». Στη χώρα µας πάντως, ο µεγαλύτερος αριθµός των κανόνων που αναφέρονται στη µεταχείριση των κρατουµένων βρίσκεται στον Σωφρονιστικό Κώδικα. 3) ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Το νοµοθετικό πλαίσιο, µέσα στα όρια του οποίου ασκείται η σωφρονιστική µεταχείριση κρατουµένων στην Ελλάδα, διαγράφουν: α) οι διατάξεις του Συντάγµατος του 1975, όπως αυτό ισχύει µετά την αναθεώρηση του 2001 (έστω και αν δεν κάνουν άµεση αναφορά σε δικαιώµατα κρατουµένων), β) οι διατάξεις του Ποινικού Κώδικα και του Κώδικα Ποινικής ικονοµίας, γ) ο Ν. 2776/1999 «Σωφρονιστικός Κώδικας» δ) διατάξεις ιεθνών Συµβάσεων, οι οποίες µετά την κύρωσή τους αποτελούν εσωτερικό δίκαιο, ε) διάφοροι νόµοι. Α. Συνταγµατικές διατάξεις Από τις διατάξεις του Συν/τος 1975 πρέπει βασικά να αναφερθούν: Η διάταξη του άρθρου 2, η οποία αναγορεύει σε πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας το σεβασµό της ανθρώπινης αξίας. Η διάταξη του άρθρου 4, η οποία καθιερώνει την αρχή της ισότητας των Ελλήνων ενώπιον του νόµου. Η διάταξη του άρθρου 5, η οποία αναγνωρίζει το δικαίωµα που έχει καθένας να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να µετέχει στη ζωή της χώρας, καθιερώνει την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιµής και της ελευθερίας αδιακρίτως, (ανεξαρτήτως φυλής, γλώσσας, θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων) και διακηρύττει, ότι η προσωπική ελευθερία είναι απαραβίαστη. Η διάταξη του άρθρου 6, η οποία διαλαµβάνει τις προϋποθέσεις για τη σύλληψη και τη φυλάκιση του ατόµου και καθορίζει το ανώτατο όριο διάρκειας της προφυλακίσεως. Η διάταξη του νόµου 7, µε την οποία καθιερώνεται η αρχή «έγκληµα δεν υπάρχει, ούτε ποινή επιβάλλεται χωρίς νόµο που να ισχύει πριν από την τέλεση της πράξης και να ορίζει τα στοιχεία αυτής» και απαγορεύονται τα βασανιστήρια. Μνεία γίνεται για την αποζηµίωση αυτών που καταδικάστηκαν, προφυλακίσθηκαν ή κατ άλλον τρόπο στερήθηκαν άδικα ή παράνοµα την προσωπική τους ελευθερία. Η διάταξη του άρθρου 8, που προβλέπει το φυσικό δικαστή. Η διάταξη του άρθρου 10, που αναγνωρίζει το δικαίωµα αναφοράς στις αρχές. Η διάταξη του άρθρου 47, για το δικαίωµα χάρης, µετατροπής ή µετριασµού των ποινών. 38 Mark Ancel, «Η νέα Κοινωνική Άµυνα», µτφ. Ηρώ Σαγκουνίδου ασκαλάκη, Εκδόσεις Νοµική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1995, σελ. 503 14

Β. Ν. 2776/1999 «Σωφρονιστικός Κώδικας» Γ. Ποινικός Κώδικας. Κώδικας Ποινικής ικονοµίας Ε. Ειδικοί Νόµοι ΣΤ. ιεθνείς Συµβάσεις κλπ. 4) ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ Η αναγνώριση και κατοχύρωση στοιχειωδών δικαιωµάτων των κρατουµένων καθυστέρησε σηµαντικά σε σχέση µε την εµφάνιση των εγγυήσεων που περιβάλλουν την απειλή και την επιβολή της ποινής. Η παρατήρηση ότι η αναγνώριση των στοιχειωδών εγγυήσεων για τους κρατουµένους ήταν αποτέλεσµα γενικότερων κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών, εξηγεί το γεγονός ότι οι αρχικές πηγές ήταν συνήθως το Σύνταγµα και σε ορισµένες περιπτώσεις διεθνείς συµβάσεις, ενώ η εσωτερική νοµοθεσία συγκριτικά καθυστέρησε (ο πρώτος Σωφρονιστικός Κώδικας ψηφίστηκε µόλις το 1967) 39. Στο άρθρο 4 του ισχύοντος Σωφρ. Κ. («ικαιώµατα των κρατουµένων») αποσαφηνίζεται χωρίς όρους ότι «Κατά την εκτέλεση της ποινής δεν περιορίζεται κανένα άλλο ατοµικό δικαίωµα των κρατουµένων εκτός από το δικαίωµα στην προσωπική ελευθερία». Και µάλιστα ότι οι κρατούµενοι µπορούν να ασκούν τα δικαιώµατά τους αυτοπροσώπως ή µε αντιπρόσωπο (άρθρο 2 παρ. 2 Σωφρ.Κ.) Τα ανωτέρω αποτελούν ρήτρα µε βάση την οποία θεµελιώνεται και στους χώρους κράτησης το κράτος δικαίου 40. Εν πρώτοις, ο Κώδικας αναγνωρίζει ότι η ποινή κατά της ελευθερίας, ως κρατική απάντηση στο έγκληµα και αποτελούσα η ίδια τιµωρία, δεν µπορεί να θίγει άλλα συνταγµατικά δικαιώµατα ή αγαθά του κρατουµένου, εκτός από την προσωπική ελευθερία. Με άλλα λόγια κυριαρχεί πλέον η αντίληψη ότι κατά την έκτιση της ποινής απαιτείται σεβασµός της φυσικής ακεραιότητας, της αξίας και των λοιπών δικαιωµάτων του ανθρώπου. Ο κρατούµενος εποµένως, αν και έχει προσβληθεί η προσωπική ελευθερία του, εξακολουθεί να είναι φορέας θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η ποινή του αφαιρεί µόνο τη φυσική ελευθερία που προστατεύει το άρθρο 5 παρ. 3 και 4 του Συντάγµατος. ιατηρεί έτσι όλα τα δικαιώµατα ατοµικά, αστικά, κοινωνικά ακόµη και πολιτικά- στο βαθµό που η άσκησή τους δεν περιορίζεται ούτε ρητά από δικαστική απόφαση αλλά ούτε και είναι ασυµβίβαστη µε το προσωρινό καθεστώς προσβολής της φυσικής ελευθερίας. Με άλλη διατύπωση, το ιδιάζον νοµικό καθεστώς υπό το οποίο τελεί ο κρατούµενος πρέπει να λαµβάνεται υπόψη µόνο όταν στη συγκεκριµένη περίπτωση η χρήση του θεµελιώδους δικαιώµατος αναιρεί τη δυνατότητα του να λειτουργήσει ο κρατούµενος αυτός ως φορέας του θεσµού της συγκεκριµένης ποινής που 39 Μαργαρίτης Λ. - Παρασκευόπουλος Ν., Ποινολογία, άρθρα 50-133 ΠΚ, Ζ Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ. σελ. 595 40 Σπινέλλη Π..-Κουράκης Ν.Ε., Σωφρονιστική Νοµοθεσία, Έκδοση, Νοµική Βιβλιοθήκη 2001, Eισαγωγικό σηµείωµα, σελ. XX 15

προκύπτει από το Σύνταγµα (άρθρο 7 παρ. 1) και που του έχει επιβληθεί νόµιµα 41. Kατά συνέπεια, το καθεστώς φυλάκισης αυτό καθαυτό δεν δικαιολογεί ελαττωµένη προστασία των δικαιωµάτων του κρατουµένου, αντίθετα γεννά υποχρέωση του κράτους για διευκόλυνση της άσκησης εκείνων των δικαιωµάτων, τα οποία εµποδίζονται λόγω της αναγκαστικής κράτησής του στη φυλακή. Πρόκειται λοιπόν για αξιώσεις (µε την ευρεία έννοια του όρου και όχι την δικονοµική) του κρατουµένου κατά του κράτους µε διφυή χαρακτήρα: α) να µη παρεµποδίζει την άσκηση των ανθρωπίνων δικαιωµάτων που ανήκουν στο status activus του κρατουµένου (δηλ. των πολιτικών κυρίως δικαιωµάτων του) β) να συνδράµει στην άσκηση εκείνων των δικαιωµάτων που ανήκουν στο status negativus τούτου (δηλ. των ατοµικών κυρίως δικαιωµάτων του) 42. Η στερητική της ελευθερίας ποινή πρώτα απ όλα, σύννοµα βέβαια, στερεί την ελευθερία κίνησης και εκλογής διαµονής που όλα τα Συντάγµατα των δηµοκρατικών χωρών, µεταξύ των οποίων και το Ελληνικό στο άρθρο 5 παρ. 2, προστατεύουν. Επιπλέον, ασφαλώς παρεµποδίζεται η ελευθερία, η ανάπτυξη της προσωπικότητας και η συµµετοχή στην οικονοµική και κοινωνική ζωή, που τόσο η διεθνής νοµοθεσία, όσο και πολλά Συντάγµατα αναγνωρίζουν, ρητά, ή έµµεσα, ως δικαιώµατα όλων των ανθρώπων (άρθρο 5 παρ. 1 του Ελληνικού Συντάγµατος). Μέσα στην παραπάνω ελευθερία πρέπει να περιληφθούν και τα δικαιώµατα γενετήσιας ικανοποίησης, η οποία πλήρως µαταιώνεται, και της οικογενειακής ζωής 43. Ωστόσο, εκτός από την προβλεπόµενη, ρητή στέρηση της προσωπικής ελευθερίας, η στερητική της ελευθερίας ποινή θίγει τα περισσότερα κοινωνικά και οικονοµικά δικαιώµατα, όπως το δικαίωµα στην εργασία, αφού η επαγγελµατική απασχόληση του κρατουµένου διακόπτεται. Κατά συνέπεια παραβλάπτεται και το δικαίωµά του σε κοινωνική ασφάλιση (άρθρο 22Σ). Αν υποτεθεί ότι εργάζεται στη φυλακή, δεν λειτουργεί η επιταγή των διεθνών συµβάσεων, πιθανά και της εθνικής, κατά την οποία όλοι οι εργαζόµενοι πρέπει να λαβαίνουν ίση αµοιβή για ίσης αξίας εργασία (άρθρο 22Σ), αφού η αµοιβή του κρατουµένου, όπως είναι γνωστό είναι ελάχιστο ποσοστό της κανονικής αµοιβής. Ακόµα και το δικαίωµα της ιδιοκτησίας δεν µπορεί παρά ατελώς να ασκήσει ο κρατούµενος, αφού η δυνατότητα διαχείρισης της περιουσίας του και όταν ακόµα δεν του έχει αφαιρεθεί ή περιοριστεί από το νόµο, είναι πρακτικά πολύ µειωµένη, η δε ανάπτυξη οικονοµικής δραστηριότητας σχεδόν αδύνατη 44. Η έκταση της προστασίας των κοινωνικών δικαιωµάτων των κρατουµένων είναι εύλογο ότι αποτελεί συνάρτηση πολλών οικονοµικών, κοινωνικών, πολιτιστικών και πολιτικών παραγόντων. Στο γεγονός αυτό οφείλεται, ίσως, και ο παραµερισµός της στο περιθώριο του σχετικού ενδιαφέροντος. Σ ένα ήδη δηµοκρατικό καθεστώς, η αναγνώριση πλήθους 41 Σπινέλλη Π..-Κουράκης Ν.Ε., Σωφρονιστική Νοµοθεσία, Έκδοση, Νοµική Βιβλιοθήκη 2001, Εισαγωγικό σηµείωµα, σελ. XIX 42 Αλεξιάδης Σ., Σωφρονιστική, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2001, σελ.365 43 Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Αλίκη, Στερητική της Ελευθερίας Ποινή και Ανθρώπινα ικαιώµατα, σε Αντεγκληµατική Πολιτική και ικαιώµατα του Ανθρώπου, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 1997, σελ. 91 44 Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Αλίκη, Στερητική της Ελευθερίας Ποινή και Ανθρώπινα ικαιώµατα, σε Αντεγκληµατική Πολιτική και ικαιώµατα του Ανθρώπου, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 1997, σελ. 92 16

ατοµικών δικαιωµάτων είναι ανέξοδη. Αλλά η ικανοποίηση έστω και ενός κοινωνικού δικαιώµατος έχει κόστος. Ωστόσο, ακόµα και το γενικότερο και θεµελιακό σε σχέση µε τα υπόλοιπα δικαιώµατα, η αξίωση για σεβασµό της αξιοπρέπειας του κρατουµένου, το αίτηµα του να µην υποβιβάζεται σε αντικείµενο ή µέσο για την επίτευξη ορισµένου σκοπού, στην πράξη, δέχεται τη µεγαλύτερη προσβολή 45. Η αξίωση αυτή αφορά την ανθρώπινη αξία του, που το άρθρο 2 του Ελληνικού Συντάγµατος και διεθνείς διακηρύξεις και συµβάσεις προστατεύουν ως πρωταρχική. Κατά κανόνα, η κατοχύρωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας εξασφαλίζεται µε ειδικότερες διατάξεις, όπως αυτές που ποινικοποιούν τα βασανιστήρια. Ο εξουσιασµός όµως, που ασκείται στην προσωπικότητα του κρατουµένου από τους δεσµοφύλακες και η αντίστοιχη υποταγή εκ µέρους του, αντιστρατεύονται το ατοµικό δικαίωµα του αυτοκαθορισµού, που προϋποθέτουν η ανθρώπινη αξία και η ελευθερία. Εξάλλου, κανόνα αποτελεί η ζηµία της υγείας του, σωµατικής και ψυχικής, από τους αφύσικους και ανθυγιεινούς όρους ζωής, κατά παράβαση του δικαιώµατος στην καλύτερη δυνατή κατάσταση υγείας 46. Και το απόρρητο των επιστολών και της ελεύθερης ανταπόκρισης ή επικοινωνίας µε οποιονδήποτε άλλο τρόπο, το οποίο είναι απόλυτα απαραβίαστο κατά το Ελληνικό Σύνταγµα (άρθρο 19), παραβιαζόταν από τον ελλσωφρκ του 1967 που δεν απαγόρευε παντελώς την αλληλογραφία, επέβαλε όµως την παράδοση επιστολών των κρατουµένων ανοικτών, ώστε να διαβάζονται και να ελέγχονται και στη συνέχεια να επιστρέφονται στον κρατούµενο, ο οποίος τις έριχνε «ιδιοχείρως εις κλειστόν γραµµατοκιβώτιον» (άρθρο 82 παρ. 4 ΣωφρΚ 1967). Ο ΣωφρΚ 1967 όριζε επίσης, τη δυνατότητα απαγόρευσης του γάµου τους για σπουδαίο λόγο (άρθρο 3 παρ. 3), µέτρα µη εναρµονισµένα µε τις συνταγµατικές διατάξεις περί απορρήτου της αλληλογραφίας και της ελευθερίας προς σύναψιν γάµου (άρθρο 5 παρ. 1 και 21 παρ. 1Σ) 47. Με το Ν. 1851/89, καταργήθηκε η εξαίρεση της απαγορεύσεως γάµου. Ωστόσο, έλειπαν οι ρυθµίσεις, που θα διευκόλυναν την επικοινωνία του κρατουµένου µε τα µέλη της οικογενείας του. Ο ισχύων ΣωφρΚ στο άρθρο 52 περιέχει πολύ στοργικότερες ρυθµίσεις 48. Επίσης, κατοχυρώθηκε το απόρρητο των επιστολών και τηλεγραφηµάτων. Μαζί ωστόσο, µε άλλες διατάξεις καταργήθηκε και η διάταξη του άρθρου 82 παρ. 4 ΣωφρΚ 1967 για ύπαρξη γραµµατοκιβωτίου µέσα στη φυλακή. Ανέκυψε λοιπόν, το εύλογο ερώτηµα, τί θα ισχύσει για το δικαίωµα προς αλληλογραφία. Αν δηλαδή θα αφαιρούνταν από τον κρατούµενο µε τη δικαιολογία ότι για την άσκησή του απαιτείται µετάβαση στο πλησιέστερο ταχυδροµικό γραφείο έξω από τη φυλακή ή θα τοποθετούνταν γραµµατοκιβώτια µέσα στις φυλακές. Ευτυχώς, ο νέος Σωφρονιστικός Κώδικας 1999, στο άρθρο 53 παρ. 6, προβλέπει 45 Μαργαρίτης Λ. - Παρασκευόπουλος Ν., Ποινολογία, άρθρα 50-133 ΠΚ, Ζ Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 604 46 Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Αλίκη, Στερητική της Ελευθερίας Ποινή και Ανθρώπινα ικαιώµατα, σε Αντεγκληµατική Πολιτική και ικαιώµατα του Ανθρώπου, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 1997, σελ. 94 47 Χατζή Τ. Χρύσα, Η Φυλάκιση ως Ειδική Σχέση Εξουσίασης, ικαιώµατα υπό σκιά, ΤοΣ 2/1995, σελ 295 48 Μαργαρίτης Λ. - Παρασκευόπουλος Ν., Ποινολογία, άρθρα 50-133 ΠΚ, Ζ Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 608 17

τοποθέτηση «ταχυδροµικού κιβωτίου των Ελληνικών Ταχυδροµείων» σε χώρο του καταστήµατος κράτησης, προσιτό στους κρατουµένους 49. Όσον αφορά τη διάταξη του άρθρου 13 παρ.1 του Συντάγµατος, ο προηγούµενος Κώδικας κατοχύρωνε ρητά την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης των κρατουµένων και όριζε ότι τους εξασφαλίζεται, κατά το δυνατόν, η άσκηση των θρησκευτικών τους καθηκόντων από λειτουργό του θρησκεύµατος ή του δόγµατος στο οποίο ανήκουν (άρθρο 5 παρ. 4 Ν. 1851/1989). Ο ισχύων ΣΚ δεν περιέλαβε αντίστοιχη ειδική κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας, θεωρώντας ότι αυτή καλύπτεται από τη γενική αναγνώριση δικαιωµάτων (άρθρο 4) 50. Τέλος, αναφορικά µε τα πολικά δικαιώµατα, στην χώρα µας για ένα µεγάλο χρονικό διάστηµα, οι κρατούµενοι υφίσταντο στέρηση αυτών παρά το νόµο, καθώς δεν τους δινόταν η δυνατότητα άσκησής τους. Προσπάθεια άρσης αυτής της παραβίασης έγινε τα τελευταία χρόνια, όπως θα καταδειχθεί κατωτέρω. ΙV) ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΕΚΛΕΓΕΙΝ ΤΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ 1) ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΛΕΓΕΙΝ Στην ελληνική συνταγµατική τάξη, το εκλογικό σώµα είναι το άµεσο συλλογικό όργανο του κράτους που ασκεί την εξουσία του µέσω του δικαιώµατος του εκλέγειν ή δικαιώµατος της ψήφου ή ενεργού εκλογικού δικαιώµατος (οι όροι είναι συνώνυµοι) όταν αναδεικνύει τους αντιπροσώπους του λαού στα διάφορα αιρετά όργανά του κράτους είτε αυτά ανήκουν στην κεντρική διοίκηση, πρώτου και δεύτερου βαθµού, όπως και όταν, ασκώντας άµεση εξουσία, καλείται σε δηµοψήφισµα προκειµένου να αποφασίσει για κρίσιµα εθνικά θέµατα ή για ψηφισµένα νοµοσχέδια που ρυθµίζουν σοβαρό κοινωνικό ζήτηµα εκτός από τα δηµοσιονοµικά 51. Το εκλογικό σώµα απαρτίζεται από τους πολίτες που σύµφωνα µε το Σύνταγµα και τη σχετική νοµοθεσία έχουν «το δικαίωµα του εκλέγειν» (άρθρο 51 παρ. 3, προτ. 1Σ). Οι εν λόγω πολίτες αποκαλούνται ενεργοί ή απλώς εκλογείς και ακόµη, ως φορείς του δικαιώµατος της ψήφου, ψηφοφόροι 52. Το άρθρο 51 παρ. 3 Σ αναφέρει: «Οι βουλευτές εκλέγονται µε άµεση, καθολική και µυστική ψηφοφορία από τους πολίτες που έχουν εκλογικό δικαίωµα, όπως νόµος ορίζει. Ο νόµος δεν µπορεί να περιορίσει το εκλογικό δικαίωµα παρά µόνο αν δεν έχει συµπληρωθεί κατώτατο όριο ηλικίας ή για ανικανότητα δικαιοπραξίας ή ως συνέπεια αµετάκλητης ποινικής καταδίκης για ορισµένα εγκλήµατα». 49 Αλεξιάδης Σ., Σωφρονιστική, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2001, σελ. 366 50 Μαργαρίτης Λ. - Παρασκευόπουλος Ν., Ποινολογία, άρθρα 50-133 ΠΚ, Ζ Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 608 51 Μαυριάς Γ. Κώστας, Συνταγµατικό ίκαιο, Γ Έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κοµοτηνή 2004, σελ. 369 52 Παπαδηµητρίου Γ., Συνταγµατικό ίκαιο, Τα όργανα του Κράτους, Τεύχος Α, Το εκλογικό Σώµα, Έκδοση Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή 1981, σελ. 14 18

Από την προσεκτική ανάγνωση του συνάγουµε ειδικότερα ότι το Εκλογικό Σώµα το αποτελούν µόνον οι πολίτες που έχουν συµπληρώσει ένα κατώτατο όριο ηλικίας, εφόσον κατέχουν την ελληνική ιθαγένεια. Η τελευταία προϋπόθεση είναι µάλλον αυτονόητη και απορρέει και από την πρότ. 1 της παραπάνω διατάξεως που έµµεσα µεν, αλλά µε αρκετή σαφήνεια αναγνωρίζει το δικαίωµα της ψήφου υπέρ των Ελλήνων πολιτών 53. Τα προσόντα λοιπόν του εκλογέα είναι δύο: η ελληνική ιθαγένεια και η εκλογική ηλικία. Τις λεπτοµέρειες δεν τις καθορίζει και δεν ήταν άλλωστε ούτε σκόπιµο, ούτε δυνατό να τις καθορίσει διεξοδικά το Σύνταγµα. Την αποστολή αυτή την αναθέτει ο συντακτικός νοµοθέτης στον κοινό. Πράγµατι, η διάταξη του άρθρου 51 παρ. 3 εδ. α αυτού, η οποία επαναλαµβάνει την αντίστοιχη διάταξη των προηγούµενων Συνταγµάτων ορίζει: «Οι βουλευτές εκλέγονται... από πολίτες που έχουν εκλογικό δικαίωµα, όπως νόµος ορίζει». Ο συντακτικός νοµοθέτης αναθέτει κατά συνέπεια, στον κοινό νοµοθέτη να συγκεκριµενοποιήσει τις ειδικές εκείνες προϋποθέσεις, η συνδροµή των οποίων επιτρέπει και συνάµα επιβάλλει την ένταξη των πολιτών στο ανώτατο κρατικό όργανο, µε τη θέσπιση των απαραίτητων εκτελεστικών νόµων 54. Ο νοµοθέτης δεν είναι όµως εν προκειµένω απεριόριστος. Εν πρώτοις, αυτός περιορίζεται από την αρχή της καθολικότητας της ψηφοφορίας, που κατοχυρώνει η συνταγµατική αυτή διάταξη. Εξάλλου, η διάταξη της παρ. 3 εδ. β του ίδιου άρθρου του Συντάγµατος ορίζει περιοριστικά τις περιπτώσεις, στις οποίες η νοµοθετική λειτουργία µπορεί να περιορίζει το εκλογικό δικαίωµα 55. Η κατοχή της ελληνικής ιθαγένειας και η πολιτική ανηλικότητα αποτελούν όχι µόνο τις δύο, αλλά και τις αποκλειστικές προϋποθέσεις για την ένταξη των πολιτών στο Εκλογικό Σώµα. Από τις τάξεις του δεν επιτρέπεται να αποκλείονται συνεπώς για οποιονδήποτε λόγο κατηγορίες πολιτών, οσοδήποτε αριθµητικά ασήµαντες και αν είναι. Τούτο θα ήταν δυνατό να συµβεί µε τη θέσπιση και άλλων επιπλέον προσόντων, που θα στηρίζονταν στη γλώσσα, στην εθνότητα ή στις θρησκευτικές πεποιθήσεις. Οποιαδήποτε πρωτοβουλία του κοινού νοµοθέτη προς την κατεύθυνση αυτή θα ήταν φανερά αντισυνταγµατική και θα παρέµενε για αυτό δίχως αποτελέσµατα. Οι ανωτέρω κρυστάλλινες σε καθαρότητα θέσεις απορρέουν αβίαστα από την κυρίαρχη για το ζήτηµα µας επιλογή του νοµοθέτη, που για γνώµονα έχει τη διεύρυνση και την κατά το δυνατό ολοκλήρωση του Εκλογικού Σώµατος 56. Το συµπέρασµα αυτό προκύπτει αβίαστα από την κορυφαία αρχή του πολιτεύµατός µας δηµοκρατική αρχή µε τη µορφή της λαϊκής κυριαρχίας (άρθρα 1 και 110 παρ. 1Σ)- και την ειδική αρχή της καθολικής ψηφοφορίας (άρθρο 51 παρ. 3 πρότ. 1) Τα ουσιαστικά προσόντα του εκλογέα ορίζονται κατά συνέπεια λεπτοµερειακά, από τις διατάξεις των άρθρων 4 και 5 του Εκλογικού Κώδικα 53 Παπαδηµητρίου Γ., Συνταγµατικό ίκαιο, Τα όργανα του Κράτους, Τεύχος Α, Το εκλογικό Σώµα, Έκδοση Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή 1981, σελ. 15 54 Παπαδηµητρίου Γ., Συνταγµατικό ίκαιο, Τα όργανα του Κράτους, Τεύχος Α, Το Εκλογικό Σώµα, Έκδοση Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή 1981, σελ. 15 55 Ράικος Γ. Αθ., Συνταγµατικό ίκαιο, Τόµος Ι, Εισαγωγή Οργανωτικό Μέρος, εύτερη Έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή 2002 σελ. 232 56 Παπαδηµητρίου Γ., Συνταγµατικό ίκαιο, Τα όργανα του Κράτους, Τεύχος Α, Το εκλογικό Σώµα, Έκδοση Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή 1981, σελ. 24 19