1 Verklarte Nacht, Op.4 (Εξαϋλωμένη Νύχτα, Έργο 4) Arnold Schoenberg (1874-1951) Αναγνώσματα από το βιβλίο Η Απόλαυση της Μουσικής (Machlis, Forney), για τους μαθητές που θα μελετήσουν το έργο: «Ο Σαίνμπεργκ και η Δεύτερη Σχολή της Βιέννης» σελ. 372-375. Στα πρώτα έργα του Schoenberg φαίνονται δύο σημαντικές επιδράσεις: από τη μια η επίδραση των μεγάλων συνθετών του ύστερου ρομαντισμού (Brahms, Wagner, Mahler, Strauss) και από την άλλη η επίδραση του κινήματος του Εξπρεσσιονισμού. Η Εξαϋλωμένη Νύχτα συνδυάζει τις παθιασμένες μελωδίες και τις πλούσιες χρωματικές αρμονίες του ρομαντισμού, με τις σκληρές διάφωνες συγχορδίες και τις αλλόκοτες, αποσπασματικές μελωδίες του Εξπρεσσιονισμού. Ο ίδιος ο συνθέτης παραδέχεται ότι, για την κατασκευή των μελωδικών θεμάτων του έργου βασίστηκε σε συγκεκριμένες τεχνικές, που χρησιμοποίησαν προηγούμενα ο Wagner και ο Brahms. O Arnold Schoenberg αρχικά συνέθεσε την Εξαϋλωμένη Νύχτα για σεξτέτο εγχόρδων (2 βιολιά, 2 βιόλες και 2 βιολοντσέλα) το 1899, ενώ η πρώτη δημόσια εκτέλεση του έργου έγινε στη Βιέννη, στις 18 Μαρτίου 1902. Το κοινό της Βιέννης αντέδρασε με μεγάλη δυσαρέσκεια και απαξίωση στην πρώτη εκτέλεση του πρωτοποριακού αυτού έργου. Η αντίδραση ήταν οργίλη, προκλήθηκε μεγάλη αναστάτωση, συμπλοκές, ακόμα και γρονθοκοπήματα. Προφανώς, το κοινό δεν ήταν έτοιμο ακόμα να δεχτεί την προχωρημένη αρμονική γλώσσα του Schoenberg. Ελάχιστοι ήταν αυτοί που το εκτίμησαν και το επευφήμησαν στην πρώτη του εκτέλεση. Ανάμεσά τους και ο συνθέτης Gustav Mahler. Αργότερα, η Εξαϋλωμένη Νύχτα άρχισε να γίνεται ιδιαίτερα δημοφιλής και το 1917 ενορχηστρώθηκε για ορχήστρα εγχόρδων. Ο συνθέτης εμπνεύστηκε τη μουσική για το υπό ανάλυση σεξτέτο, από το ομώνυμο ποίημα του Richard Dehmel. Transfigured Night Two people walk through a bare, cold grove; The moon races along with them, they look into it. The moon races over tall oaks, No cloud obscures the light from the sky, Into which the black points of the boughs reach. A woman s voice speaks: I m carrying a child, and not yours, I walk in sin beside you. I have committed a great offense against myself. I no longer believed I could be happy And yet I had a strong yearning
2 For something to fill my life, for the joys of Motherhood And for duty; so I committed an effrontery, So, shuddering, I allowed my sex To be embraced by a strange man, And, on top of that, I blessed myself for it. Now life has taken its revenge: Now I have met you, oh, you. She walks with a clumsy gait, She looks up; the moon is racing along. Her dark gaze is drowned in light. A man s voice speaks: May the child you conceived Be no burden to your soul; Just see how brightly the universe is gleaming! There s a glow around everything; You are floating with me on a cold ocean, But a special warmth flickers From you into me, from me into you. It will transfigure the strange man s child. You will bear the child for me, as if it were mine; You have brought the glow into me, You have made me like a child myself. He grasps her around her ample hips. Their breath kisses in the breeze. Two people walk through the lofty, bright night.
3 Μετάφραση: Ελένη Αντωνιάδου
4 Το ποίημα αφηγείται την ιστορία δύο εραστών που περπατούν σε ένα δάσος μια φεγγαρόφωτη βραδυά. Κάποια στιγμή η γυναίκα εξομολογείται στο σύντροφό της μια αμαρτία της: πριν γνωρίσει την πραγματική αγάπη μαζί του, ήταν παντρεμένη με κάποιον που δεν αγαπούσε. Ένιωθε μοναξιά και δυστυχία και θέλησε να αποκτήσει μαζί του ένα παιδί για να αντιμετωπίσει τη μοναξιά της. Έτσι, τώρα κυοφορεί το παιδί ενός ξένου, του πρώην συζύγου της. Ο σύντροφός της ανταποκρίνεται με μεγαλοψυχία και αγάπη και μιλά για τον τρόπο που το φεγγαρόφως και η εξαϋλωμένη νύχτα θα μεταμορφώσουν το αγέννητο παιδί, καθιστώντας το δικό του. Η μουσική είναι καθόλα προγραμματική, εφόσον συνδέεται άμεσα με το ποίημα. Αποτελεί, στη ουσία, τη μελωδική εκδοχή του ποιήματος. Παριστάνει και εκφράζει, με τρόπο μουσικό, το ίδιο το περιεχόμενο των στίχων. Ακόμα και απ αυτή την άποψη ήταν πρωτοποριακό, εφόσον μέχρι τότε η προγραμματική μουσική γραφόταν κυρίως για ορχήστρα και όχι για σύνολα μουσικής δωματίου. Όσον αφορά στη μορφή του, το έργο χαρακτηρίζεται από κάποια στοιχεία σονάτας και κάποια στοιχεία ροντό. Υπάρχουν μελωδικά θέματα που αναπτύσσονται και επανεμφανίζονται. Σίγουρα, όμως, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ούτε ώς σονάτα, ούτε ως ροντό, ούτε ως σονάτα ροντό. Μπορεί να χωριστεί σε πέντε μέρη, όπως και το ίδιο το ποίημα. Πέντε μέρη, τα οποία εκτυλίσσονται και αναπτύσσονται προοδευτικά, το ένα μέσα από το άλλο, μέσα από συνεχείς μεταμορφώσεις (transfiguration transfigured night) των θεμάτων. Η ιδέα της μεταμόρφωσης / εξαΰλωσης, που είναι η κεντρική ιδέα του ποιήματος, λειτουργεί με ανάλογο τρόπο και στο ίδιο το μουσικό έργο. Ξεκινά σε ΡΕ ελάσσονα και περνώντας από διάφορες τονικές περιοχές μεταμορφώνεται / εξαϋλώνεται και καταλήγει σε ΡΕ μείζονα. Ο τραγικός μονόλογος της γυναίκας περιστρέφεται γύρω από τη ΡΕ ελάσσονα στο πρώτο μισό του έργου και ο μεγαλόψυχος, εξαϋλωτικός μονόλογος του άντρα, στο δεύτερο μισό, περιστρέφεται γύρω από τη ΡΕ μείζονα. Στο πρώτο μέρος (αρχή E37) τα χαμηλά έγχορδα περιγράφουν το αργόσυρτο βάδισμα των δύο εραστών κάτω από τις κατιούσες μελωδίες των υπόλοιπων οργάνων. Στο δεύτερο μέρος (E38 J13) οι μελωδίες γίνονται πιο ταραγμένες και αγωνιώδεις, εφόσον η γυναίκα εξομολογείται με ενοχή την πονεμένη ιστορία της. Η χρωματική μελωδία στη βιόλα αποδίδει την απόγνωση της γυναίκας και την οδυνηρή εξομολόγησή της ότι κυοφορεί το παιδί ενός ξένου. Στο τρίτο μέρος (K1 L17) έχουμε επανεμφάνιση του αρχικού μοτίβου, (Κ15) το οποίο παραπέμπει στο αργόσυρτο βάδισμα του ανοίγματος. Στη συνέχεια, στο τέταρτο μέρος (L18 T17) η αντίδραση του συντρόφου στην εξομολόγηση της αγαπημένης του αποδίδεται με νέο μελωδικό υλικό και με ανάπτυξη μοτίβων από το δεύτερο μέρος. Η μεγαλοψυχία του συντρόφου, η συμφιλιωτική και καθησυχαστική, γεμάτη αγάπη ανταπόκρισή του, εκφράζονται από το βιολοντσέλο και συμπίπτει με τονική μετατόπιση
5 από τη ΜΙb ελάσσονα στη ΡΕ μείζoνα (L14 L19), ακριβώς στην αρχή του τέταρτου μέρους. Ο μελωδικός χαρακτήρας είναι ιδιαίτερα ζεστός, ακόμα και στη δραματική κορύφωση του μέρους αυτού. Στο καταληκτικό πέμπτο μέρος (U1 τέλος) επιβεβαιώνεται η αγάπη των δύο εραστών. Το φεγγαρόφως, το οποίο παριστάνεται με γρήγορα λαμπρά περάσματα στο βιολί και με συγχορδιακά τρέμολο, διαλύει το σκοτάδι και η νύχτα εξαϋλώνεται. Το αγέννητο παιδί μεταμορφώνεται με τρόπο μαγικό και υπερφυσικό. Ο Schoenberg πετυχαίνει αυτή την εξευγενισμένη αλλαγή, μετασχηματίζοντας το αρχικό μοτίβο με την κατιούσα μελωδία και δίδοντάς το στο πρώτο βιολί, στην ψηλότερη έκτασή του. Μετά απ αυτή την πανέμορφη και μεγαλειώδη σκηνή, η μουσική χαμηλώνει και σβήνει ήσυχα... Ας δούμε και τον άμεσο συσχετισμό των εικόνων του ποιήματος με το ίδιο το έργο: Οι δύο εραστές περπατούν στο δάσος αγκαλιασμένοι. Η εικόνα αυτή αποδίδεται από το αρχικό μοτίβο, το οποίο εκτελείται από τη βιόλα και το βιολοντσέλο. Χρησιμοποιείται η φυσική εκδοχή της κλίμακας ΡΕ ελάσσονας (Αιολικός τρόπος). Στη συνέχεια περιγράφεται η κρύα, έναστρη και φεγγαρόλουστη νύχτα. Το αρχικό θέμα εμφανίζεται τώρα σε διάστημα πέμπτης καθαρής ψηλότερα (A1), ενώ η αρμονία αρχίζει να γίνεται όλο και πιο χρωματική. Ένα δεύτερο θέμα εισάγεται στο Β1.
6 Η γυναίκα, εξομολογείται με απόγνωση την προσωπική της τραγωδία, μέσω ενός δραματικού ξεσπάσματος (C1 C4). Εξομολογείται στο σύντροφό της ότι δεν ήταν ευτυχισμένη στο γάμο της και ότι ένιωθε μοναξιά (C17)... Το πιο πάνω μοτίβο εμφανίζεται από το βιολοντσέλλο στο C17 και αναπτύσσεται στη συνέχεια, τόσο από το βιολοντσέλο, όσο και από το βιολί και τη βιόλα. Η γυναίκα, παρόλη τη μοναξιά της, πίεσε τον εαυτό της να παραμείνει πιστή στο σύντροφό της. Η διάθεση αυτή αποδίδεται με ένα νέο μοτίβο στο E13 (βιολί, βιόλα). Τελικά έμεινε έγκυος και τώρα κυοφορεί το αγέννητο παιδί ενός ξένου (Ε43).
7 Το προηγούμενο μοτίβο αναπτύσσεται σε ένα πέρασμα, το οποίο κορυφώνεται εκφράζοντας τα αισθήματα απόγνωσης και ενοχής της γυναίκας (F24). Κατηγορεί τον εαυτό της για τη μεγάλη αμαρτία της. Νιώθοντας απόγνωση, αγκαλιάζει το σύντροφό της (K15 K18)...... για τον οποίο τώρα νιώθει μεγάλη αγάπη, αλλά φοβάται για την αντίδρασή του στην αμαρτία της. Φοβάται ότι τα λόγια του και η οργή του θα την καταστρέψουν. Ο άντρας, όμως, δείχνει μεγαλοψυχία και αγάπη. Τα έντονα αυτά συναισθήματα αποδίδονται στα μέτρα L14 L24, δηλαδή κατά τη μετάβαση από το τρίτο στο τέταρτο μέρος του έργου. Όπως φαίνεται στο πιο πάνω απόσπασμα, το τρίτο μέρος του έργου καταλήγει σε τονικότητα ΜΙb ελάσσονα (a). Από τη ΜΙb ελάσσονα συγχορδία συνεχίζει να ακούγεται μόνο η νότα ΣΙb (b), λειτουργώντας ως σύνδεσμος με μια πολύ απομακρυσμένη τονικότητα, τη ΡΕ μείζoνα (c).
8 Στη συνέχεια, αρμονικές (a), διακοσμημένες με ανιόντα περάσματα σε αρμονικά διαστήματα τρίτης από τα βιολιά (b) και ακολούθως από τις βιόλες, παριστάνουν την ομορφιά και τη λαμπρότητα του φεγγαρόφωτος (Μ10 Μ11). Πάνω από ένα λαμπρό συνοδευτικό απόσπασμα...... εισάγεται ένα δευτερεύον θέμα από το πρώτο βιολί σε τονικότητα ΦΑ# μείζονα (Ν1 Ν3)...
9... το οποίο στη συνέχεια μετατρέπεται σε ντουέτο βιολιού βιολοντσέλου (Ν5 Ν6). Το μέρος αυτό αντανακλά τη διάθεση του άντρα, ο οποίος με τη μεγαλοψυχία και την αγάπη του μπορεί να συγχωρέσει την αγαπημένη του. Υπερβαίνει την τραγικότητα της κατάστασης, λέγοντας στη γυναίκα του ότι "το μωρό αυτό δεν πρέπει να είναι βάρος στην ψυχή σου". Όταν φτάνει στην κορύφωση, το ντουέτο βιολιού βιολοντσέλου συνδέεται μέσω γέφυρας με ένα νέο μελωδικό θέμα (Ν24 Ν27): Η πιο πάνω μελωδία εκφράζει τη ζεστασιά και αγάπη που συνδέει τους δύο εραστές και ακολουθείται από επαναλήψεις και ανεπτυγμέμες εκδοχές προηγούμενων μοτίβων. Τελικά, οδηγείται σε ακόμα ένα νέο μελωδικό θέμα (R1 R3)...... το οποίο αντιστοιχεί στο αξιοπρεπές και μεγαλόψυχο συμπέρασμα του άντρα ότι αυτή η ζεστασιά «θα μεταμορφώσει το αγέννητο παιδί και θα το κάνει δικό μου». Το όλο έργο ολοκληρώνεται με μια μεγάλη coda, η οποία περιλαμβάνει μελωδικό υλικό από τα προηγούμενα μέρη. Το υλικό αυτό είναι, όμως, μεταμορφωμένο για να συνάδει με το θαύμα της φύσης, που μετέτρεψε την τραγική νύχτα σε μια Εξαϋλωμένη Νύχτα.
10 Βιβλιογραφία Schönberg, A. (1988). Self-Portrait. A collection of articles, programme notes and letters by the composer about his own works. Berger, M. (1995). The Anchor Guide to Orchestral Masterpiece. Machlis, J., & Forney, K. (1996). Η Απόλαυση της Μουσικής Morgan R. (1991). Twentieth Century Music. Simms, Bryan R. (1995). Music of the Twentieth Century, Style and Structure.