Περιεχόμενα 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 I. Η ελευθερία του διατιθέναι και η προστασία της οικογένειας... 4 II. Διάγραμμα μελέτης... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ... 6 Η ΝΟΜΙΜΗ ΜΟΙΡΑ ΚΑΙ Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ... 6 2. Έννοια, σκοπός και νομική φύση του δικαιώματος νόμιμης μοίρας... 6 I. Έννοια και σκοπός της νόμιμης μοίρας... 6 II. Νομική φύση δικαιώματος νόμιμης μοίρας... 7 3. Δικαιούχοι νόμιμης μοίρας-ύψος και τρόπος υπολογισμού της νόμιμης μοίρας... 8 I. Δικαιούχοι νόμιμη μοίρας... 8 II. Ύψος και τρόπος υπολογισμού νόμιμης μοίρας... 9 1. Αποτίμηση της πραγματικής κληρονομιάς... 12 - Ειδικά η περίπτωση της προσωπικής δουλείας της επικαρπίας... 14 2. Αφαίρεση χρεών, δαπανών κηδείας και απογραφής της κληρονομιάς... 15 3. Πρόσθεση χαριστικών εν ζωή εκποιητικών δικαιοπραξιών... 17 III. Περίπτωση μη ύπαρξης πραγματικής κληρονομιάς και τρόπος υπολογισμού νόμιμης μοίρας... 19 4. Τρόποι προσβολής της νόμιμης μοίρας από τον κληρονομούμενο... 20 I. Εισαγωγικά... 20 I. Προσβολή της νόμιμης μοίρας με διαθήκη... 20 1. Ολική παράλειψη μεριδούχου-περί κλήρου αγωγή... 20 2. Μερική κατάλειψη της νόμιμης μοίρας... 23 3. Περιορισμοί που βαρύνουν τη νόμιμη μοίρα και προστασία του μεριδούχου ως προς αυτούς.... 24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ... 26 ΜΕΜΨΗ ΑΣΤΟΡΓΗΣ ΔΩΡΕΑΣ... 26 5. Έννοια, δικαιολογητικός λόγος και σχέση μέμψης άστοργης δωρεάς με την... 26 παρεχόμενη προστασία όταν η νόμιμη μοίρα προσβάλλεται με διαθήκη.... 26 I. Έννοια και δικαιολογητικός λόγος μέμψης άστοργης δωρεάς... 26 II. Σχέση άστοργης δωρεάς και παρεχόμενης προστασίας όταν η νόμιμη μοίρα προσβάλλεται με διαθήκη... 27 6. Προϋποθέσεις μέμψης άστοργης δωρεάς... 30 [1]
I. Δικαιοπραξίες που υπόκεινται σε μέμψη... 30 Α) Δωρεές προς τρίτους... 30 Β) Δωρεές προς μεριδούχους... 33 Γ) Το ζήτημα των υποκείμενων σε μέμψη δικαιοπραξιών... 34 α) Δωρεά της ΑΚ 496... 35 β) Μικτή δωρεά... 35 γ) Δωρεά υπό τρόπο... 36 δ) Γονική Παροχή... 36 ε) Προίκα... 38 στ) Εικονική δικαιοπραξία... 39 Έννοια Εικονικότητας... 39 Απόλυτη Εικονικότητα... 40 Σύμβαση πώλησης με εικονικό τίμημα... 42 ζ) Κατάθεση σε κοινό λογαριασμό... 43 η) de facto παροχές χωρίς αντάλλαγμα... 46 θ) Σύσταση ιδρύματος... 47 ι) Συμμετοχή σε ομόρρυθμη εταιρία... 47 - Η περίπτωση της δωρεάς αιτία θανάτου... 47 II. Μη επάρκεια κληρονομίας για κάλυψη νόμιμης μοίρας... 49 7. Διαδοχικές δωρεές... 52 8. Άσκηση της μέμψης άστοργης δωρεάς... 54 I. Τρόπος άσκησης... 54 II. Ενεργητική και παθητική νομιμοποίηση στην άσκηση της αγωγής μέμψης άστοργης δωρεάς... 55 Α. Ενεργητική Νομιμοποίηση... 55 Β. Παθητική Νομιμοποίηση... 56 III. Στοιχεία ορισμένου και αίτημα της αγωγής μεμψης άστοργης δωρεάς... 57 Α) Στοιχεία ορισμένου αγωγής μέμψης άστοργης δωρεάς... 57 Β) Αίτημα της αγωγής... 58 IV. Δικονομικά Ζητήματα... 59 V. Σώρευση της αγωγής μέμψεως με άλλες αγωγές... 59 9. Άμυνα εναγομένου με την αγωγή μέμψης άστοργης δωρεάς.... 61 10. Αποτελέσματα της ανατροπής μετά από άσκηση αγωγής μέμψης άστοργης δωρεάς... 65 I. Εισαγωγικές Παρατηρήσεις... 65 II. Το ζήτημα της ευθύνης του δωρεοδόχου ανάλογα με τον «κρίσιμο χρόνο»... 66 11. Η ρύθμιση της ΑΚ 1836 εδ. β σε συνδυασμό με αυτή της ΑΚ 1837... 70 [2]
I. Γενικά... 70 II. Το ζήτημα της επιδίκασης τόκων υπερημερίας επί της καταβολής του ισάξιου. 71 Κριτική αξιολόγηση της παραπάνω άποψης... 73 12. Απόσβεση του δικαιώματος της μέμψης... 77 I. Παραίτηση... 77 II. Παραγραφή... 77 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ... 79 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 2 [3]
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ I. Η ελευθερία του διατιθέναι και η προστασία της οικογένειας Βασική αρχή του κληρονομικού δικαίου αποτελεί η ελευθερία του διατιθέναι, η οποία καθιερώνεται νομοθετικά στη διάταξη του άρθρου 1712 ΑΚ. Σύμφωνα με τη διάταξη αυτή ο κληρονομούμενος μπορεί να εγκαταστήσει κληρονόμο με μονομερή διάταξη αιτία θανάτου (διαθήκη 1 ), δηλαδή να καθορίσει με μονομερή διάταξη τελευταίας βούλησης την τύχη της περιουσίας του για το χρόνο μετά το θάνατό του. Η ελευθερία διάθεσης αποτελεί ατομικό δικαίωμα 2 και συνάμα έκφραση της ατομικής ελευθερίας για διάθεση, η οποία βρίσκει έρεισμα στα άρθρα 17 1 και 5 1 του Συντάγματος. Ειδικότερα, τα περιουσιακά στοιχεία του κληρονομουμένου, τα οποία καταλείπονται με τη διαθήκη στους κληρονόμους εμπίπτουν στη συνταγματική έννοια της ιδιοκτησίας και το δικαίωμα στη διάθεσή τους προστατεύεται από το άρθρο 17 1 του Συντάγματος, ως αναγκαίο συμπλήρωμα των εξουσιών του φορέα του δικαιώματος. Όσον αφορά τα περιουσιακά στοιχεία του κληρονομουμένου που δεν εμπίπτουν στην συνταγματική έννοια της ιδιοκτησίας, το δικαίωμα στη διάθεσή τους προστατεύεται από το άρθρο 5 1 ως εκδήλωση της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας του διαθέτη και ειδικότερα της οικονομικής του ελευθερίας. 3 Ωστόσο, το δικαίωμα ελεύθερης διάθεσης του κληρονομουμένου περιορίζεται από το δίκαιο της νόμιμης μοίρας 4, το οποίο στηρίζεται στην συνταγματικά κατοχυρωμένη αρχή της προστασίας της οικογένειας (άρθρο 21 1 Συντ), η οποία αποτελεί ομοίως θεμελιώδη αρχή του κληρονομικού δικαίου. Από τις παραπάνω αρχές προβάδισμα ο νομοθέτης δίνει στην αρχή της προστασία της οικογένειας με διατάξεις οι οποίες καθιερώνουν ένα σύστημα προστασίας των κληρονομικών δικαιωμάτων των προσώπων που δικαιούνται νόμιμη μοίρα. Με άλλα λόγια, το δικαίωμα του διαθέτη για ελεύθερη επιλογή των διαδόχων 1 Διαθήκη είναι η μονομερής αιτία θανάτου δικαιοπραξία που περιέχει τη δήλωση βούλησης με την οποία ο κληρονομούμενος-διαθέτης ρυθμίζει, κατά κύριο λόγο, την τύχη της κληρονομικής του διαδοχής. Ουσιαστικά, η διαθήκη αποτελεί το μέσο άσκησης του δικαιώματος του κληρονομουμένου να «διαθέσει» ελεύθερα την περιουσία του για τον μετά το θάνατό του χρόνο. 2 Παπαντωνίου Ν., Κληρονομικό Δίκαιο 5 (1989) 35 ΙΙΙ σ. 213. 3 Ψούνη Ν., Κληρονομικό Δίκαιο 3 (2012) Τόμος Ι, 1 ΙΙ σ.3. 4 Παπαντωνίου, ΚληρΔ, 35 ΙΙ σ. 212. [4]
του περιορίζεται υπέρ των μεριδούχων του (κατιόντων, γονέων και συζύγου του), έτσι ώστε να υποχωρεί τελικά η ελευθερία του διατιθέναι υπέρ της αρχής της προστασίας της οικογένειας του κληρονομουμένου 5. Η αναγκαστική διαδοχή ή διαδοχή από νόμιμη μοίρα είναι διαδοχή από το νόμο, ρυθμίζεται από τα άρθρα 1825 επ. του ΑΚ, που εισάγουν αναγκαστικό δίκαιο και έχει προτεραιότητα, όπως έχει ήδη αναφερθεί, έναντι της από διαθήκης διαδοχής, με αποτέλεσμα ο κληρονομούμενος να μην μπορεί να αποκλείσει από την κληρονομική του διαδοχή τους νόμιμους μεριδούχους του, εκτός εάν έχει λόγους αποκλήρωσης, από τους περιοριστικά αναφερόμενους στα άρθρα 1840-1842 του ΑΚ και κατ επιταγή του άρθρου 1839 του ΑΚ μνημονεύονται ρητά στη διαθήκη που συντάσσει ο κληρονομούμενος. II. Διάγραμμα μελέτης Αντικείμενο της παρούσας μελέτης, αποτελεί ο θεσμός της μέμψης άστοργης δωρεάς, ο οποίος ρυθμίζεται στο κεφάλαιο Ε του πέμπτου βιβλίου του Αστικού Κώδικα και συγκεκριμένα στα άρθρα 1835 επ. ΑΚ και εντάσσεται στην ύλη του του κληρονομικού δικαίου. Στο πρώτο κεφάλαιο κρίνεται σκόπιμο, ως αναγκαίο προαπαιτούμενο για την κατανόηση των ρυθμίσεων του εν λόγω θεσμού, η ανάλυση της έννοιας της νόμιμης μοίρας, η παράθεση του τρόπου υπολογισμού, των τρόπων με τους οποίους αυτή μπορεί να προσβληθεί από τον κληρονομούμενο, καθώς και η διαφορετική προστασία που προβλέπει ο νόμος υπέρ του νόμιμου μεριδούχου ανάλογα με τον τρόπο προσβολής της νόμιμης μοίρας. Στο δεύτερο κεφάλαιο, εξετάζεται ο θεσμός της μέμψης άστοργης δωρεάς ως προς τις προϋποθέσεις που θέτει ο νόμος, προκειμένου να μπορέσει ο μεριδούχος να ενεργοποιήσει την προστασία που έχει ταχθεί από το νόμο υπέρ αυτού, η αγωγή μέμψεως της άστοργης δωρεάς ως προς τις προϋποθέσεις του παραδεκτού και του βασίμου αλλά και ως προς το αίτημα αυτής, οι δυνατότητες άμυνας του εναγομένου κατ αυτής και τέλος τα αποτελέσματα, δηλαδή οι έννομες συνέπειες που αυτή επιφέρει στις έννομες σχέσεις των διαδίκων. 5 ΕφΑθ 3327/1999 ΝοΒ 48(2000), 485. [5]
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΝΟΜΙΜΗ ΜΟΙΡΑ ΚΑΙ Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ 2. Έννοια, σκοπός και νομική φύση του δικαιώματος νόμιμης μοίρας I. Έννοια και σκοπός της νόμιμης μοίρας Νόμιμη μοίρα είναι το κληρονομικό μερίδιο που αναγνωρίζεται από το νόμο και παρά την τυχόν αντίθετη βούληση του διαθέτη σε ορισμένα πρόσωπα, στους αναγκαίους κληρονόμους ή νόμιμους μεριδούχους 6. Σκοπός του θεσμού της νόμιμης μοίρας, όπως προκύπτει από τη συνολική επισκόπηση των άρθρων 1825 επ. ΑΚ, είναι η προστασία των στενών συγγενών και του συζύγου του κληρονομουμένου, ουσιαστικά δηλαδή του θεσμού της οικογένειας, από το δικαίωμα που έχει αναγνωριστεί στο διαθέτη να ορίζει με διαθήκη του τους κληρονόμους του 7. Ο νομοθέτης δεν αφήνει ελεύθερο τον κληρονομούμενο να ρυθμίσει κατά βούληση την τύχη της περιουσίας του μετά το θάνατό του, αν έχει οικογένεια (υπό στενή έννοια). Στην περίπτωση αυτή «δεσμεύει» μέρος της κληρονομιάς υπέρ της οικογένειας (νόμιμους μεριδούχους). 8 Με την εισαγωγή του θεσμού της νόμιμης μοίρας είναι φανερή η προσπάθεια του νομοθέτη για συγκερασμό αφενός της αρχής της ιδιωτικής αυτονομίας, με την ειδικότερη μορφή του δικαιώματος του κληρονομουμένου να διαθέτει μεταθανάτια την περιουσία του σύμφωνα με τη βούλησή του, αφετέρου της αρχής της προστασίας της οικογένειας. Αποτέλεσμα της προσπάθειας αυτής είναι ο συμβιβασμός των δύο αυτών αντιτιθέμενων συμφερόντων, υπό την έννοια ότι ο διαθέτης που έχει στην οικογένεια του νόμιμους μεριδούχους δικαιούται να μεταθέσει ελεύθερα μετά θάνατον τη μισή κληρονομιά του, ενώ η άλλη μισή εξαιρείται από την αυτονομία του και περιέρχεται αναγκαστικά στους νόμιμους 6 Παπαντωνίου, ΚληρΔ, 108 Ι, σ. 409 Ψούνη, ΚληρΔ, 9 Ι, σ.401. 7 Παπαντωνίου, ΚληρΔ, 108 Ι, σ. 411. 8 Σταθόπουλος, σε Γεωργιάδη Απ.- Σταθόπουλου Μιχ,. Αστικός Κώδιξ, Κατ άρθρον Ερμηνεία, Κληρονομικό Δίκαιο,( Τόμος ΙΧ), άρθρα 1710-1870, Εισαγ.Παρατ. στα άρθρα 1825-1845 αρ.4. [6]
μεριδούχους και μάλιστα στον καθένα από αυτούς κατά την αναλογούσα σε αυτόν μερίδα. 9 II. Νομική φύση δικαιώματος νόμιμης μοίρας Ως προς τη φύση του δικαιώματος στη νόμιμη μοίρα, κυρίως ως προς το αν αυτό συνιστά ενοχικό ή εμπράγματο δικαίωμα, ο Έλληνας νομοθέτης, επιδιώκοντας να εξασφαλίσει για τον μεριδούχο το ίδιο τρόπο κτήσης της νόμιμης μοίρας με αυτόν του κληρονόμου, όρισε στο άρθρο 1825 2 ΑΚ ότι ο μεριδούχος μετέχει στην κληρονομιά, κατά το ποσοστό της νόμιμής του μοίρας ως κληρονόμος. Η ρύθμιση αυτή έχει την έννοια ότι ο νόμιμος μεριδούχος αποκτά εμπράγματο δικαίωμα στα κληρονομιαία στοιχεία, μέχρι το ποσοστό της νόμιμης μοίρας του, με την επαγωγή (ΑΚ 1846) 10. Τούτο σημαίνει ότι, ο αστικός κώδικας δεν αναγνωρίζει στο μεριδούχο ενοχικό δικαίωμα 11 να απαιτήσει τη νόμιμή του μοίρα, αλλά ότι ο μεριδούχος αποκτά τη νόμιμή του μοίρα «εμπραγμάτως», δηλαδή αμέσως και αυτοδικαίως 12 Μάλιστα, ο μεριδούχος αποκτά «εμπραγμάτως» ίδιας φύσης δικαίωμα με εκείνο του κληρονομουμένου 13, ευθυνόμενος παράλληλα, κατά το ποσοστό της νόμιμης μοίρας, και για τα χρέη της κληρονομιάς. 14 Στο δίκαιο της νόμιμης μοίρας, λοιπόν, ισχύει η αρχή της «άμεσης συμμετοχής» του μεριδούχου στα στοιχεία της κληρονομίας από την επαγωγή 15, ενώ πριν από την επαγωγή ούτε δικαίωμα υπό αίρεση υπάρχει ούτε και δικαίωμα 9 Σταθόπουλος, στον ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, Εισαγ.Παρατ. στα άρθρα 1825-1845, αρ. 8. 10 Παπαντωνίου, ΚληΔ, 110 Ι, σ.415. 11 Ο γερμ ΑΚ ( 2303 Ι BGB) καθιερώνει το δικαίωμα του μεριδούχου ως ενοχικό, προσδιορίζοντας τη νόμιμη μοίρα στο χρηματικό ισάξιο, στην αξία το μισού της εξ αδιαθέτου μερίδας. Αντίθετα κατά το γαλλικό δίκαιο (άρθρο 1011 γαλλακ) ο κληρονομούμενος έχει δικαίωμα να διαθέτει μόνο το διαθέσιμο μέρος της περιουσίας του, την «quotite disponible», που αποτελεί ποσοστό το οποίο κυμαίνεται ανάλογα με τον αριθμό των κατιόντων, ενώ το υπόλοιπο, η «reserve», πρέπει να διατηρηθεί για να περιέλθει στους αναγκαίους κληρονόμους. Με το γαλλικό δίκαιο ο μεριδούχος έχει εμπράγματο δικαίωμα στη reserve. Βλ. σχετικά Παπαντωνίου, ΚληρΔ, 110 Ι, σ.414 επ. 12 Παπαντωνίου, ΚληρΔ, 110 Ι, σ. 415 Ψούνη, ΚληρΔ, 9 Ι, σ. 403. 13 π.χ. αν ο κληρονομούμενος είχε κυριότητα σε ένα αντικείμενο της κληρονομίας ο μεριδούχος αποκτά κυριότητα και όχι απλώς ενοχική αξίωση να ζητήσει τη μεταβίβαση της κυριότητας από τον εγκατάστατο με διαθήκη κληρονόμο. 14 Σύμφωνα με την ΑΚ 1885 τα χρέη διαιρούνται αυτοδικαίως μεταξύ των συγκληρονόμων, ανάλογα με τη μερίδα του καθενός. 15 Σταθόπουλος, στον ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, Εισαγ.Παρατ. στα άρθρα 1825-1845 αρ.17 [7]
προσδοκίας. Γι αυτό, άλλωστε, και ο μεριδούχος δεν έχει δικαίωμα άσκησης αναγνωριστικής αγωγής για την ύπαρξη δικαιώματος νόμιμης μοίρας. 16 3. Δικαιούχοι νόμιμης μοίρας-ύψος και τρόπος υπολογισμού της νόμιμης μοίρας. I. Δικαιούχοι νόμιμη μοίρας Κατά την ΑΚ 1825 1 εδ.α νόμιμοι μεριδούχοι είναι οι κατιόντες και οι γονείς του κληρονομουμένου, ο σύζυγος που επιζεί καθώς και ο σύντροφος του κληρονομουμένου από σύμφωνο συμβίωσης (άρθρο 11 2 ν. 3719/2008) 17. Ωστόσο, τα πρόσωπα αυτά είναι in abstracto μεριδούχοι, ενώ, σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση, δικαίωμα νόμιμης μοίρας αναγνωρίζεται μόνο σε εκείνα από τα παραπάνω πρόσωπα που θα είχαν κληθεί ως εξ αδιαθέτου κληρονόμοι (in concreto μεριδούχοι). Συνεπώς, δικαίωμα νόμιμης μοίρας έχει ο in abstracto μεριδούχος που είναι, συγχρόνως, και in concreto μεριδούχος, με την παραπάνω έννοια. Σύμφωνα με τη ρύθμιση της ΑΚ 1825 οι in abstracto μεριδούχοι ανήκουν είτε στην πρώτη τάξη εξ αδιαθέτου διαδοχής (κατιόντες- ΑΚ 1813) είτε στην δεύτερη τάξη εξ αδιαθέτου διαδοχής (γονείς ΑΚ 1824) είτε τέλος στην πρώτη εως και πέμπτη, κατά τις διακρίσεις του νόμου (ο σύζυγός, ΑΚ 1820) 18. Σύμφωνα δε με την ΑΚ 1819, η ύπαρξη κληρονόμων προηγούμενης τάξης αποκλείει την κλήση στην κληρονομιά των κληρονόμων των επόμενων τάξεων. Για το εαν θα κληθεί η πρώτη ή η δεύτερη τάξη κρίσιμο είναι το αν υπάρχουν κατιόντες. Αν υπάρχουν, αποκλείονται ως μεριδούχοι οι γονείς και μόνοι μεριδούχοι μένουν οι ανήκοντες στην πρώτη τάξη πλησιέστεροι κατιόντες (διαδοχή κατά ρίζες-ακ 1813 1 και 2) και ο τυχόν επιζών σύζυγος. Αν δεν υπάρχουν κατιόντες, μεριδούχοι είναι οι γονείς και ο τυχόν επιζών σύζυγος. Αν λείπουν τόσο κατιόντες όσο και γονείς μόνος μεριδούχος είναι ο επιζών σύζυγος, όποια τάξη κι αν καλείται στην εξ αδιαθέτου διαδοχή. 16 Βαρθακοκοίλης Β., Ερμηνεία-Νομολογία Αστικού Κώδικα (ΕΡΝΟΜΑΚ), Τόμος ΣΤ,Ημίτομος Α :Κληρονομικό Δίκαιο, άρθρο 1825 αρ. 8. 17 Σούρλας Κ., Τα πρόσωπα των μεριδούχων εν των κληρονομικό δίκαιο και σχετικά επ αυτών ζητήματα, ΕλλΔνη 11 (1970),σ. 169 επ. 18 Για να κληθεί ο σύζυγος ως μεριδούχος του κληρονομουμένου συζύγου του θα πρέπει η ιδιότητα του συζύγου να υπάρχει κατά το χρόνο θανάτου του κληρονομουμένου, έστω κι αν ο γάμος είναι άκυρος ή ακυρώσιμος, αλλά δεν έχει ακυρωθεί με αμετάκλητη δικαστική απόφαση, βλ. Ψούνη, ΚληρΔ, 9 ΙΙΙ, σ. 407. [8]
II. Ύψος και τρόπος υπολογισμού νόμιμης μοίρας Σύμφωνα με την ΑΚ 1825 1 εδ. β, η νόμιμη μοίρα είναι το μισό (½) της εξ αδιαθέτου μερίδας, αποτελεί δηλαδή ποσοστό της κληρονομικής μερίδας που θα κληρονομούσε ο μεριδούχος με την εξ αδιαθέτου διαδοχή. Από τη ρύθμιση αυτή συνάγεται ότι λογική προϋπόθεση για τον υπολογισμό της νόμιμης μοίρας είναι ο προσδιορισμός της κληρονομιάς, αφού η νόμιμη μοίρα αποτελεί ποσοστό της. 19 Πράγματι, σύμφωνα με την ΑΚ 1831 1: «Ο υπολογισμός της νόμιμης μοίρας γίνεται με βάση την κατάσταση και την αξία της κληρονομίας κατά το χρόνο του θανάτου του κληρονομουμένου, αφού αφαιρεθούν τα χρέη και οι δαπάνες της κηδείας του και της απογραφής της κληρονομίας» 20. Με τον όρο «κατάσταση της κληρονομιάς» νοούνται όλα τα αντικείμενα της κληρονομίας, ενσώματα ή ασώματα, δηλαδή όλα τα στοιχεία που συνθέτουν το ενεργητικό της, καθώς και όλα τα στοιχεία του παθητικού της, ενώ κρίσιμος χρόνος για τον καθορισμό της αξίας της είναι ο χρόνος θανάτου του κληρονομουμένου. 21 Βάσει δηλαδή της κατάστασης των στοιχείων της κληρονομιάς και της αξίας αυτών κατά τον κρίσιμο χρόνο, γίνεται ο υπολογισμός της νόμιμης μοίρας. Περαιτέρω, σύμφωνα με την ΑΚ 1831 2: Στην κληρονομιά που υπάρχει κατά το χρόνο θανάτου του κληρονομουμένου, η οποία συνιστά την «πραγματική κληρονομιά», αφού αφαιρεθούν, κατά τα ως άνω, τα χρέη, οι δαπάνες της κηδείας του κληρονομουμένου και αυτές της απογραφής της κληρονομιάς «προσθέτονται, με την αξία που είχαν κατά το χρόνο της παροχής, οτιδήποτε ο κληρονομούμενος παραχώρησε, όσο ζούσε, χωρίς αντάλλαγμα σε μεριδούχο είτε με δωρεά είτε με άλλο τρόπο και επίσης οποιαδήποτε δωρεά που ο κληρονομούμενος έκανε στα τελευταία δέκα χρόνια πριν από το θάνατό του, εκτός εάν την επέβαλαν λόγοι ευπρέπειας ή ιδιαίτερο ηθικό καθήκον». Με αυτόν τον τρόπο ανευρίσκεται η «πλασματική κληρονομιά». Με τη ρύθμιση αυτή ο νομοθέτης παρέχει προστασία στο μεριδούχο για την περίπτωση όπου ο κληρονομούμενος μείωσε εν ζωή την περιουσία του, 19 Παπαντωνίου, ΚληρΔ, 120 Ι, σ. 436 20 Η ρύθμιση αυτή εναρμονίζεται προς την ιδιότητα του μεριδούχου ως κληρονόμου (ΑΚ 1825 2), απόρροια της οποίας είναι η σε αυτόν επαγωγή της νόμιμης μοίρας αυτοδικαίως από το θανάτου του κληρονομουμένου. 21 ΕφΙωανν 187/2007 Αρμ 2008, 414. [9]
προβαίνοντας σε χαριστικές διαθέσεις περιουσιακών δικαιωμάτων του είτε σε άλλους μεριδούχος είτε σε τρίτους, καθώς αυτές συνυπολογίζονται στην κληρονομιά που υπάρχει κατά το χρόνο θανάτου του κληρονομουμένου, προκειμένου να υπολογιστεί η εξ αδιαθέτου κληρονομική μερίδα του μεριδούχου και ακολούθως η νόμιμοι μοίρα που αυτός δικαιούται. Ο συνυπολογισμός των παροχών της ΑΚ 1831 2, καταλογιστέων ή μη, στη νόμιμη μοίρα του μεριδούχου, χωρεί ανεξάρτητα από τη θέληση του κληρονομουμένου. 22 Η νόμιμη μοίρα ανευρίσκεται επί της πλασματικής κληρονομιάς. Ειδικότερα, με βάση την πλασματική ομάδα της κληρονομιάς βρίσκεται η αξία της πλασματικής εξ αδιαθέτου μερίδας, η οποία στη συνέχεια διαιρείται δια δύο, αφού η νόμιμη μοίρα είναι το μισό της εξ αδιαθέτου μερίδας κατά την ΑΚ 1825 1 εδ. 2. Το ποσό που βρίσκεται αποτελεί την αξία στην οποία ανταποκρίνεται η νόμιμη μοίρα. 23 22 ΑΠ 1412/2000 ΕλλΔνη 42(2001), 711 σύμφωνα με την οποία «Επειδή, κατά τη διάταξη του άρθρου 1831 παρ. 1 εδ. β του Α.Κ, για να εξευρεθεί η αξία της κληρονομίας, επί της οποίας υπολογίζεται η νόμιμη μοίρα των κατιόντων, προστίθεται σε αυτή και οποιαδήποτε δωρεά, που ο κληρονομούμενος έκανε στα τελευταία δέκα χρόνια πριν από το θάνατό του, εκτός αν την επέβαλαν λόγοι ευπρέπειας ή ιδιαίτερο ηθικό καθήκον. Εντεύθεν, ο ισχυρισμός ότι μια τέτοια δωρεά δεν είναι συνεισενεκτέα, γιατί υπαγορεύθηκε από ιδιαίτερο ηθικό καθήκον ή την επέβαλαν λόγοι ευπρέπειας αποτελεί ένσταση, την οποία προτείνει και αποδεικνύει ο επικαλούμενος την εξαίρεση, ενώ η κρίση του δικαστηρίου της ουσίας για τη βασιμότητα αυτής είναι ανέλεγκτη, ως αναγόμενη σε πράγματα (ΚΠολΔ 561 παρ.1). Εξ άλλου, από το συνδυασμό αυτής προς τη διάταξη του άρθρου 1833 Α.Κ, οι οποίες, σύμφωνα με το άρθρο 88 του ν. 1329/1983, εφαρμόζονται στη συγκεκριμένη περίπτωση όπως είχαν πριν από την τροποποίησή τους, προκύπτει ότι ο συνυπολογισμός παροχών, καταλογιστέων ή μη στη νόμιμη μοίρα του μεριδούχου, χωρεί ανεξάρτητα από τη θέληση του κληρονομουμένου» όμοια η ΕφΑθ 5675/2002 ΕλλΔνη 2003, 845, σύμφωνα με την οποία «από το συνδυασμό των διατάξεων των άρθρων 1831 παρ. 1 εδ. β και 1833 ΑΚ, προκύπτει ότι ο συνυπολογισμός παροχών, καταλογιστέων ή μη στη νόμιμη μοίρα του μεριδούχου, χωρεί ανεξάρτητα από τη θέληση του κληρονομουμένου». 23 Ψούνη, ΚληρΔ, 9 ΙΧ,σελ.466 ΕφΑθ 5675/2002 ΕλλΔνη 2003, 845, η οποία αναφέρει στη μείζονα σκέψη της «Όπως προκύπτει από το συνδυασμό των διατάξεών των άρθρων 1831 και 1833 ΑΚ, για τον υπολογισμό της νόμιμης μοίρας οποιουδήποτε μεριδούχου, η οποία είναι το μισό της εξ αδιαθέτου μερίδας (άρ. 1825 παρ. 1 ΑΚ), λαμβάνεται ως βάση η κατάσταση και η αξία της κληρονομίας κατά το χρόνο του θανάτου του κληρονομουμένου, δηλαδή όλα τα υπάρχοντα κατά το χρόνο αυτό στην κληρονομία περιουσιακά στοιχεία δεκτικά κληρονομικής διαδοχής (πραγματική κληρονομική ομάδα), από την οποία αφαιρούνται τα χρέη της κληρονομίας, οι δαπάνες κηδείας του κληρονομουμένου, καθώς και οι δαπάνες απογραφής της κληρονομίας, προστίθενται δε ακολούθως σε αυτά και θεωρούνται ως υπάρχοντα στην κληρονομία (πλασματική κληρονομική ομάδα) οι αναφερόμενες στα άρθρα 1831 παρ. 2 και 1833 ΑΚ παροχές του κληρονομουμένου, όσο αυτός ζούσε, προς τους μεριδούχους ή τρίτους (δωρεές που έγιναν εντός της τελευταίας δεκαετίας πριν από το θάνατό του), επί της προσδιοριζομένης δε με τον τρόπο αυτό αυξημένης (πλασματικής) κληρονομικής ομάδας εξευρίσκεται η νόμιμη μοίρα του αναγκαίου κληρονόμου. Το ποσοστό της νόμιμης μοίρας αποτελεί ποσοστό της καθαρής πραγματικής κληρονομίας, από την οποία λαμβάνει αυτό ο μεριδούχος, ο οποίος, κατά το ποσοστό αυτό συντρέχει ως κληρονόμος. Στην περίπτωση κατά την οποία η προσθετέα παροχή είναι και καταλογιστέα στη νόμιμη μοίρα, κατά το άρθρο 1833 ΑΚ, τότε πρέπει να [10]
μοίρα. 24 Μάλιστα κατά την ΑΚ 1833 2, ο καταλογισμός της παροχής που έλαβε ο Από την αξία της νόμιμης μοίρας που υπολογίστηκε κατά τα ως άνω, σύμφωνα με την ΑΚ 1833 1, αφαιρείται η αξία της χαριστικής εν ζωή παροχής που έλαβε ο μεριδούχος, ώστε να διαπιστωθεί εάν η χαριστική παροχή καλύπτει τη νόμιμη μοίρα ή όχι, οπότε κι αυτός θα δικαιούται υπόλοιπο. Από την αντιπαραβολή άλλωστε, της αξίας της νόμιμης μοίρας που δικαιούται να λάβει ο μεριδούχος και της αξίας της χαριστικής εν ζωή παροχής που έλαβε αυτός, βρίσκεται το αν θίγεται η νόμιμή του μεριδούχος εν ζωή γίνεται και αν στη θέση του κατιόντος που έλαβε την παροχή υπεισέρχεται ως μεριδούχος άλλος κατιών. Η υπεισέλευση του νέου μεριδούχου μπορεί να είναι αποτέλεσμα θανάτου του αρχικού μεριδούχου πριν την επαγωγή ή έκπτωσής του αλλά με αναδρομικά αποτελέσματα (πχ παραίτηση). Η διάταξη εννοεί ασφαλώς κατιόντες της ίδιας ρίζας με τον αρχικό μεριδούχο. Δεν ισχύει όμως το ίδιο επί νέου μεριδούχου με αυτοτελές δικαίωμα, του οποίου το ποσοστό διευρύνεται λόγω ανυπαρξίας άλλου κατιόντος. Δηλαδή, η ρύθμιση αυτή δεν εφαρμόζεται όταν χωρεί διαδοχή τάξεων. 25 Καταρχήν, κάθε παροχή που προσθέτεται στην πραγματική κληρονομιά προκειμένου να εξευρεθεί η πλασματική κληρονομιά είναι εκ του νόμου καταλογιστέα 26. Ωστόσο, κατ εξαίρεση, αυτή δεν καταλογίζεται στον μεριδούχο μόνο εάν ο κληρονομούμενος όρισε διαφορετικά κατά το χρόνο της παροχής. Αναγνωρίζεται, δηλαδή, στον διαθέτη η δυνατότητα να ορίσει τον μην καταλογισμό όταν δίνει την παροχή, ενώ δεν μπορεί να προβλέψει το μη συνυπολογισμό των χαριστικών παροχών προς εξεύρεση της πλασματικής κληρονομιάς. 27 Επειδή όμως η νόμιμη μοίρα δεν είναι ποσό αλλά ποσοστό επί της πραγματικής κληρονομίας, το κληρονομικό δικαίωμα του μεριδούχου υπολογίζεται μεν επί της πλασματικής κληρονομίας, αλλά υπάρχει και συγκεντρώνεται στην εξευρίσκεται η αξία της καταλογιστέας παροχής. Το ποσοστό που θα προκύψει ανάγεται σε ποσοστό της καθαρής πραγματικής κληρονομίας. Κατά το ποσοστό αυτό ο νόμιμος μεριδούχος συντρέχει ως κληρονόμος». 24 Βαρθακοκοίλης, ΕΡΝΟΜΑΚ, άρθρο 1831 αρ. 9. 25 Βαρθακοκοίλης, ΕΡΝΟΜΑΚ, άρθρο 1833 αρ. 9 26 Για να χωρήσει συνυπολογισμός στη νόμιμη μοίρα παροχής που έγινε στο μεριδούχο, πρέπει αυτή να έχει εκπληρωθεί ως το θάνατο του κληρονομουμένου, αλλιώς το αντικείμενο που αναφέρεται στην υποσχετική δικαιοπραξία θεωρείται ότι δεν εξήλθε από την κληρονομιά και πρέπει να συμπεριληφθεί στην πραγματική της ομάδα, Βλ. Βαρθακοκοίλης, ΕΡΝΟΜΑΚ, άρθρο 1833 αρ. 3. 27 Ψούνη, ΚληρΔ, 9 ΙΧ,σ. 467. [11]
αυτή. 31 Αντίθετα, δεν περιλαμβάνονται στην πραγματική κληρονομιά περιουσιακά πραγματική κληρονομιά. 28 Τούτο πρακτικά γίνεται εαν το ποσό, που μετά τον υπολογισμό βρεθεί ότι αντιστοιχεί στο ποσοστό της νόμιμης μοίρας, αποτελέσει τον αριθμητή κλάσματος με παρανομαστή την αξία της πραγματικής κληρονομιάς. 29 Το ποσοστό που αντιπροσωπεύει το κλάσμα αυτό ή ο δεκαδικός αριθμός, ο οποίος προκύπτει από τη διαίρεση του αριθμητή με τον παρονομαστή, αποτελεί το ποσοστό το οποίο πρέπει να λάβει ο μεριδούχος προς συμπλήρωση της νόμιμής του μοίρας. Συνοπτικά, τα βήματα που πρέπει να ακολουθήσει κάποιος προκειμένου να υπολογίσει τη νόμιμη μοίρα είναι τα ακόλουθα: 1. Αποτίμηση της πραγματικής κληρονομιάς Όπως προαναφέρθηκε αφετηρία για τον προσδιορισμό της αξίας της πλασματικής κληρονομιάς είναι η πραγματική κληρονομιά, δηλαδή η περιουσία του κληρονομουμένου κατά το χρόνο θανάτου του (ΑΚ 1710 1, 1831 1) 30. Στην πραγματική κληρονομία περιλαμβάνονται οι άμεσες ή έμμεσες κληροδοσίες (ΑΚ 1996) που έχει προβλέψει ο κληρονομούμενος με τη διαθήκη του, τα στοιχεία που αποτελούν αντικείμενο δωρεάς αιτία θανάτου, απαιτήσεις του κληρονομουμένου κατά του κληρονόμου, έστω κι αν επέρχεται απόσβεση λόγω σύγχυσης (ΑΚ 453). Επιπροσθέτως, στην πραγματική κληρονομιά υπολογίζονται και αντικείμενα επί των οποίων ο κληρονομούμενος είχε νομή ή κατοχή, ακόμη κι αν είχε αποβληθεί από στοιχεία που περιέρχονται στους κληρονόμους, λόγω του θανάτου του κληρονομουμένου, χωρίς όμως να ανήκουν σε αυτόν, όπως π.χ. η αξίωση κατά ασφαλιστικής εταιρείας για ασφάλεια ζωής υπέρ των κληρονόμων, που είχε συνάψει ο κληρονομούμενος ή η αξίωση συμμετοχής στα αποκτήματα που έχει ο επιζών σύζυγος (ΑΚ 1400), διότι σε αυτές τις περιπτώσεις οι παραπάνω δικαιούχοι αποκτούν τα σχετικά δικαιώματα εξ ιδίου δικαίου κι όχι υπό την ιδιότητα του κληρονόμου. 32 28 Βαρθακοκοίλης, ΕΡΝΟΜΑΚ, άρθρο 1831 αρ. 9. 29 ΕφΠατρ 856/2008 ΝΟΜΟΣ 30 ΕφΑθ 5140/2005 ΕλλΔνη 48 (2007), 576. 31 ΑΠ 1996/2006 ΝΟΜΟΣ. 32 Σταθόπουλος, στον ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, άρθρα 1831-1834 αρ.14. [12]
Κατά την εκτίμηση της κληρονομιάς υπολογίζονται και τα δικαιώματα που τελούν υπό διαλυτική αίρεση (ΑΚ 1832 2 εδ. α ) σαν να μην υπήρχε η διαλυτική αίρεση. Αν η αίρεση πληρωθεί θα γίνει η προσήκουσα εξίσωση, δηλαδή θα αφαιρεθεί από την αξία της κληρονομιάς η αξία του δικαιώματος που χάνεται, άρα θα αναπροσαρμοσθεί αντίστοιχα και η αξία της νόμιμης μοίρας. Αντίθετα, κατά την ίδια διάταξη δικαίωμα που τελεί υπό αναβλητική αίρεση δεν υπολογίζεται κατά την εκτίμηση, αλλά αν πληρωθεί η αίρεση θα προστεθεί η αξία του δικαιώματος στην αρχική αξία της κληρονομιάς. 33 Κρίσιμος χρόνος για τον καθορισμό της αξίας της πραγματικής κληρονομιάς είναι σύμφωνα με την ΑΚ 1831 1 ο χρόνος θανάτου του κληρονομουμένου 34. Η κληρονομιά εκτιμάται με αναφορά στα περιουσιακά στοιχεία του κληρονομουμένου που υπήρχαν και στην κατάσταση στην οποία βρίσκονταν και την αξία που είχαν κατά το χρόνο αυτόν, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη επιγενόμενα περιστατικά, που επιφέρουν βελτίωση ή χειροτέρευση των κληρονομιαίων στοιχείων. Η αξία της κληρονομιάς κατά την 1832 1, εφόσον είναι αναγκαίο, βρίσκεται με «εκτίμηση» που γίνεται σε χρήμα. 35 Αποφασιστική είναι η αληθινή αξία των περιουσιακών στοιχείων της κληρονομιάς, η οποία σε ομαλές οικονομικές συνθήκες συμπίπτει με την αγοραία, δηλαδή η αξία τους όπως διαμορφώνεται στις συναλλαγές και όχι η υποκειμενική αξία που δίνουν οι ενδιαφερόμενοι στα διάφορα περιουσιακά στοιχεία της κληρονομιάς 36. Οι εκτιμήσεις που γίνονται για φορολογικούς σκοπούς μπορούν να αποτελέσουν ένα οδηγό αλλά δεν είναι δεσμευτικές 37. Επίσης, για την αποτίμηση των στοιχείων της κληρονομιάς σημασία έχει αν αυτά αποτελούν οικονομική ενότητα. Έτσι, τα περιουσιακά στοιχεία που αποτελούν επιχείρηση δεν θα αποτιμηθούν το καθένα ξεχωριστά ως πράγματα, αλλά ως τμήματα της οικονομικής ενότητας κατά την εσωτερική τους αξία. 33 Ψούνη, ΚληρΔ, 9 ΙΧ,σ.450 επ. 34 ΑΠ 996/2006 ΝΟΜΟΣ ΕφΑθ 3926/2002 ΕλλΔνη 45 (2004), 1487. 35 Αναγκαία παρίσταται για τον προσδιορισμό της νόμιμης μοίρας, η αποτίμηση σε χρήμα των κληρονομιαίων στοιχείων, όταν καταλείπεται στο μεριδούχο με δικαιοπραξία εν ζωή ή με διάταξη τελευταίας βούλησης, όχι ποσοστό επί της κληρονομιάς αλλά ορισμένο στοιχείο αυτής. Με την εκτίμηση καθίσταται δυνατός ο προσδιορισμός σε ποιο ποσοστό της κληρονομιάς αντιστοιχεί αυτό που επιδόθηκε και συνακόλουθα ποιο το καλυπτόμενο μέρος της νόμιμης μοίρας, βλ. Βαρθακοκοίλης, ΕΡΝΟΜΑΚ, άρθρο 1832 αρ. 4. 36 Σταθόπουλος, στον ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, άρθρα 1831-1834 αρ.15. 37 Παπαντωνίου, ΚληρΔ, 122, σ. 442. [13]
- Ειδικά η περίπτωση της προσωπικής δουλείας της επικαρπίας Ζήτημα γεννιέται αν, στην υποθετική περίπτωση που ο κληρονομούμενος είχε παραχωρήσει από ελευθεριότητα, με χαριστική δικαιοπραξία εν ζωή την ψιλή κυριότητα επί ακινήτου παρακρατώντας υπέρ αυτού εφ όρου ζωής του δικαιώματος της επικαρπίας, η επικαρπία αποτελεί στοιχείο της κληρονομιάς. Σχετικά, υποστηρίζονται στη νομολογία δύο απόψεις: Σύμφωνα με πρώτη άποψη 38, η οποία στηρίζεται στο συνδυασμό των διατάξεων των ΑΚ 1167, 1168, 1710 και 1831 εδ.α, η επικαρπία ενός πράγματος που ανήκει στον κληρονομούμενο και η οποία επανέρχεται με τον θάνατό του στον ψιλό κύριο του πράγματος, και εφόσον ο ψιλός κύριος είναι συγχρόνως και κληρονόμος του επικαρπωτή, αποτελεί στοιχείο της κατά το χρόνο του θανάτου αυτού καταλειπόμενης κληρονομικής περιουσίας του και λαμβάνεται υπόψη για τον υπολογισμό της νόμιμης μοίρας των μεριδούχων κατά την αξία που είχε κατά το χρόνο του θανάτου του κληρονομουμένου επικαρπωτή. Δηλαδή, σύμφωνα με την άποψη αυτή, η αξία της επικαρπίας που είχε ο κληρονομούμενος θα αποτελέσει στοιχείο της πραγματικής κληρονομιάς, προκειμένου να υπολογιστεί, με τον τρόπο που περιγράφηκε παραπάνω, η αξία της νόμιμης μοίρας του μεριδούχου. Ως προς τον υπολογισμό της αξίας της επικαρπίας θα εφαρμοσθούν οι ακόλουθες ρυθμίσεις: α) το άρθρο 3 παρ. 4 του ΑΝ 1521/1950 «περί φόρου μεταβιβάσεως ακινήτου», όπως αντικαταστάθηκε με το άρθρο 42 παρ. 1 του Ν 12/1975, β) τα άρθρα 15 και 16 του ΝΔ 118/1973 «περί Κώδικος Φορολογίας κληρονομιών, δωρεών, προικών και κερδών εκ λαχείου» από τα προκύπτει ότι η αξία της ψιλής κυριότητας εξευρίσκεται με αφαίρεση από την αξία της πλήρους κυριότητας της αξίας της επικαρπίας (άρθρο 16 παρ. 5) καθώς και ότι επί ισόβιας ή αορίστου χρόνου επικαρπίας και εφόσον η ηλικία του επικαρπωτή υπερβαίνει τα 70 ο έτος η αξία της επικαρπίας ανέρχεται σε ποσοστό 2/10 επί της αξίας της πλήρους κυριότητας. Αντίθετα, σύμφωνα με τη δεύτερη άποψη 39, η επικαρπία εφόσον δεν έχει ορισθεί διαφορετικά αποσβήνεται με το θάνατο του επικαρπωτή, καθώς αποτελεί δικαίωμα προσωποπαγές και καταρχήν ακληρονόμητο, αποσβεννυόμενο, εφόσον δεν ορίστηκε διαφορετικά, με το θάνατο του επικαρπωτή και μετάγεται στον ψιλό κύριο εξ ιδίου δικαίου και όχι υπό την ιδιότητά του ως κληρονόμου του επικαρπωτή. 38 ΑΠ 1595/2008 ΝΟΜΟΣ ΕφΑθ 78/2010 ΝΟΜΟΣ 39 ΑΠ 1854/2009 ΝΟΜΟΣ ΜΠρΑθ 4590/2007 ΝΟΜΟΣ. [14]
Δηλαδή, κατά την άποψη αυτή με το θάνατο του επικαρπωτή η επικαρπία ενώνεται με την ψιλή κυριότητα αυτομάτως και ανεξάρτητα από το αν ο ψιλός κύριος είναι κληρονόμος του επικαρπωτή. Με τα δεδομένα αυτά υποστηρίζεται πως, αν δωρήθηκε η ψιλή κυριότητα πράγματος και παρακρατήθηκε η επικαρπία από τον δωρητή κληρονομούμενο εφόρου ζωής αυτού ή τρίτου, για τον υπολογισμό της αξίας της κληρονομίας λαμβάνεται υπ υπόψη μόνον η αξία της ψιλής κυριότητας κατά το χρόνο της δωρεάς. Κι αυτή προς ανεύρεση της πλασματικής κληρονομιάς, ακόμη κι αν επικαρπία αποσβεσθεί αργότερα προς όφελος του δωρεοδόχου ψιλού κυρίου. Συνεπώς, κατά την άποψη αυτή δεν ενδιαφέρει για τον υπολογισμό της νόμιμης μοίρας του μεριδούχου η αξία του πράγματος κατά τον χρόνο θανάτου του δωρητή-κληρονομούμενου είτε κατ επικαρπία, είτε κατά ψιλή κυριότητα καθώς η αξία της επικαρπίας δεν προσμετράται ως στοιχείο της πραγματικής κληρονομιάς του κληρονομουμένου. Από τις παραπάνω απόψεις ορθότερη και σύμφωνη με το σκοπό της νόμιμης μοίρας, ο οποίος συνίσταται στην προστασία της οικογένειας υπό στενή έννοια του κληρονομουμένου, πρέπει να θεωρηθεί η πρώτη καθώς σύμφωνα με αυτήν η αξία του εμπραγμάτου δικαιώματος της επικαρπίας συνυπολογίζεται ως αξία στην κληρονομιά προκειμένου να υπολογιστεί κατά την διάταξη του άρθρου 1831 ΑΚ η αξία της νόμιμης μοίρας του μεριδούχου που θίγεται. 2. Αφαίρεση χρεών, δαπανών κηδείας και απογραφής της κληρονομιάς Σύμφωνα με την ΑΚ 1831 1 από την αξία της πραγματικής κληρονομιάς θα πρέπει τα αφαιρεθούν τα χρέη που είχε ο κληρονομούμενος κατά το χρόνο θανάτου του, καθώς και οι δαπάνες της κηδείας του και της απογραφής της κληρονομιάς. Οι δαπάνες της κηδείας πρέπει να νοηθούν υπό ευρεία έννοια, δηλαδή θα περιλαμβάνονται σε αυτές και τα έξοδα μεταφοράς του νεκρού, για τον τάφο κλπ, όχι όμως έξοδα μνημοσύνων και ανάλογων τελετών και εκδηλώσεων μετά την κηδεία 40. Ορθά υποστηρίζεται, ότι θα πρέπει να αφαιρούνται και τα τέλη δημοσίευσης διαθήκης, κατά ανάλογη εφαρμογή της διάταξης (ιδίως της πρόβλεψης για τις δαπάνες απογραφής). 41 Δεν αφαιρούνται όμως οποιαδήποτε άλλα έξοδα 40 Παπαντωνίου, ΚληρΔ. 120 ΙΙ, σ.438. 41 Εμμ.Βούζικας, Κληρονομικόν Δίκαιον 145 Α V Σταθόπουλος, σε ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, άρθρα 1831-1834 αρ. 21. [15]
κηδείας συνδέονται με το θάνατο του κληρονομουμένου π.χ. έξοδα για την προάσπιση συμφερόντων των κληρονόμων. Στην έννοια των χρεών που αφαιρούνται εμπίπτει το σύνολο του παθητικού της περιουσίας του κληρονομουμένου, η οποία υπάρχει κατά το χρόνο θανάτου του και περιλαμβάνονται τόσο τα χρέη προς τρίτους όσο και τα χρέη προς τους κληρονόμους. 42 Το γεγονός ότι τα τελευταία κληρονομούνται, σύμφωνα με τους κανόνες της καθολικής διαδοχής, από τους κληρονόμους κι έτσι επέρχεται απόσβεσή τους λόγω σύγχυσης, σύμφωνα με την ΑΚ 453, δεν σημαίνει ότι δεν αποτελούν χρέη του κληρονομουμένου που μειώνουν την αξία της περιουσίας του. 43 Επίσης, αφαιρούνται τα χρέη που τελούν υπό διαλυτική αίρεση, γιατί, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, στην συγκεκριμένη περίπτωση η αίρεση δεν υπολογίζεται, όχι όμως και τα τελούντα υπό αναβλητική αίρεση. Αντίθετα, δεν περιλαμβάνονται στην έννοια των χρεών που αφαιρούνται από την πραγματική κληρονομιά, χρέη που δεν ανήκαν στην κληρονομιά που καταλείπει ο κληρονομούμενος, αλλά δημιουργούνται το πρώτον με την επαγωγή, όπως οι ενοχικές κληροδοσίες της ΑΚ 1995 και οι τρόποι. 44 Τα χρέη αυτά είναι χρέη από χαριστική αιτία, δηλαδή από ελευθεριότητα του κληρονομουμένου, ο οποίος όμως δεν μπορεί να μειώνει την κληρονομιά με χαριστικές πράξεις σε βάρος της νόμιμης μοίρας. Άλλωστε θα ήταν αντιφατικό να αφαιρούνται οι χαριστικές παροχές αιτία θανάτου και να ανατρέπονται, όπως θα δούμε παρακάτω, οι χαριστικές παροχές εν ζωή. 45 Σημειωτέον, ότι το στάδιο της αφαίρεσης των χρεών κρίνεται άσκοπο, στις περιπτώσεις που δεν υπάρχουν προσθετέες παροχές εν ζωή στην πραγματική κληρονομιά (ΑΚ 1831), αφού σύμφωνα με την ΑΚ 1885 τα χρέη διαιρούνται αυτοδικαίως μεταξύ των συγκληρονόμων. Δηλαδή, είτε αφαιρέσουμε τα χρέη εξαρχής είτε δεχτούμε ότι ο μεριδούχος συμμετέχει στα χρέη ανάλογα με τη μερίδα του, εφόσον δεν προσθέτουμε παροχές της ΑΚ 1831, το αποτέλεσμα είναι μαθηματικά το ίδιο. 46 42 Ψούνη, ΚληρΔ. 9 ΙΧ Β, σ. 453. 43 Σταθόπουλος, στον ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, άρθρα 1831-1834 αρ. 21. 44 Βούζικας, ΚληρΔ, 145 Α Παπαντωνίου, ΚληρΔ 120 ΙΙ, σ. 437. 45 Σταθόπουλος, στον ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, άρθρα 1831-1834 αρ. 25 46 Παπαντωνίου, ό.π 120 ΙΙ, σ. 437. [16]
3. Πρόσθεση χαριστικών εν ζωή εκποιητικών δικαιοπραξιών Μετά από τα παραπάνω στάδια ακολουθεί το στάδιο της πρόσθεσης των χαριστικών παροχών είτε προς μεριδούχος είτε προς τρίτους, στις οποίες προέβην ο κληρονομούμενος με κατάρτιση εκποιητικών δικαιοπραξιών εν ζωή, με την αξία που αυτές οι παροχές είχαν κατά το χρόνο της παροχής. Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι για να εξευρεθεί η νόμιμη μοίρα του μεριδούχου, οι παροχές που προσθέτονται στην πραγματική κληρονομιά, υπολογίζονται καταρχήν με την αξία που είχαν κατά το χρόνο της παροχής (ΑΚ 1831 2). Ωστόσο, υπάρχει η πιθανότητα μεταξύ του χρόνου της παροχής και του χρόνου θανάτου του κληρονομουμένου να έχει επέλθει ουσιώδης υποτίμηση της αξίας του νομίσματος ή ακόμη και μεταβολή αυτού 47. Για την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος, έχουν υποστηριχθεί δύο απόψεις. Σύμφωνα με πρώτη άποψη, 48 ως αξία του χρόνου της παροχής δεν νοείται η ονομαστική, αλλά η πραγματική αξία. Δηλαδή, και αν η τότε αξία της παροχής αποτυπώθηκε σε χρήμα, το χρήμα δεν λαμβάνεται υπόψη, σύμφωνα με το σκοπό της ΑΚ 1831 2, ως φορέας αξίας, άρα δεν ισχύει η νομιναλιστική αρχή, βάσει της οποίας «δραχμή ίσον δραχμή». Το χρήμα λειτούργει απλώς ως μέτρο αξίας της χαριστικής παροχής, η οποία παριστάνει την κρίσιμη οικονομική αξία. Θα πρέπει επομένως να γίνει η ανάλογη αναπροσαρμογή της, κατά το χρόνο της δωρεάς, ονομαστικής αξίας, για την ανεύρεση του χρηματικού ποσού κατά το χρόνο θανάτου του κληρονομουμένου, που θα αποδίδει με την σε αυτό το χρονικό σημείο τιμή του νομίσματος την τότε πραγματική αξία της παροχής. Δηλαδή, σύμφωνα με την άποψη αυτή, σε περίπτωση που επέλθει σοβαρή υποτίμηση της αγοραστικής δύναμης του εκάστοτε νομίσματος (δραχμής ή ευρώ) θα πρέπει να γίνει η αναγωγή του εν ζωή επιδοθέντος ποσού δραχμών-ευρώ σε ποσό το οποίο κατά το χρόνο θανάτου του κληρονομουμένου, είχε την ίδια αγοραστική δύναμη, την οποία είχε το ποσόν εκείνο κατά το χρόνο της επιδόσεως και η πλασματική προσθήκη του ποσού που βρέθηκε με τον άνω τρόπο στην αξία της κληρονομιάς. 47 Σημειωτέον, ότι εάν για οποιοδήποτε λόγο επέλθει αύξηση της αξίας του δωρηθέντος από της σύστασης της δωρεάς μέχρι του χρόνου του θανάτου του κληρονομουμένου, κατά τον οποίο γεννάται το δικαίωμα στη νόμιμη μοίρα δεν ενδιαφέρει για τον υπολογισμό της αξίας αυτής, βλ. ΕφΑθ 4060/2006 ΕλλΔνη 2008 σελ. 278, 48 Μαριδάκη Γ.-Σόντη Ι., Γνωμοδότηση ΝοΒ 19 (1971) σελ. 417επ. [17]
Σύμφωνα με δεύτερη γνώμη 49, η οποία ακολουθείται και από την νομολογία, στην περίπτωση που μεταξύ του χρόνου της παροχής και του χρόνου του θανάτου του κληρονομουμένου, ο οποίος είναι ο κρίσιμος κατά το άρθρο 1831 ΑΚ για τον υπολογισμό της αξίας της κληρονομιάς, μεσολάβησε νομισματική έκπτωση, υποτίμηση ή σοβαρή διακύμανση, τότε πρέπει, κατ εφαρμογή της προβλεπόμενης από τη διάταξη της ΑΚ 288 αρχής της καλής πίστης, η οποία διέπει οποιαδήποτε ενοχή και την άσκηση των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων που πηγάζουν απ` αυτήν, η αξία του χρόνου της παροχής να υπολογιστεί σε νόμισμα της αυτής πραγματικής αξίας, την οποία αυτή είχε κατά το χρόνο του θανάτου του κληρονομουμένου. Η αξία δηλαδή του χρόνου της παροχής θα αναχθεί, με βάση την ως άνω αρχή του άρθρου 288 ΑΚ, στο ισάξιο της κατά το χρόνο του θανάτου του κληρονομουμένου, αφού ληφθεί υπόψη η αγοραστική αξία της χρυσής λίρας κατά το χρόνο της παροχής και ακολούθως του θανάτου του κληρονομουμένου και η μεταξύ τους σύγκριση, αλλά και η αύξηση στο μεταξύ του τιμαρίθμου, όχι δε και η αξία του αντικειμένου της παροχής κατά το χρόνο του θανάτου του κληρονομουμένου, αφού ο νόμος θέλησε να ληφθεί υπόψη μόνον η αξία κατά το χρόνο της παροχής. Προς το σκοπό αυτό, η αξία της παροχής σε δραχμές ή ευρώ, δηλαδή του νομίσματος που κυκλοφορούσε κατά το χρόνο σύστασής της χαριστικής εκποιητικής δικαιοπραξίας, με αντικείμενο τη συγκεκριμένη παροχή, πρέπει να αναχθεί σε χρυσές λίρες Αγγλίας, με την τιμή τους στον ίδιο χρόνο, έπειτα δε να καθοριστεί η σχέση της αγοραστικής αξίας της χρυσής λίρας του χρόνου αυτού προς την αγοραστική αξία της χρυσής λίρας του χρόνου θανάτου του κληρονομουμένου και αφού βρεθεί έτσι το αντίστοιχο ποσό χρυσών λιρών του τελευταίου αυτού χρόνου, να μετατραπεί αυτό σε δραχμές ή ευρώ με την τιμή της χρυσής λίρας κατά το χρόνο επίσης του θανάτου του κληρονομουμένου, λαμβανομένης υπόψη και της χωρήσασας στο μεταξύ μεταβολής του τιμαρίθμου. Τα στοιχεία αυτά, δηλαδή η τιμή της χρυσής λίρας Αγγλίας κατά το χρόνο της παροχής και κατά το χρόνο θανάτου του κληρονομουμένου, καθώς και οι αλλαγές του δείκτη τιμών καταναλωτή κατά το διαρρεύσαν διάτημα μεταξύ των δύο αυτών χρονικών σημείων, εφόσον αμφισβητούνται, δεν είναι απαραίτητο να αποδεικνύονται από το διάδικο εκείνο που 49 ΑΠ 1176/2002 ΝοΒ 51(2003), 1010 ΑΠ 1047/1998 ΕλλΔνη 40 (1999), 125 ΕφΑθ 4060/2006 ΕλλΔνη 49 (2008),278. [18]
ζητεί τον υπολογισμό και τον καταλογισμό και ισχυρίζεται ότι έχει μεσολαβήσει υποτίμηση του νομίσματος ή αλλαγή του νομισματικού συστήματος. 50 Από τις ανωτέρω εκτιθέμενες απόψεις, ορθότερη είναι η δεύτερη, καθότι παρουσιάζει το πλεονέκτημα της σταθερότητας της σύγκρισης ενός μεταβλητού, από άποψης αξίας, νομίσματος με ένα σταθερό, όπως είναι η χρυσή λίρα Αγγλίας. III. Περίπτωση μη ύπαρξης πραγματικής κληρονομιάς και τρόπος υπολογισμού νόμιμης μοίρας Υπάρχει το ενδεχόμενο κατά το χρόνο θανάτου του κληρονομουμένου, να μην υφίσταται πραγματική κληρονομιά, αλλά ο κληρονομούμενος να έχει προβεί σε δωρεές εν ζωή. Σε αυτή την περίπτωση, η αξία της κληρονομίας θα προσδιοριστεί από την συνολική αξία των δωρεών κατά το χρόνο που έγιναν και όχι κατά το χρόνο θανάτου του κληρονομουμένου. Ακολούθως το ποσοστό της νόμιμης μοίρας του θιγόμενου μεριδούχου θα υπολογιστεί με βάση την αξία, των ως άνω δωρεών αυτών κατά το χρόνο που έχουν έγιναν. 51 50 ΑΠ 1233/2009 ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 1176/2002, ό.π, ΕφΑθ 3289/2001 ΕλλΔ/νη 42, 819, σύμφωνα με τις οποίες «Τα στοιχεία αυτά (τιμή χρυσής λίρας και τιμάριθμος) δεν είναι αναγκαίο να διαλαμβάνει αναλυτικά στον ισχυρισμό του ο διάδικος, ο οποίος ζητεί την αναγωγή της αξίας παροχής που έγινε από τον κληρονομούμενο, από τον χρόνο που αυτή έγινε στην αξία του χρόνου θανάτου του κληρονομούμενου, διότι αυτά θα προκύψουν από τα αποδεικτικά μέσα, που οι διάδικοι θα επικαλεστούν και προσκομίσουν, ενώ το δικαστήριο μπορεί να προσφύγει και στα διδάγματα τους κοινής πείρας για την ανάλυση σχετικών αποδείξεων. Είναι δε τα διδάγματα της κοινής πείρας γενικές αρχές, που συνάγονται επαγωγικά από την καθημερινή παρατήρηση της εμπειρικής πραγματικότητας, τη συμμετοχή στις συναλλαγές στις συναλλαγές και τις γενικές τεχνικές ή επιστημονικές γνώσεις, οι οποίες έχουν γίνει κοινό κτήμα και χρησιμοποιούνται από το δικαστήριο για την εξειδίκευση των αορίστων νομικών εννοιών και για την συναγωγή δικαστικών τεκμηρίων ή την εκτίμηση των αποδείξεων και δεν χρειάζεται να γίνει επίκληση και απόδειξη των αλλά εφαρμόζονται αυτεπάγγελτα από το δικαστήριο. Έτσι με βάση και τα διδάγματα της κοινής πείρας για την αναγωγή της αξίας της παροχής, που έγινε από τον κληρονομούμενο από τον χρόνο της παροχής στο χρόνο του θανάτου του κληρονομούμενου, μπορεί να ληφθεί υπόψη η αγοραστική αξία της χρυσής λίρας κατά το χρόνο της παροχής και ακολούθως κατά το χρόνο του θανάτου του κληρονομούμενου και η μεταξύ των σύγκριση καθώς και η χωρήσασα στο μεταξύ μεταβολή (αύξηση) του τιμάριθμου τα στοιχεία δε αυτά δεν είναι αναγκαίο να εκτίθενται στην αγωγή» βλ. όμως και αντίθετη άποψη στην ΕφΛαμ 212/2007 ΕλλΔνη 49 (2008),891, σύμφωνα με την οποία «Τα στοιχεία αυτά πρέπει να διαλαμβάνει αναλυτικά ο διάδικος, ο οποίος ζητεί την αναγωγή της αξίας παροχής που έγινε από τον κληρονομούμενο από την αξία του χρόνου που έγινε στην αξία του χρόνου του θανάτου του». 51 Παπαδόπουλος Κ. Αγωγές Κληρονομικού Δικαίου (1995), Τόμος Β σελ. 144 ΕφΠατρ 835/2008 ΝΟΜΟΣ ΜΠρΘεσ 20958/2006, Αρμ 2007, 1164. [19]
4. Τρόποι προσβολής της νόμιμης μοίρας από τον κληρονομούμενο I. Εισαγωγικά Η νόμιμη μοίρα μπορεί να προσβληθεί τόσο από τον κληρονομούμενο, όσο και από τρίτο. Ωστόσο, όταν αυτήν προσβάλλεται από τρίτο π.χ. συγκληρονόμο ή νομέα της κληρονομιάς, πρόκειται για προσβολή συνήθους δικαιώματος και όχι της νόμιμης μοίρας καθεαυτής, η οποία ως ιδιόμορφο κληρονομικό δικαίωμα,μπορεί να προσβληθεί μόνο από τον κληρονομούμενο με διάφορους τρόπους. 52 Μάλιστα γίνεται δεκτό ότι, ενώ ο τρίτος μπορεί να προσβάλλει τη νόμιμη μοίρα ποικιλοτρόπως, ο κληρονομούμενος μπορεί να την προσβάλλει μόνο με δικαιοπραξίες. 53 Ειδικότερα, η προσβολή της νόμιμης μοίρας από τον κληρονομούμενο μπορεί να γίνει με έναν από τους ακόλουθους τρόπους: α) ο κληρονομούμενος δεν καταλείπει στον μεριδούχο παντελώς το μέρος της κληρονομιάς που αντιστοιχεί στη νόμιμη μοίρα (ολική μη κατάλειψη), β) ο κληρονομούμενος καταλείπει στον μεριδούχο μέρος μόνον της κληρονομιάς, το οποίο δεν καλύπτει πλήρως τη νόμιμη του μοίρα (μερική κατάλειψη), γ) ο κληρονομούμενος καταλείπει μεν στον μεριδούχο τη νόμιμή του μοίρα, αλλά με διάφορους περιορισμούς και δ) ο κληρονομούμενος με διάφορες χαριστικές εν ζωή πράξεις μειώνει τόσο την περιουσία του, ώστε να μην καταλείπεται επαρκής κληρονομιαία περιουσία προκειμένου ο μεριδούχος να λάβει τη νόμιμή του μοίρα. I. Προσβολή της νόμιμης μοίρας με διαθήκη 1. Ολική παράλειψη μεριδούχου-περί κλήρου αγωγή Όπως παρατηρήσαμε και παραπάνω 54, το δικαίωμα του κληρονομουμένου να επιλέξει τα πρόσωπα που επιθυμεί να εγκαταστήσει με διαθήκη του ως κληρονόμους του ή και να τιμήσει με άλλη ιδιότητα π.χ. ως κληροδόχους, δεν είναι απεριόριστο, 52 Σπυριδάκης Ι., Η μέμψη της άστοργης δωρεάς, 1998, σ.1 Σταθόπουλος, στον ΑΚ Γεωργιάδη- Σταθόπουλου, άρθρα1827-1829 αρ.34. 53 Σπυριδάκης, Η μέμψη, σ. 2. 54 βλ.παραπάνω σελ. 6 [20]
στο μέτρο που αυτός δεν μπορεί με τη διαθήκη του να αγνοήσει τις διατάξεις της νόμιμης μοίρας, που αποτελούν αναγκαστικό δίκαιο. Στο μέτρο, έτσι, που ο διαθέτης με τη διαθήκη του δε εξασφαλίζει σε μεριδούχο του το ποσοστό της νόμιμης μοίρας που δικαιούται εκ του νόμου, αλλά διαθέτει όλη την περιουσία του, είτε σε εξωτικούς είτε σε άλλο μεριδούχο ή συγγενή του, χωρίς να συντρέχει κάποιος λόγος από τους περιοριστικά αναφερόμενους στο άρθρο 1839 επ. (αποκλήρωση με στενή έννοια) 55, ουσιαστικά θα πρόκειται για σιωπηρή αποκλήρωση (αποκλήρωση με ευρεία έννοια) του μεριδούχου του από την εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή (ΑΚ 1713) 56. Ωστόσο, με την υπό ευρεία έννοια αποκλήρωση, ο μεριδούχος δεν μπορεί κατά την ΑΚ 1713 να στερηθεί τη νόμιμή του μοίρα. 57 Στην περίπτωση αυτή εφαρμόζεται ευθέως η ΑΚ 1825 2, η οποία είναι αναγκαστικού δικαίου και ο μεριδούχος συντρέχει ως κληρονόμος κατά το ποσοστό της νόμιμης του μοίρας σε όλα τα κληρονομιαία στοιχεία 58 και αποκτά άμεσο κληρονομικό δικαίωμα επ αυτών από το χρόνο θανάτου του κληρονομουμένου 59, υπό την προϋπόθεση ότι ο κληρονομούμενος δεν είχε φροντίσει να του καταλείψει τη νόμιμή του μοίρα ούτε με χαριστικές παροχές όσο ζούσε. Δεν έχει, δηλαδή, ενοχικό απλώς δικαίωμα εναντίον των άλλων κληρονόμων για να του συμπληρώσουν τη νόμιμη του μοίρα, αλλά άμεσο κληρονομικό δικαίωμα κατά το ποσοστό αυτό σε όλα τα κληρονομικά στοιχεία. 60 Όπως προκύπτει από τη συνδυαστική ερμηνεία των άρθρων 1825 2, 1829, 1827 και 174 ΑΚ, η διαθήκη είναι άκυρη και σύμφωνα με την ΑΚ 180 ανίσχυρη 61. Η εν λόγω ακυρότητα είναι αυτοδίκαιη, μερική και σχετική 62, καθώς έχει ταχθεί μόνον υπέρ του μεριδούχου που παραλείφθηκε. Δηλαδή, η ακυρότητα της διαθήκης 55 Αποκλήρωση με στενή έννοια κατά την ΑΚ 1839, είναι η με διάταξη τελευταίας βούλησης στέρηση από το μεριδούχο της νόμιμής του μοίρας, για ορισμένους λόγους που αναφέρονται στο νόμο. Για να υπάρχει έγκυρη αποκλήρωση πρέπει να συντρέχουν σωρευτικά οι ακόλουθες προϋποθέσεις: α) ύπαρξη διαθήκης, β) βούληση του διαθέτη για στέρηση της νόμιμης μοίρας του μεριδούχου, γ) ύπαρξη λόγου αποκλήρωσης από τους περιοριστικά αναφερόμενους στο νόμο (ΑΚ 1840-1842), δ) αναφορά του λόγου αποκλήρωσης στη διαθήκη, ε) ύπαρξη του λόγου αποκλήρωσης κατά το χρόνο σύνταξης της διαθήκης και στ) μη παροχή συγγνώμης, για αναλυτική παρουσίαση του θέματος, βλ. Ψούνη, ΚληρΔ, 5 Ι, σ. 152 επ. 56 Σιωπηρή αποκλήρωση με ευρεία έννοια είναι αυτή που προκύπτει έμμεσα από τις διατάξεις της διαθήκης, όπως στην περίπτωση που ο διαθέτης διαθέτει όλη του την κληρονομιαία περιουσία σε άλλο κληρονόμο, χωρίς να εγκαθιστά κληρονόμο πρόσωπο που θα καλούνταν στην εξ αδιαθέτου διαδοχή του, εάν αυτός πέθανε αδιάθετος, βλ.σχετ. ΠΠρΘεσ 8173/2007 ΝΟΜΟΣ 57 Φίλιος Π., Κληρονομικό Δίκαιο, Ειδικό Μέρος 8, 1Β σημ. 4. 58 Σταθόπουλος, στον ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, άρθρα 1827-1829, αρ.37. 59 ΟλΑΠ 815/1975 ΝοΒ 23, 1083 ΑΠ 736/1974 ΝοΒ 23, 313. 60 Παπαντωνίου, ΚληρΔ, 130 Ι, σ. 463 Βαρθακοκοίλης, ΕΡΝΟΜΑΚ, άρθρο 1825, αρ. 20. 61 Ψούνη, ΚληρΔ, 2, 4Δ. σ. 79 Γεωργιάδης Απ., ΚληρΔ (2010), σ. 48 αρ. 20. [21]
που μειώνει τη νόμιμη μοίρα αφορά μόνο το μέρος της που προσβάλλει τη νόμιμη μοίρα, ενώ κατά τα λοιπά η διαθήκη είναι έγκυρη. 63 Αυτό σημαίνει ότι η (πραγματική) κληρονομιά του κληρονομουμένου-παρά τυχόν αντίθετες διατάξεις του κληρονομουμένου που περιέχονται σε διαθήκη- παραμένει στη «διάθεση» μεριδούχου για την ικανοποίηση από αυτήν του δικαιώματος της νόμιμής του μοίρας. 64 Συγκεκριμένα, ο μεριδούχος αποκτά σε όλα τα κληρονομιαία στοιχεία εξ αδιαιρέτου δικαίωμα, και με την επιφύλαξη της μεταγραφής της αποδοχής της κληρονομιάς αποκτά και συγκυριότητα στα κληρονομιαία ακίνητα, ενώ επέρχεται ανάλογη μείωση, κατά το ποσοστό της νόμιμης μοίρας του παραλειφθέντος μεριδούχου, των κληρονομικών μεριδίων που έχουν καταληφθεί στους τιμώμενους με διαθήκη 65. Σε αυτήν την περίπτωση, ο μεριδούχος έχει τη δυνατότητα να ασκήσει εναντίον των συγκληρονόμων του, που κατακρατούν την κληρονομιαία περιουσία επικαλούμενοι δικό τους κληρονομικό δικαίωμα από τη διαθήκη, την περί κλήρου αγωγή (ΑΚ 1871). Ενεργητικά νομιμοποιούνται να ασκήσουν την περί κλήρου αγωγή πέρα από τον μεριδούχο, του οποίου προσβλήθηκε η νόμιμή του μοίρα, οι κληρονόμοι του αλλά και ο αγοραστής του ποσοστού της κληρονομιάς που αντιστοιχεί στην νόμιμη μοίρα του μεριδούχου (ειδικός διάδοχος- 1942 ΑΚ), εφόσον όμως συνεκχωρήθηκε σε αυτόν και η περί κλήρου αξίωση (ΑΚ 470, 455 επ.), αλλά και πλαγιαστικά οι δανειστές του μεριδούχου, υπό την προϋπόθεση ότι ο μεριδούχος αποδέχθηκε τη νόμιμή του μοίρα. 66 Στην άσκηση της περί κλήρου αγωγής από τον μεριδούχο νομιμοποιούνται παθητικά, όχι όλοι οι συνεγκατάστατοι με τη διαθήκη, αλλά εκείνοι που νέμονται pro herede αντικείμενα της κληρονομίας που ανήκουν και στον ενάγοντα. Η αγωγή περί κλήρου ασκείται δηλαδή εναντίον εκείνων που αντιποιούνται το κληρονομικό 62 ΑΠ 1135/2002 ΕλλΔνη 45 (2004) 461 ΑΠ 362/2002 ΕλλΔνη 43 (2002) 752. 63 Σταθόπουλος, στον ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, άρθρα 1827-1829, αρ.73 Παπαντωνίου, ΚληρΔ, 130 Ι, σ. 463. 64 Σπυριδάκη, Η μέμψη. σ. 29 65 Ψούνη, ΚληρΔ, 9 VIII, σ. 430. 66 Ψούνη, ΚληρΔ 9 ΧΙ,Σ. 486. [22]
δικαίωμα του ενάγοντος 67, καθώς και των κληρονόμων αυτών, αλλά και κατά αυτών που αποκτούν την κληρονομική μερίδα με σύμβαση σύμφωνα με την ΑΚ 1882. Η περί κλήρου αγωγή περιλαμβάνει δύο αιτήματα: Αφενός το αναγνωριστικό, με το οποίο ο ενάγων ζητά να αναγνωριστεί το κληρονομικό του δικαίωμα κατά το ποσοστό της νόμιμής του μοίρας, αφετέρου το καταψηφιστικό, με το οποίο ζητά την απόδοση των κληρονομιαίων. Διαπλαστικό αίτημα δεν είναι δυνατό να σωρευτεί καθώς η προσβολή της νόμιμης μοίρας συνεπάγεται αυτοδίκαιη ακυρότητα των διατάξεων της διαθήκης που τη θίγουν. Αν στον μεριδούχο έχει καταλειφθεί κληρονομιαία περιουσία, η οποία όμως δεν επαρκεί για την κάλυψη της νόμιμής του μοίρας, το άμεσο κληρονομικό του δικαίωμα εκτείνεται σε όλα τα στοιχεία της κληρονομιαίας περιουσίας, κατά το ποσοστό που μένει προκειμένου να καλυφθεί αυτή. Σε αυτή την περίπτωση, ο θιγόμενος μεριδούχος νομιμοποιείται ενεργητικά στην άσκηση της περί κλήρου αγωγής. Όμως, για να είναι ορισμένη η αγωγή του, θα πρέπει να εκθέσει πέρα από την αξία των αντικειμένων της κληρονομιάς κατά το χρόνο θανάτου του κληρονομουμένου και την αξία των περιουσιακών στοιχείων που έχει αφήσει ο κληρονομούμενος στον ενάγοντα μεριδούχο, προκειμένου να ανευρεθεί το ποσοστό της νόμιμης μοίρας που λείπει και δικαιούται να λάβει ο ενάγων. 68 Στο μέτρο που με την περί κλήρου αγωγή ζητείται και η απόδοση κληρονομιαίου ακινήτου, πρέπει αυτή κατά το άρθρο 220 1του ΚΠολΔ να εγγραφεί στα βιβλία διεκδικήσεων, άλλως απορρίπτεται αυτεπαγγέλτως ως απαράδεκτη 69. 2. Μερική κατάλειψη της νόμιμης μοίρας Η ΑΚ 1827 αναφέρεται στην προστασία του μεριδούχου όταν του έχει καταλειφθεί μικρότερο ποσοστό από τη νόμιμη μοίρα που δικαιούται, όταν δηλαδή προσβάλλεται η αρχή της ακεραιότητας της νόμιμης μοίρας. Κατάλειψη στο μεριδούχο μικρότερου ποσοστού από τη νόμιμή του μοίρα μπορεί να υπάρξει και όταν αυτός εγκαθίσταται με διαθήκη σε δήλο πράγμα, στο 67 Παπαντωνίου, ΚληρΔ, 130, σ. 463 Σταθόπουλος στον ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, άρθρα 1827-1829, αρ 73. 68 Παπαδόπουλος Κ., Αγωγές Κληρονομικού Δικαίου, σ. 112. 69 Ψούνη, ΚληρΔ, 9 ΧΙ,σ. 489. [23]