Πολιτική Επιστήμη ΙΙ Κράτη, πολιτική και διακυβέρνηση στο παγκόσμιο σύστημα Διδάσκουσα: Ντία Αναγνώστου Μάθημα 1 ο Παγκόσμια πολιτική
Από τις διεθνείς σχέσεις στην παγκόσμια πολιτική Αφετηρία του μαθήματος: αναγνώριση ότι η φύση, ο χαρακτήρας και οι λειτουργίες του διεθνούς συστήματος έχουν μεταλλαχθεί τις τελευταίες δεκαετίες Βασικοί δρώντες του διεθνούς συστήματος; Τα κράτη Παράλληλα και ένα ευρύ πλέγμα παγκόσμιας διασυνδεσιμότητας και αλληλεξάρτησης
Κύρια θέματα του σημερινού μαθήματος Τι εννοούμε με τον όρο «παγκόσμια πολιτική»; Πως έχει μεταβληθεί η «διεθνής» πολιτική σε «παγκόσμια» πολιτική; Τι είναι η παγκοσμιοποίηση και ποιες είναι οι επιπτώσεις της στη διεθνή πολιτική και στο παγκόσμιο σύστημα; Ποιες είναι οι κύριες προσεγγίσεις και πως αντιλαμβάνονται την παγκόσμια πολιτική; Ρεαλισμός, φιλελευθερισμός, κριτική προσέγγιση Ισχύς, ασφάλεια, δικαιοσύνη: πως έχει μεταβληθεί η παγκόσμια πολιτική τα τελευταία χρόνια στα θέματα αυτά;
Παγκόσμια πολιτική Πολιτική σύγκρουση και συνεργασία Παγκόσμια πολιτική: α) σε παγκόσμιο επίπεδο (παράλληλα και σε όλα τα άλλα επίπεδα περιφερειακό, εθνικό, υποεθνικό), β) φύση πολλών προβλημάτων που έχουν παγκόσμιο χαρακτήρα (π.χ. Περιβάλλον, οικονομία) Όσα συμβαίνουν μέσα στα κράτη, και όσα συμβαίνουν ανάμεσα στα κράτη έχουν αμοιβαία επίδραση, μεγαλύτερη από ότι στο παρελθόν. Τα σύνορα των κρατών δεν είναι ερμητικά κλειστά, το αντίθετο είναι μάλλον διαπερατά. Κυριαρχία: η αρχή της ανώτατης και αδιαμφισβήτητης εξουσίας που διεκδικεί το κράτος. Εσωτερική: ανώτατη εξουσία εντός των συνόρων του Εξωτερική: ικανότητα του κράτους να δρα αυτόνομα στο εξωτερικό. Εδαφική κυριαρχία, διεθνής αναγνώριση της πολιτικής ανεξαρτησίας, ισότητα κρατών ενώπιον διεθνούς δικαίου
Εξουσία και ισχύς Εξουσία Το δικαίωμα να επηρεάζει κάποιος τη συμπεριφορά των άλλων με βάση την αποδεκτή από τους άλλους υποχρέωση να υπακούσουν Η ισχύς που περιβάλλεται από νομιμότητα Ισχύς Δύναμη να ενεργείς
Από τη διεθνή στην παγκόσμια πολιτική σημαντικές αλλαγές 1. Νέοι δρώντες στην παγκόσμια σκηνή 2. Αυξημένη αλληλεξάρτηση και διασύνδεση 3. Πορεία προς την παγκόσμια διακυβέρνηση
Νέοι δρώντες στην παγκόσμια σκηνή Παραδοσιακά διεθνείς σχέσεις σύγκρουση και συνεργασία μεταξύ κρατών Κράτη ή έθνη; Διακρατική παρά διεθνής Κράτος: εδαφική επικράτεια, σταθερό πληθυσμό, αποτελεσματική κυβέρνηση, ικανότητα να συνάπτει σχέσεις με άλλα κράτη Κρατοκεντρική προσέγγιση στην παραδοσιακή επιστήμη των διεθνών σχέσεων. Διακρατικό διεθνές σύστημα. Απαρχές στη Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648) Νέοι δρώντες: μη-κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ), διεθνείς οργανισμοί, πολυεθνικές επιχειρήσεις
Μοντέλο πολλαπλών δρώντων Η διεθνής πολιτική διαμορφώνεται από ένα πολύ ευρύτερο φάσμα συμφερόντων και ομάδων Περιθωριοποιούνται τα κράτη και οι εθνικές κυβερνήσεις σε ένα παγκοσμιοποιημένο σύστημα; Διατηρούν μεγάλη κατασταλτική και στρατιωτική ισχύ
Αυξημένη αλληλεξάρτηση και διασύνδεση Παραδοσιακή μελέτη της διεθνούς πολιτικής Παγκόσμια πολιτική Το μοντέλο «της μπάλας του μπιλιάρδου» Αποτυπώνει την κρατοκεντρική αντίληψη για το διεθνές σύστημα και το διακρατικό χαρακτήρα των διεθνών σχέσεων Το μοντέλο «του ιστού της αράχνης» Καταδεικνύει την έντονη αλληλεξάρτηση μεταξύ των κρατών και των ποικίλλων άλλων δρώντων της παγκόσμιας πολιτικής
Tο μοντέλο «της μπάλας του μπιλιάρδου» Τα κράτη συμπεριφέρονται ως ένα σύνολο από μπάλες του μπιλιάρδου Είναι συνεκτικές και αυτόνομες μονάδες Μετακινούνται και συγκρούονται μεταξύ τους Επηρρεάζουν το ένα το άλλο μέσω εξωτερικής πίεσης Η ισχύς και η επιβίωση αποτελούν πρωταρχικό μέλημα των κρατών Αλληλεπίδραση ή σύγκρουση των κρατών: συνδέεται κυρίως με ζητήματα στρατιωτικά και ασφάλεια
Tο μοντέλο «της μπάλας του μπιλιάρδου» (ΜΜΜ) Διεθνής πολιτική: προσανατολισμένη σε ζητήματα που αφορούν τον πόλεμο και την ειρήνη Κύριες μορφές αλληλεπίδρασης των κρατών: διπλωματία, και την πιθανή ανάληψη στρατιωτικής δράσης Σαφής διαχωρισμός μεταξύ εγχώριας και διεθνούς πολιτικής η κυριαρχία είναι το σκληρό κέλυφος της μπάλας του μπιλιάρδου, διαχωρίζει το εσωτερικό από το εξωτερικό Οι δομές σύγκρουσης και συνεργασίας στο διεθνές σύστημα καθορίζονται από την κατανομή ισχύος μεταξύ των κρατών Κάποια κράτη είναι πιο ισχυρά από άλλα, παρεμβαίνουν στα εσωτερικά των αδύναμων κρατών Μελέτη των διεθνών σχέσεων: επικεντρώνεται στη συμφέροντα και στη συμπεριφορά των μεγάλων δυνάμεων
Μεγάλη δύναμη Ισχυρό στρατιωτικό κράτος, εξασφαλίζει την ασφάλειά του Οικονομικά εύρωστο Έχεις παγκόσμιες σφαίρες συμφερόντων Υιοθετεί «προχωρημένη» εξωτερική πολιτική και ασκεί πραγματική επιρροή στις διεθνείς σχέσεις
Tο μοντέλο «του ιστού της αράχνης» Κριτική στο ΜΜΜ ενόψει διαφενόμενων τάσεων στο παγκόσμιο σύστημα Ανάπτυξη διασυνοριακών (διεθνικών) ροών και ανταλλαγών (αγαθών, χρημάτων, ιδεών, πληροφοριών) «πορώδη» σύνορα Αυξημένη αλληλεξάρτηση: αντιμετώπιση προβλημάτων όπως η ανάπτυξη, περιβάλλον και κλιματική αλλαγή, όπλα μαζικής καταστροφής, κλπ., δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν από κανένα κράτος μεμονωμένα
Κατάσταση «περίπλοκης αλληλεξάρτησης» (Keohane & Nye) Tα κράτη έχουν πάψει να είναι αυτόνομη δρώντες Αύξηση του εμπορίου και των οικονομικών σχέσεων, τα οικονομικά ζητήματα σημαντικά στην παγκόσμια πολιτική Η στρατιωτική ισχύς έχει καταστεί λιγότερο σημαντική και αξιόπιστη πολιτική επιλογή Τα κράτη αναγκάζονται να συνεργαστούν και να ενοποιούν τις πολιτικές τους Ωστόσο, περιοχές του κόσμου όπου τα κράτη βρίσκονται σε σύγκρουση και πόλεμο (π.χ. Μέση Ανατολή)
Από τη διεθνή αναρχία στην παγκόσμια διακυβέρνηση Αναρχία Αναρχία: δεν υπάρχει αρχή ανώτερη του κράτους. Οι διακρατικές σχέσεις αναπτύσονται σε ένα πλαίσιο που στερείται πολιτικής εξουσίας ακαι ελέγχων Τα κράτη στηρίζονται στην αυτοβοήθεια επομένως διεκδικούν να αποκτήσουν ισχύ για να αντιμετωπίσουν τις ανταγωνιστικές τάσεις των κρατών προτεραιότητες η επιβίωση και η ασφάλεια Ισορροπία ισχύος: Η σύγκρουση μπορεί να συγκρατηθεί μόνο μέσα από την ισορροπία ισχύος, αναχαίτιση των ηγεμονικών φιλοδοξιών
Γιατί παγκόσμια διακυβέρνηση; Η αναρχία δεν αποδίδει πειστικά τη σημερινή κατάσταση του διεθνούς συστήματος Ανάδυση πολλών διεθνών οργανισμών μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο (ΟΗΕ, ΠΟΕ, ΔΝΤ, ΕΕ) Τα κράτη αντιμετωπίζουν μεγάλα συλλογικά διλήμματα, που τα ωθούν να συνεργαστούν Χρηματοπιστωτικές κρίσεις, κλιματική αλλαγή, τρομοκρατία, το έγκλημα, η μετανάστευση, η ανάπτυξη Συνεργασία κρατών με διεθνείς οργανισμούς και με ΜΚΟ για την αντιμετώπισή τους
Παγκοσμιοποίηση: τι είναι;
Παγκοσμιοποίηση: τι είναι; Ποιες μορφές παίρνει; Δύσκολος ο προσδιορισμός της: δεν μπορεί να συνοψιστεί σε ένα φαινόμενο αλλά σε πολλά. Σύμπλεγμα διαδικασιών και φαινομένων που συνδέονται ή είναι αντιφατικές Η ζωή και η πολιτική διαμορφώνεται ολοένα και περισσότερο από γεγονότα και αποφάσεις που λαμβάνονται μακριά από μας Τα σύνορα και η γεωγραφική απόσταση χάνουν τη σημασία τους Διαρκή αλληλεπίδραση τοπικών, εθνικών και παγκόσμιων γεγονότων Οικονομική οι εθνικές οικονομίες έχουν απορροφηθεί στην παγκόσμια Πολιτιστική εμπορικά προϊόντα και εικόνες που αμβλύνουν τις πολιτισμικές διαφορές μεταξύ εθνών, περιοχών και ατόμων Πολιτική αυξανόμενες εξουσίες μεταφέρονται από τα κράτη σε διεθνείς οργανισμούς
Παγκοσμιοποίηση: μύθος ή πραγματικότητα; Υπέρμαχοι: Οι νέες τεχνολογίες, το χρηματοπιστωτικό εμπόριο μέσω ΗΥ, οι δορυφορικές επικοινωνίες, το διαδίκτυο, κλπ. έχουν αναπόφευκτα οδηγήσει στην οικονομική και πολιτισμική παγκοσμιοποίηση. Σε αυτό το πλαίσιο, οι εθνικές στρατηγικές είναι επιζήμιες. Λειτουργούν όμως τα κράτη σε συνθήκες «μετακυριαρχίας»; Σκεπτικιστές: δεν υφίσταται παγκοσμιοποίηση. Βλέπουν την παγκοσμιοποίηση ως ένα ιδεολογικό εργαλείο από πολιτικούς και αναλυτές που θέλουν να προάγουν μια νεοφιλελεύθερη ατζέντα προσανατολισμένη στην οικονομία της αγοράς και τις επιβλαβείς συνέπειές της σε εργασιακές σχέσεις, κλπ. Μετριοπαθείς: πολλά έχουν αλλάξει όχι όμως τα πάντα. Η διασύνδεση μεταξύ κρατών και άλλων δρώντων και των δράσεών τους είναι ευρύτερη από ποτέ, και πιο εντατική από ποτέ. Η διασύνδεση έχει επίσης επιταχυνθεί, π.χ. Ταχύτητα στη ροή και μετακίνηση των κεφαλαίων σε κάθε γωνιά της γης
Προσεγγίσεις στην παγκόσια πολιτική: ρεαλισμός Βασικές παραδοχές: η ανθρώπινη φύση χαρακτηρίζεται από εγωισμό και απληστία, η πολιτική διαμορφώνεται από την ισχύ και τον καταναγκασμό, τα κράτη είναι οι κύριοι δρώντες, τα κράτη στοχεύουν στη επιβίωσή τους και στην ικανοποίηση των συμφερόντων τους, πλαίσιο αναρχίας, αυτοβοήθεια, κατανομή ισχύος Θεωρητικές απαρχές στον Θουκυδίδη, Thomas Hobbes, Machiavelli, Δεν αρνείται ότι υφίσταται η παγκοσμιοποίηση, αλλά δεν θεωρούν ότι αλλάζει ριζικά το διεθνές σύστημα. Το παγκόσμιο εμπόριο και οι χρηματοπιστωτικές αγορές προωθούν τα συμφέροντα των ισχυρών κρατών Οι ηθικοί ενδοιασμοί δεν παίζουν κανένα ρόλο στην εξωτερική πολιτική Η παγκοσμιοποίηση δεν συνδέεται απαραίτητα με μια στροφή προς τη συνεργασία και την ειρήνη, αλλά μπορεί να οδηγήσει και σε σύγκρουση
Προσεγγίσεις στην παγκόσια πολιτική: φιλελευθερισμός Οι άνθρωποι είναι ορθολογικά και ηθικά όντα Ιστορία: προοδευτική διαδικασία, ενισχύει την προοπτική διεθνούς συνεργασίας και ειρήνης Το μοντέλο των πολλαπλών δρώντων είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα από το κρατοκεντρικό Το εμπόριο και η οικονομική αλληλεξάρτηση καθιστούν τον πόλεμο λιγότερο πιθανό Το διεθνές δίκαιο προωθεί την τάξη και ενθαρρύνει την συμπεριφορά των κρατών στη βάση κοινά αποδεκτών κανόνων Η δημοκρατία είναι εγγενώς ειρηνική οι δημοκρατίες δεν πολεμούν μεταξύ τους Βλέπει θετικά την παγκοσμιοποίηση των αγορών ως φορέα παραγωγικότητας, και ροή πληροφοριών, που καθιστά τις οικονομίες πιο παραγωγικές και τις κοινωνίες πιο ελεύθερες και δημοκρατικές
Διαφορετικές οπτικές του διεθνούς συστήματος Πολιτική ισχύος: η αναζήτηση της ισχύος αποτελεί βασικό στόχο των ανθρώπων και των κρατών Διεθνισμός: η θεωρία ή πρακτική που βασίζεται στη συνεργασία ανάμεσα στα έθνη
Ρεαλισμός και Φιλελευθερισμός: έχουν βασικά κοινά στοιχεία Θεμελιώνονται στον θετικισμός: μπορούμε να αναπτύξουμε αντικειμενική γνώση μέσω της ικανότητάς μας να διακρίνουμε τα «γεγονότα» από τις «αξίες» μας. Αποδέχονται το κόσμο έτσι όπως είναι και εφαρμόζουν ή δοκιμάζουν κατά πόσο οι θεωρίες αποτυπώνουν όσο γίνεται πιο πειστικά τον κόσμο «εκεί έξω» Έχουν τις ίδιες ανησυχίες και ασχολούνται με τα ίδια ζητήματα. Κεντρικό ενδιαφέρον τους είναι η ισορροπία μεταξύ σύγκρουσης και συνεργασίας στις διακρατικές σχέσεις
Κριτικές προσεγγίσεις: ποικίλλες «φωνές» Μαρξισμός, φεμινισμός, πράσινη πολιτική και οικολογία, αναλυτές της μετα-αποικιοκρατίας Τι κοινό έχουν; Κινούνται πέρα από τον θετικισμό των δεσπόζουσων θεωριών. Είναι μεταθετικιστικές θεωρίες εξετάζουν κριτικά τον ρεαλισμό και φιλελευθερισμό εκθέτουν τις προκαταλήψεις τους αντιτίθενται στις κυρίαρχες δυνάμεις και στα κυρίαρχα συμφέροντα που ενυπάρχουν στην παγκόσμια πολιτική ταυτίζονται (συνήθως) με περιθωριοποιημένες ή καταπιεσμένες ομάδες ανθρώπων
Συνέχεια και αλλαγή στην παγκόσμια πολιτική: ισχύς Που εντοπίζεται η ισχύς στο παγκόσμιο σύστημα; Ποιος την έχει; Μετα-πολεμική περίοδο και μέχρι το 1989 διπολικό σύστημα στα πλαίσια του Ψυχρού Πολέμου διαιρούσε το παγκόσμιο σύστημα σε 2 αντίπαλες υπερδυνάμεις και αντίστοιχες «σφαίρες επιρροής» Πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού και της π. Σοβιετικής Ένωσης κατέστησε της ΗΠΑ την μοναδική ηγεμονική δύναμη Οι ΗΠΑ κατείχαν μεγάλη «δομική» δύναμη μέσω του πρωταγωνιστικού ρόλου τους σε οργανισμούς όπως το ΔΝΤ, ο ΠΟΕ, ο ΟΗΕ και η Παγκόσμια Τράπεζα Ωστόσο, μεταλλασσόμενη διαμόρφωση της παγκόσμιας ισχύος, προς ένα πολυ-πολικό σύστημα. Ενίσχυση αναδυόμενων κρατών, Κίνα, Ινδία, Βραζιλία, Ρωσία Τεχνολογία και χρήση διαδικτύου: επέτρεψε στην ανάδυση δρώντων με ισχύ δυσανάλογα μεγάλη από ότι θα περίμενε κανείς, ακόμη και παγκόσμια, π.χ. Τρομοκρατικές οργανώσεις, κοινωνικά κινήματα,
Ήπια ισχύς και σκληρή ισχύς (soft and hard power) Μεταλλάσσεται η φύση της ισχύος; Γίνεται πιο σημαντική η ήπια ισχύς έναντι της σκληρής; Ήπια ισχύς: η δύναμη της έλξης, η ικανότητα να επηρεάζει κάποιος τους άλλους πείθοντάς τους να ακολουθήσουν συγκεκριμένες νόρμες ή πολιτικούς στόχους, παρά χρησιμοποιώντας απειλές. Π.χ. Πολιτιστικές επιρροές μέσω των προτύπων του Αμερικανικού σινεμά Σκληρή ισχύς: η δύναμη του καταναγκασμού, π.χ. Μέσω της στρατιωτικής δύναμης Η τεχνολογία επιτρέπει την άμεση πληροφόρηση και αντίδραση της κοινής γνώμης σε ότι συμβαίνει στον πλανήτη. Η παγκόσμια κοινή γνώμη επηρεάζει περισσότερο από ποτέ τη στάση των κυβερνήσεων και των διεθνών οργανισμών
Συνέχεια και αλλαγή στην παγκόσμια πολιτική: ασφάλεια Ασφάλεια: κεφαλαιώδες, ακανθώδες ζήτημα και ιδιαίτερα πιεστικό ζήτημα της διεθνούς πολιτικής Ρεαλιστές: την αντιλαμβάνονται με όρους «εθνικής» ασφάλειας, την οποία το κάθε κράτος μόνο του είναι αναγκασμένο να διασφαλίζει έμφαση στην στρατιωτική ισχύ και ασφάλεια Φιλελεύθερη θεωρία: έμφαση στη συλλογική ασφάλεια. Διασφαλίζεται μέσα από τη συνεργασία κρατών. Έμφαση στην έννοια της «διενούς ασφάλειας». Νέοι δρώντες μη-κρατικοί, απειλούν τη διεθνή ασφάλεια (π.χ. Τρομοκρατικές οργανώσεις), δημιουργούν νέες προκλήσεις Οι πόλεμοι δεν γίνονται κυρίως μεταξύ κρατών αλλά εντός κρατών (εμφύλιοι πόλεμοι και εξεγέρσεις) η ανθρώπινη ασφάλεια κινδυνεύει από μηστρατιωτικές απειλές, όπως η περιβαλλοντική καταστροφή, οι επιδημίες, οι προσφυγικές κρίσεις
Συνέχεια και αλλαγή στην παγκόσμια πολιτική: δικαιοσύνη Ρεαλισμός: δεν δίνει μεγάλη σημασία στη δικαιοσύνη. Θεωρεί ότι οι διακρατικές σχέσεις διαμορφώνονται με βάση το εθνικό συμφέρον και όχι με βάση ηθικές αρχές, και κανόνες Φιλελεύθερη θεωρία: η διεθνής πολιτική και η ηθική είναι αδιαχώριστες. Υπερασπίζονται την ιδέα της «διεθνούς» δικαιοσύνης, αρχές που καθορίζουν πως πρέπει να λειτουργούν τα κράτη στις μεταξύ τους σχέσεις. Δεν αμφισβητούν ωστόσο την αρχή της εθνικής κυριαρχίας Οικουμενικές αξίες σημαντικότερο παράδειγμα αποτελούν τα ανθρώπινα δικαιώματα όλοι οι άνθρωποι έχουν την ίδια ηθική αξία. Έχουν δικαιώματα ανεξάρτητα από υπηκοότητα, θρησκεία, εθνικότητα Κοσμοπολιτισμός: πίστη σε μία «κοσμόπολη», ή σε ένα παγκόσμιο κράτος Παγκόσμια αναδιανεμητική δικαιοσύνη: οι πλούσιες χώρες οφείλουν να βοηθούν τις φτωχές