Ο Ευρωπαϊκός Διαπολιτισμικός Χώρος Εργασίας ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗΣ Μια συγκριτική έρευνα στον χώρο εργασίας του ιατρικού τομέα περίθαλψης σε 10 Ευρωπαϊκές χώρες.
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ iii iv 1. Εισαγωγή 1 2. Υπόβαθρο Εθνικά Πλαίσια 2 3. Νομοθεσία 6 3.1 Διεθνείς Κανονισμοί 6 3.2 Αναγνώριση των Δεξιοτήτων 7 4. Προσκλήσεις στον Διαπολιτισμικό Χώρο Εργασίας 11 4.1 Γλώσσα 11 4.2 Επικοινωνιακό στυλ 15 4.3 Πολιτισμικές αξίες και πρακτικές 16 4.4 Ρατσισμός, Διάκριση και προκατάληψη 21 5. Καλή Πρακτική 24 5.1 Αντιμετωπίζοντας τα γλωσσικά προβλήματα 24 5.2 Ο Διαμεσολαβητής Υγείας Ρόμα στην Βουλγαρία 25 5.3 Συμβουλευτική και παρόμοια συστήματα υποστήριξης 26 5.4 Αναγνώριση προσόντων 27 5.5 Υπεύθυνος Πολιτισμικής Ποικιλομορφίας 28 5.6 Εθνικά Διαπολιτισμικά Προγράμματα του Συστήματος της Υγείας 29 6. Συμπεράσματα και Προτάσεις 30 ii
Ευχαριστίες Αυτή η Έκθεση για την Ιατρική φροντίδα είναι προϊόν συνεργασίας του έργου Ευρωπαϊκός Διαπολιτισμικός Χώρος Εργασίας - European Intercultural Workplace (EIW) μεταξύ των: Dublin City University, Ιρλανδία, European Centre for Education and Training (ECET),Βουλγαρία, Institut für Projektbegleitung und Kompetenzentwicklung - Pro-Kompetenz, Γερμανία; Ελληνικό Περιφερειακό Αναπτυξιακό Κέντρο (ΕΠΑΚ) Ελλάδα, Västra Nylands folkhögskola, Φιλανδία CONFORM - Consorzio Formazione Manageriale, Ιταλία, Mangfold i Arbeidslivet MiA, Νορβηγία, Academy of Humanities and Economics in Lodz,, Πολωνία, Göteborg University, Σουηδία, University of Westminster, Ηνωμένο Βασίλειο. Οι εταίροι του έργου EIW βεβαιώνουν ότι το παρόν χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στα πλαίσια του προγράμματος Leonardo Da Vinci ΙΙ. Το περιεχόμενο αυτής της έκθεσης για την Ιατρική φροντίδα βασίζεται κυρίως στις Εθνικές Αναφορές, που συντάχθηκαν από όλους τους εταίρους στα πλαίσια του έργου EIW, και περιλαμβάνει επιπρόσθετο υλικό από έρευνα και πηγές, όπου αυτό θεωρήθηκε απαραίτητο. Μια ομάδα εργασίας, αποτελούμενη από τέσσερα μέλη που ανήκουν στους συμβαλλόμενους οργανισμούς, συστάθηκε με σκοπό να δημιουργήσει μια διεθνική ανάλυση όπως επίσης και να σχεδιάσει και συμπληρώσει τους Συγκεκριμένους Τομείς των Αναφορών (Aileen Pearson-Evans και Frieda McGovern (DCU), Boian Savtchev (ECET), Radu Szekely (Västra Nylands folkhögskola) και Brunella Maio και Andrea Marella (Conform).Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όλους εκείνους τους ανθρώπους και τους οργανισμούς που συνέβαλαν σε αυτήν την συνεργασία, συμπεριλαμβανομένων και των ερευνητών μας και των κοινωνικών εταίρων μας που μας βοήθησαν με τις περιπτωσιολογικές μελέτες αρχικά ενώ στην συνέχεια συνέβαλαν στην αξιολόγηση και την διάχυση της έρευνάς μας. Η παρούσα Έκθεση για την Ιατρική Φροντίδα επιμελήθηκε από πλευράς (έρευνας, συλλογής δεδομένων, σύνθεσης και έκδοσης) από Radu Szekely, Västra Nylands folkhögskola της Φιλανδίας. Ο συντάκτης θα επιθυμούσε να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του στην Nataliya Berbyuk Lindström του Πανεπιστημίου Gothenburg, της οποίας η περιπτωσιολογική μελέτη για την ιατρική φροντίδα στην Σουηδία, επηρέασε σε μεγάλο βαθμό το περιεχόμενο του παρόντος εγγράφου. Πνευματικά Δικαιώματα 2007 Συνεργασία για το έργο Ευρωπαϊκός Διαπολιτισμικός Διάλογος (EIW). Διατηρούνται όλα τα πνευματικά δικαιώματα. Η αναπαραγωγή και η διανομή του συνόλου ή μέρους αυτής της δημοσίευσης εγκρίνεται, εκτός από εμπορικούς σκοπούς, υπό τον όρο ότι η συνεργασία για το έργο EIW αναφέρεται ως πηγή. Το παρόν έργο έχει διεξαχθεί με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Το περιεχόμενο αυτού του έργου δεν απεικονίζει απαραιτήτως τη θέση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, η οποία ουδεμία ευθύνη φέρει. iii
Πρόλογος Οι Ευρωπαϊκοί εργασιακοί χώροι υπόκεινται σε σημαντικό ανασχηματισμό. Δραματικές πολιτικές και οικονομικές αλλαγές στην Ευρώπη, τις τελευταίες δεκαετίες έχουν αυξήσει υπερβολικά την πολιτισμική ποικιλομορφία όλων εκείνων που ζουν, εργάζονται και εκπαιδεύονται στα σύνορα της. Η διεύρυνση της Ε.Ε. σε συνδυασμό με την ανεργία σε πολλά μέρη της Ευρωπαϊκής Ηπείρου έχουν επιφέρει μια σταθερή αύξηση στην κινητικότητα από και προς την Ευρωπαϊκή Οικονομική Περιοχή, που αναμένεται να συνεχιστεί και επεκταθεί. Τα ερωτήματα που τίθενται είναι τα εξής: Τι ομοιότητες έχουν οι προκλήσεις και οι ευκαιρίες που παρουσιάζονται στους διαφορετικούς τομείς και κράτη; Ποιες είναι οι παγίδες που πρέπει να αποφεύγονται και ποια τα παραδείγματα καλής πρακτικής που θα πρέπει να κοινοποιηθούν σε όλες τις χώρες της ΕΕ; Τι είδους διαπολιτισμική εκπαίδευση και οδηγίες πρέπει να αναπτυχθούν και πως θα εφαρμοστούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο; Αυτές είναι μερικές από τις βασικές ερωτήσεις που ενέπνευσαν την ανάπτυξη του έργου Ευρωπαϊκός Διαπολιτισμικός Διάλογος - European Intercultural Workplace (EIW) (2004-7). Ξεκίνησε αρχικά στο DCU, Ιρλανδία, το έργο EIW, στην συνέχεια, αναπτύχθηκε και επεκτάθηκε μέσω ενός δικτύου που συγκεντρώνει 10 διαφορετικούς οργανισμούς από τη βόρεια και νότια Ευρώπη, με έδρα σε χώρες - μέλη της ΕΕ ή νεοεισερχόμενα μέλη που είτε έχουν μεγάλη πείρα στην ενσωμάτωση αλλοδαπών ως εργατικό δυναμικό είτε αποτελεί νέα εμπειρία για αυτές. Ένα σημαντικό αποτέλεσμα αυτού του έργου και ταυτόχρονα πρωταρχικός στόχος αυτής της Εκπαιδευτικής Έκθεσης είναι να δημιουργήσει μια συνοπτική εικόνα για συγκεκριμένους τομείς εργασίας σε όλη την Ευρώπη που να βασίζονται σε εθνικές αναλύσεις συγκεκριμένων περιπτώσεων και περιπτωσιολογικές μελέτες του χώρου εργασίας. Στις συμβαλλόμενες στο έργο χώρες, πραγματοποιήθηκε έρευνα σε πολλούς εργασιακούς χώρους για τον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα, όπως και τον τομέα της εκπαίδευσης. Οι απόψεις των διευθυντών, εργαζομένων και πελατών που ανήκουν είτε στην χώρα υποδοχής είτε στις κοινότητες των αλλοδαπών εξετάστηκαν και συγκρίθηκαν. Στην συνέχεια, τα αποτελέσματα από τις Εθνικές αναφορές των 10 συμβαλλόμενων χωρών για τον Ευρωπαϊκό Διαπολιτισμικό Χώρο εργασίας τοποθετήθηκαν μαζί για να δημιουργήσουν 3 διεθνικές συγκριτικές αναφορές που αφορούν τις ακόλουθες βασικές περιοχές: Επιχειρήσεις και Οικονομία (ΜΜΕ), Κοινωνικές Υπηρεσίες (Ιατρική Περίθαλψη) και Εκπαίδευση (επικεντρώνοντας στην επίσημη εκπαίδευση που παρέχεται σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες). Η παρούσα Έκθεση για την ιατρική φροντίδα έχει σαν στόχο να παρέχει πληροφορίες για να βοηθήσει τους φορείς που χαράσσουν την πολιτική και τους επαγγελματίες που προσδιορίζουν τις διαπολιτισμικές ανάγκες της εκπαίδευσης και τις αντίστοιχες καλές πρακτικές στην Ευρώπη και να συμβάλλουν στην δημιουργία νέου αποτελεσματικού διαπολιτισμικού εκπαιδευτικού υλικού που να στηρίζεται σε κοινά Ευρωπαϊκά πρότυπα. Γι αυτό τον λόγο, στα πλαίσια του έργου EIW δημιουργήθηκε εκπαιδευτικό υλικό (DVD & εκπαιδευτικό εγχειρίδιο) που βασίζεται στα αποτελέσματα τα οποία αναφέρονται στην παρούσα Συγκεκριμένη Τομεακή Αναφορά και στις 10 ξεχωριστές Εθνικές Αναφορές με σκοπό να βοηθήσει την διεύθυνση και το προσωπικό να αναπτύξουν αποτελεσματικές διαδικασίες ένταξης και διαπολιτισμική αρμονία στον εργασιακό χώρο. Η παρούσα αναφορά, είναι πάρα πολύ αναλυτική, αναπόφευκτα κατά την διαδικασία έκδοσης μέρος του υλικού αφαιρέθηκε, που ενδεχομένως να ήταν χρήσιμο σε ενδεχόμενους χρήστες. Για περισόττερες πληροφορίες, και πρόσθετη πληροφόρηση για το εκπαιδευτικό μας υλικό, παρακαλώ επισκεφθείτε την ιστοσελίδα του Ευρωπαϊκού Διαπολιτισμικού Χώρου Εργασίας (www.eiworkplace.net ). iv
1. Εισαγωγή Η εθνική ποικιλομορφία δεν συνιστά καινούργιο φαινόμενο στον τομέα της ιατρικής περίθαλψης. Έτσι σε ολόκληρη την Ευρώπη πολλές πολιτικές και τακτικές τέθηκαν σε εφαρμογή για να προσδιορίσουν και να διατηρήσουν την ποικιλότητα σε αυτόν τον τομέα. Αναφορικά με την πολιτισμική ποικιλομορφία και μετανάστευση, ο ρόλος των ιατρικών υπηρεσιών δεν περιορίζεται μόνο στην παροχή ιατρικής φροντίδας, αλλά στοχεύει να αντιμετωπίσει οποιασδήποτε μορφής κακώς κείμενα καθώς και να ανταποκριθεί στις ειδικευμένες ιατρικές ανάγκες συγκεκριμένων ομάδων όπως των εθνικών μειονοτικών ομάδων. Η βελτίωση της ποιότητας της υγείας πάντα θα αποτελεί σημαντική προτεραιότητα για όλες τις κυβερνήσεις και η πρόσβαση στις υπηρεσίες ιατρικής περίθαλψης θα πρέπει συνεχώς να βρίσκεται στο προσκήνιο της διακρατικής συνεργασίας σε όλη την Ευρώπη. Το ζήτημα της πρόσβασης στις υπηρεσίες ιατρικής περίθαλψης είναι σημαντικό καθώς μέλη πολλών μειονοτικών ομάδων που εγκαταστάθηκαν στις ευρωπαϊκές χώρες το δεύτερο μισό του 20 ου αι, αρχίζουν να γερνούν, κατά συνέπεια η ανάγκη για ιατρική φροντίδα αυξάνεται σε μεγάλο βαθμό τα επόμενα 20 χρόνια. Όμως, η εθνική υπηκοότητα ακόμα συνιστά βασικό παράγοντα στις ανισότητες που σχετίζονται με την ιατρική περίθαλψη, και έτσι ο «ανεστραμμένος νόμος για την φροντίδα» την οποία χρειάζονται σε ευρεία έκταση ορισμένες ομάδες, δεν την λαμβάνουν τουλάχιστον στον βαθμό που την χρειάζονται το γεγονός αυτό αποτελεί κοινή πρακτική σε πολλά μέρη της Ευρώπης. Βέβαια, η συγκεκριμένη μορφή ανισότητας, δεν σχετίζεται με τις κυβερνητικές παροχές στο τομέα της υγείας, η οποία, νομοθετικά, είναι διαθέσιμη σε όλους. Τις περισσότερες φορές, η πρόσβαση αποτρέπεται από τις πολιτισμικές επιταγές, και όπως θα δούμε παρακάτω, το γεγονός αυτό συνεπάγεται διαφορετικά μέσα για την αντιμετώπιση διαφορετικών εθνικών ομάδων. Επιπλέον, μερικές εθνικές ομάδες ή μετανάστες ενδέχονται να βιώσουν την διάκριση στην προσπάθεια τους να σταδιοδρομήσουν επαγγελματικά στον τομέα της υγείας. Μερικές φορές είναι φανερή η γενικότερη έλλειψη πολιτισμικής συνειδητοποίησης από πλευράς των προμηθευτών των ιατρικών υπηρεσιών με συνέπεια την διάκριση και την προκατάληψη. Η πολιτισμική ποικιλομορφία δεν αφορά μόνο τους δέκτες της ιατρικής φροντίδας, δηλ. το σύνολο των ασθενών, αλλά επίσης τα νοσοκομεία, σε ολόκληρη την Ευρώπη, που προσλαμβάνουν ένα συνεχώς αυξανόμενο, μη αυτόχθονα προσωπικό προκειμένου να παρέχουν ιατρικές υπηρεσίες. Το γεγονός αυτό σημαίνει ότι η παλιά και καθιερωμένη ιεραρχία βρίσκεται υπό αλλαγή και αντικατάσταση. Το νέο ετερογενές εργατικό δυναμικό δημιουργεί προκλήσεις που σχετίζονται με τις πολιτισμικές διαφορές οι οποίες επηρεάζουν το εργασιακό περιβάλλον, για παράδειγμα, την επίλυση συγκρούσεων και διαφορών με την χρήση της ιεραρχικής εξουσίας μεταξύ των ανώτερων και των υφισταμένων, οι συμπεριφορές στον εργασιακό χώρο, οι προσδοκίες ή τα κοινώς αποδεκτά πρότυπα και αρχές. Η παρούσα αναφορά εξετάζει σε γενικές γραμμές την νομοθεσία που αφορά την ιατρική φροντίδα στην Ευρώπη και πιο συγκεκριμένα την κατάσταση που επικρατεί στο τομέα της υγείας στις 10 συμβαλλόμενες στο έργο χώρες, που παίρνουν μέρος στην έρευνα. Σκοπός δεν είναι να παραθέσουμε μια ενδελεχή εικόνα για τις ευρωπαϊκές ιατρικές υπηρεσίες, αλλά να συγκρίνουμε τις πρακτικές των 10 χωρών από πλευράς διαπολιτισμικού χώρου εργασίας, εστιάζοντας τόσο σε ομοιότητες όσο και σε διαφορές, να δώσουμε έμφαση στα στοιχεία εκείνα που είναι απαραίτητα να γνωρίζουν οι εργοδότες και οι αυτόχθονες από την μια πλευρά καθώς οι αλλοδαποί εργαζόμενοι από την άλλη. Η Έκθεση δίνει την πραγματική διάσταση αυτού που συμβαίνει στον χώρο εργασίας και παρέχει συστάσεις για τον τρόπο αντιμετώπισης των προβλημάτων της καθημερινότητας που προκύπτουν στον χώρο εργασίας στον τομέα της υγείας, εν γένει. Η μέθοδος που χρησιμοποιείται αφορά την ανάλυση και σύγκριση των διάφορων περιπτωσιολογικών μελετών που παρουσιάζονται στις Εθνικές Αναφορές οι οποίες συντάχθηκαν από όλες τις 1
συμμετέχουσες χώρες στο έργο EIW. Έτσι, τα αποτελέσματα θα πρέπει να θεωρηθούν σαν δευτέρου επιπέδου ανάλυση του ίδιου πληροφοριακού υλικού για την σύνθεση μιας συνολικής εικόνας. Η έκθεση επίσης περιλαμβάνει γενικές πληροφορίες για νόμους και κανονισμούς που ενθαρρύνουν την κινητικότητα του προσωπικού στον τομέα της υγείας, όπως επίσης παρατίθεται βιβλιογραφία για τα μέτρα που πρέπει να εφαρμοστούν στους διάφορους τομείς από τους ιθύνοντες έως τους διάφορους χώρους εργασίας ώστε να διασφαλιστεί η επιτυχής εξέλιξη του διαπολιτισμικού εργατικού δυναμικού. 2. Υπόβαθρο Εθνικά πλαίσια Το επίπεδο της πολιτισμικής ποικιλομορφίας ποικίλει σημαντικά ανάμεσα στις 10 υπό εξέταση χώρες. Αρχικά η πρώτη εμφανής διαφορά αφορά την διάκριση μεταξύ των χωρών της Δυτικής Ευρώπης, οι οποίες είναι αποδέκτες μεταναστών καθ όλη την διάρκεια της σύγχρονης ιστορίας τους (π.χ. το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γερμανία) και οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης όπου η μετανάστευση είναι φαινόμενο της σύγχρονης εποχής (π.χ. Βουλγαρία, Ελλάδα). Δεύτερον, μερικές χώρες έχουν εκ προοιμίου εθνική ετερογένεια λόγω διαφόρων ιστορικών συγκυριών (π.χ. Φιλανδία, Βουλγαρία, Πολωνία), ενώ άλλες παρουσιάζουν ομοιογένεια στον πληθυσμό τους (Ιρλανδία, Νορβηγία). Τρίτον, σε μερικές χώρες η πολιτισμική ποικιλομορφία (προερχόμενη από μεταναστευτικό ρεύμα) ακολούθησε μια σταθερή και μακρά πορεία (π.χ. Σουηδία, Ιταλία), ενώ σε άλλες χώρες η αύξηση των μεταναστών σε βραχυχρόνια περίοδο ήταν οξεία και εντάσσεται στην πρόσφατη ιστορία (π.χ. Φιλανδία, Ιρλανδία). Σύμφωνα με αυτές τις εξελίξεις, το συνολικό ποσοστό των μεταναστών στις υπηρεσίες υγείας, τόσο σαν πελάτες όσο και σαν προσωπικό ποικίλει πολύ από την μια χώρα στην άλλη. Το προσωπικό που προέρχεται από μειονοτικές ομάδες στον τομέα της υγείας επίσης ποικίλει σε σύγκριση με το ποσοστό των αλλοδαπών που εργάζονται. Σε μερικές χώρες, η σύνθεση του εργατικού δυναμικού που απασχολείται στον τομέα της υγείας αντανακλά την πολιτισμική ποικιλομορφία, κυρίως σε χώρες που αποτέλεσαν χρόνιους αποδέκτες αλλοδαπών σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, αλλά το γεγονός αυτό δεν θα μας απασχολήσει ακόμα. Στο Ηνωμένο Βασίλειο και Ιρλανδία το ποσοστό των αλλοδαπών που εργάζονται στις υπηρεσίες υγείας καθρεπτίζει το συνολικό ποσοστό των μεταναστών. Στην Σουηδία και Νορβηγία, το ποσοστό αυτό έχει αυξηθεί σημαντικά κατά την περασμένη κυρίως δεκαετία. Στην Φιλανδία, Γερμανία και Ιταλία το ποσοστό είναι ακόμα χαμηλό αλλά με αυξητικές τάσεις. Τέλος, στην Βουλγαρία, Ελλάδα και Πολωνία τα ποσοστά βρίσκονται σε χαμηλά επίπεδα. Οι λόγοι για την χαμηλή αντιπροσώπευση των εργαζόμενων αλλοδαπών στον τομέα της υγείας, ποικίλουν εξίσου, γιατί σχετίζονται με τις καθημερινές προκλήσεις οι οποίες περιγράφονται παρακάτω (βλ. κεφάλαιο 4). Παρ όλα αυτά, μερικές φορές οι λόγοι είναι περισσότερο γενικής φύσεως και αφορούν το νομικό σύστημα της κάθε χώρας ή την κοινωνική διαστρωμάτωσή της. Για παράδειγμα, το Σύνταγμα της Ελλάδας αναφέρει ρητά ότι μόνο οι Έλληνες πολίτες μπορούν να διεκδικήσουν θέσεις στον δημόσιο τομέα 1. Παρόλα αυτά, η αναδυόμενη πολιτισμική ποικιλομορφία απαιτεί τον επαναπροσδιορισμό των παλιών αξιών και αντικατάσταση τους με νέες οι οποίες θα διέπουν τις εργασιακές σχέσεις. Βέβαια, η ζήτηση για εργασία στις δημόσιες υπηρεσίες όπως νοσοκομεία από αλλοδαπούς δεν είναι εκτεταμένη, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να αλλάξει στα επερχόμενα χρόνια λόγω των νομιμοποιήσεων των μεταναστών και την επανασύνδεση των οικογενειών (για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. «Ο Ευρωπαϊκός Διαπολιτισμικος Χώρος Εργασίας: Ελλάδα www.eiworkplace.net). 1 Σημείωση: Αυτό φαίνεται να έρχεται σε αντιπαράθεση με το Κοινωνικό Κεκτημένο - aquis communitaire, το οποίο διασφαλίζει την ισότητα στην αγορά εργασίας σε όλους τους Ευρωπαίους Πολίτες. 2
Οι χώρες όπως Βουλγαρία, Ιταλία και Πολωνία αποτελούν ενδιαφέρουσες υποθέσεις προς εξέταση γιατί, σε γενικές γραμμές, δεν απασχολούνται αλλοδαποί μετανάστες στον δημόσιο τομέα Παρ όλα αυτά, η ιατρική περίθαλψη αποτελεί ουσιαστικά εξαίρεση στον κανόνα για τις Βουλγαρία και Πολωνία. Οι δυο αυτές χώρες βρέθηκαν απροετοίμαστες ενώπιον μιας κατάστασης χωρίς προηγούμενο, τότε οι αρχές αναγκάστηκαν να απασχολήσουν αλλοδαπούς προς αντικατάσταση του αυτόχθονος ιατρικού προσωπικού κυρίως εξειδικευμένων γιατρών οι οποίοι εγκατέλειψαν τις χώρες καταγωγής τους με σκοπό να βρουν καλοπληρωμένες θέσεις εργασίας στις χώρες της Ε.Ε. Επιπλέον, τόσο στη Βουλγαρία όσο και στην Πολωνία η εθνική μειονότητα των Ρόμα είναι μεγάλη, των οποίων η πρόσβαση στις υπηρεσίες υγειάς συνιστά ακόμα σημαντικά πρόκληση (βλ. κεφάλαιο 5 παρακάτω, το παράδειγμα καλής πρακτικής από την Βουλγαρία). Η Ιταλία, από την άλλη πλευρά, βιώνει σημαντική αύξηση του αριθμού των νοσοκόμων και των ατόμων που προσφέρουν βοήθεια και φροντίδα που δεν είναι Ιταλοί πολίτες (για περισσότερες λεπτομέρειες για τον συγκεκριμένο τομέα απασχόλησης βλ. «ο Ευρωπαϊκός Διαπολιτισμικός Χώρος Εργασίας: Ιταλία, στο www.eiworkplace.net). Το 2002, υπήρχαν περίπου 2600 αλλοδαποί νοσοκόμοι στην Ιταλία, προερχόμενοι από περισσότερα από 50 κράτη σε παγκόσμια κλίμακα. Ο αριθμός αυτός αντιστοιχεί σε ποσοστό 1% της συνολικής εργατικής δύναμης στον τομέα της υγείας. Μέχρι το 2006, ο αριθμός αυτός αναμένεται να έχει τριπλασιαστεί. Αυτό συμβαίνει κυρίως λόγω της αδυναμίας στην εγχώρια αγορά εργασίας για ενημέρωση και ανυπαρξία δεξιοτήτων, όπως επίσης και της φιλελευθεριότητας που υπάρχει στην είσοδο στην χώρα με μόνη προϋπόθεση να έχουν άδεια ασκήσεως επαγγέλματος ως νοσοκόμοι: η συγκεκριμένη επαγγελματική κατηγορία δεν εγείρει ετήσιους περιορισμούς στους αλλοδαπούς εργαζόμενους, αντίθετα απαλλάσσονται από αυτούς. Όσον αφορά άλλη επαγγελματική κατηγορία, τα άτομα που προσφέρουν βοήθεια και φροντίδα, οι εκτιμήσεις κάνουν λόγο για περίπου 1,5 εκ. στην Ιταλία, το 85% των οποίων είναι πολίτες χωρών που δεν ανήκουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση: το 40% από αυτούς προέρχονται από την Νότια Αφρική, Σαλβαδόρ, Περού, Εκουαδόρ, το 30% είναι Φιλιπινέζοι, ενώ το 10% προέρχονται από την Ινδική χερσόνησο (και πιο συγκεκριμένα από την Sri Lanka), τέλος το ποσοστό που απομένει προέρχεται από την ανατολική Ευρώπη (πρώην Γιουγκοσλαβία). Το εργασιακό περιβάλλον στον τομέα της υγείας, στην Ιρλανδία, έχει επίσης υποστεί σημαντικές αλλαγές τα τελευταία χρόνια, αφενός εξαιτίας της σημαντικής και γρήγορης αύξησης του ποσοστού της πολιτισμικής ποικιλομορφίας στην κοινωνία, το οποίο έχει σαν αποτέλεσμα την πολιτισμική ποικιλομορφία των ασθενών και αφετέρου εξαιτίας της έλλειψης αυτοχθόνων προκειμένου να εργαστούν στον τομέα της υγείας με αποτέλεσμα την πρόσληψη αλλοδαπών. Παρά το γεγονός, ότι δεν υπάρχουν ποσοτικά στατιστικά στοιχεία διαθέσιμα για τον αριθμό των εργαζομένων στον τομέα της υγείας, το Νοσοκομείο του St. James (μεγάλο Πανεπιστημιακό νοσοκομεία στο Δουβλίνο) θα μπορούσε να αποτελέσει καλό παράδειγμα. Ο συνολικός αριθμός εργαζομένων του νοσοκομείου είναι περίπου 4000. Οι εγγεγραμμένοι στα μητρώα νοσοκόμοι (SRN) ανέρχονται στους 1200, από τους οποίους οι 518 είναι πολίτες χωρών εκτός ΕΕ από 16 διαφορετικές εθνικότητες ενώ μόλις 45 είναι πολίτες της Ε.Ε. Επομένως, οι αλλοδαποί νοσοκόμοι (SRNs) του νοσοκομείου αντιστοιχούν στο μισό του προσωπικού που εργάζονται ως νοσοκόμοι. Το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση των μή ειδικευμένων ιατρών, μιας και οι αλλοδαποί αυτής της ειδικότητας συνιστούν το 50 του συνολικού αριθμού. Η πλειοψηφία προέρχεται από τις Φιλιππίνες, ακολουθούν οι Ινδοί και οι Νότιο Αφρικανοί, ενώ σε πολύ μικρότερους αριθμούς αντιπροσωπεύονται και άλλες εθνικότητες, συμπεριλαμβανομένου των ΗΠΑ, χώρες της Βρετανικής κοινοπολιτείας και την ΕΕ. Τέλος, ο αριθμός των αλλοδαπών Βοηθών Υγείας (HCAs) έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Σαν αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων, η Εθνική Κοινωνική Οργανωτική Επιτροπή Συνυπολογισμού (National Social Inclusion Steering Committee NSISC), τμήμα της Διοικητικής Υπηρεσίας Υγείας στην Ιρλανδία, υλοποιεί ένα Διαπολιτισμό πρόγραμμα ιατρικής φροντίδας σε εθνικό επίπεδο. Σκοπός του προγράμματος είναι να δημιουργήσει ένα είδος κουλτούρας στον τομέα της υγείας που να υποστηρίζει την παροχή φροντίδας με κατάλληλο τρόπο. Κεντρικό ρόλο του προγράμματος διαδραματίζει το πρόγραμμα κατάρτισης με σκοπό να αναπτύξει την ικανότητα των διευθυντών προσωπικού να εργαστούν διαπολιτισμικά όπως επίσης και να γίνουν οι απαραίτητες ενέργειες για να 3
δημιουργηθεί ένα πολιτισμικά ευαισθητοποιημένο περιβάλλον στον τομέα της υγείας (τα κύρια σημεία του προγράμματος παρουσιάζονται στο κεφάλαιο 5.6 του παρόντος εγχειριδίου). Η Εθνική Διαπολιτισμική Στρατηγική για την υγεία της Ιρλανδίας για την περίοδο 2007-2012, με σημείο έναρξης τους τελευταίους μήνες του 2007, αποτελεί ένα πολύ περιεκτικό έγγραφο για το πλαίσιο εργασίας με σκοπό να ενισχύσει την αρμονική συνεργασία του προσωπικού και των χρηστών των υπηρεσιών καθώς και να αναβαθμίσει τον σχεδιασμό, παροχή και να αξιολογήσει την ποιότητα της ιατρικής περίθαλψης για τις εθνικές ομάδες μειονότητας. Δίνοντας προσοχή στα διαπολιτισμικά μοντέλα καλής πρακτικής, σε αναφορές που πραγματοποιούνται από την Διοικητική Υπηρεσία Υγείας και στις προτάσεις της Εθνικής Συμβουλευτικής Επιτροπής για τον Ρατσισμό και την Διαπολιτισμικότητα, το Σχέδιο Δράση το οποίο είναι μέρος της στρατηγικής του 2007-2012 στοχεύει να διασφαλίσει ότι οι πολιτισμικά ευαισθητοποιημένες στρατηγικές υλοποιούνται σε τρεις βασικές περιοχές: Διαρθρωτικό Ήθος, Εργασιακός Χώρος, Στοιχεία Υπηρεσιών απαραίτητα για να υποστηρίξουν την Διαπολιτισμική Κατάρτιση. Ο τομέας της υγείας στην Γερμανία, και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή Mecklenburg-Vorpommern χαρακτηρίζεται επίσης από αυξανόμενη διαπολιτισμικότητα. Αυτό το γεγονός αφορά τόσο τους ασθενείς οι οποίοι έχουν διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο όσο και τη διοίκηση και το προσωπικό του τομέα της υγείας. Εξαιτίας όμως της έλλειψης προσωπικού σε εθνικό επίπεδο, τα νοσοκομεία προσλαμβάνουν αλλοδαπούς για να καλύψουν τις θέσεις, μια και υπάρχει μεγάλη ζήτηση σε ειδικευμένο προσωπικό σε όλες τις πρόσφατα σχηματισμένες πολιτείες, οι ελλείψεις σε ότι αφορά τους εξωτερικούς ασθενείς νοσοκομείων μεγαλώνουν ολοένα και περισσότερο. 600 χειρουργεία ήταν μη επανδρωμένα στην Γερμανία στα τέλη του 2004, έτσι οι αρχές έκαναν κινήσεις για να προσελκύσουν αλλοδαπό ειδικευμένο προσωπικό εκτός αλλά και εντός της χώρας, οι τελευταίοι δεν μπόρεσαν να βρουν εργασία εξαιτίας της μη πιστοποίησης των προσόντων τους (για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με την επίσημη αναγνώριση των προσόντων βλ. κεφάλαιο 3.2). Περίπου 400 εγκρίσεις και άδειες άσκησης επαγγέλματος χορηγήθηκαν σε αλλοδαπούς από το κρατικό γραφείο εξετάσεων μέχρι το τέλος του 2004. Αλλά εκτός αυτού, μεγάλο μέρος του ειδικευμένου προσωπικού από τους 10.000, προερχόμενο κυρίως από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, ενσωματώθηκαν ταχύτατα στο εργατικό δυναμικό μιας και τα προσόντα τους αναγνωρίστηκαν. Μιας και η ζήτηση για απασχόληση ειδικευμένου προσωπικού στον τομέα της υγείας είναι συγκεκριμένη, η κυβέρνηση «προχωρεί σε κινήσεις για την αναγνώριση προσόντων μιας ομάδας ατόμων με συνέπεια την ενσωμάτωση τους στην επαγγελματική ζωή. ( ) Η αποδοχή και στα δύο φύλα είναι πολύ υψηλή» 2. Μια έκθεση που πραγματοποιήθηκε από το Υπουργείο Κοινωνικής Ασφάλισης της πολιτείας Mecklenburg-Vorpommern δείχνει ότι είναι επίσημα εγγεγραμμένοι 145 αλλοδαποί που έχουν τις απαραίτητες γνώσεις για να εργαστούν στον τομέα της υγείας, αλλά παρ όλα αυτά είναι χωρίς εργασία, συμπεριλαμβανομένων 37 γιατρών και 76 νοσοκόμων. Η πλειοψηφία αυτών είναι κάτω από 50 και μπορούν να ασκήσουν το επάγγελμά τους εφόσον αναγνωριστούν επίσημα τα προσόντα τους από την γερμανική κυβέρνηση. Οι Σκανδιναβικές χώρες που έλαβαν μέρος στην έρευνα - Φιλανδία, Νορβηγία και Σουηδία παρουσιάζουν μερικές ομοιότητες αναφορικά με την πολιτισμική ποικιλομορφία στον τομέα της υγείας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν έχουν σημαντικές διαφορές. Οι αλλαγές που έγιναν και στις τρεις αυτές χώρες στην σύνθεση του πληθυσμού τους αντανακλώνται και στον τομέα της υγείας, που χαρακτηρίζεται από μονοπολιτισμικότητα. Όμως, η αυξανόμενη μετανάστευση μεγεθύνει το ζήτημα της παροχής της απαραίτητης ιατρικής φροντίδας στους ασθενείς με διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο. Σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά στοιχεία του 2006, το 12,2% των ανθρώπων που διαμένουν στην Σουηδία δεν έχουν σουηδική ιθαγένεια. Αν στο ποσοστό προσθέσουμε κι αυτούς που ναι μεν γεννήθηκαν στην Σουηδία αλλά από αλλοδαπούς γονείς, τότε το ποσοστό αυτό φθάνει στα 15,8% (Επίσημα στατιστικά στοιχεία, Σουηδία). Οι αντίστοιχοι αριθμοί είναι μικρότεροι για την Νορβηγία (8.3%) και την Φιλανδία (2%). Επιπλέον, η παρούσα κατάσταση συνεπάγεται ότι το 2 Dr Marianne Linke, M-V minister of social security, speech to the M-V Landtag on 10.3.2005. 4
προσωπικό στον τομέα της υγείας θα πρέπει να γνωρίζει ξένες γλώσσες και να διακατέχεται από πολιτισμική ανοχή ώστε να μπορέσει να προσφέρει με επιτυχία τις υπηρεσίες του στους ασθενείς διαφορετικού πολιτισμικού υποβάθρου. Επιπλέον, οι αλλοδαποί εκτός από την ομάδα των ασθενών ανήκουν και στην ομάδα προσωπικού στο σύστημα της υγείας, σε μεγαλύτερα ποσοστά στην Σουηδία και Νορβηγία παρά στην Φιλανδία. Στις μέρες μας, στις τρεις σκανδιναβικές χώρες, οι αλλοδαποί δεν καταλαμβάνουν μόνο θέσεις χαμηλού κοινωνικού κύρους όπως βοηθοί νοσοκόμων και καθαριστές που αποτελεί πάγια ταχτική εισόδου στην αγορά εργασίας αλλά και γιατροί και νοσοκόμοι. Το 2004, για παράδειγμα, περισσότεροι ήταν οι αλλοδαποί γιατροί που έλαβαν άδεια άσκησης επαγγέλματος σε σύγκριση με τους αυτόχθονες (1109 από τους 1868. 59%, βλ. επίσης «Ευρωπαϊκός Διαπολιτισμικός Χώρος Εργασίας: Σουηδία», σελίδα 102, www.eiworkplace.net). Από την άλλη πλευρά οι αλλοδαποί που διαμένουν στην Φιλανδία έχουν χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, αφενός εξαιτίας ότι πολύ λίγοι ήταν αυτοί που παρακολούθησαν την ιατρική σχολή στην Φιλανδία και αφετέρου μεγάλος μέρος αυτών που αποφοίτησαν από ιατρικές σχολές του εξωτερικού δεν έχουν άδεια άσκησης επαγγέλματος. Παρ όλα αυτά προκειμένου να καλυφθεί η αυξημένη ζήτηση σε ιατρικό και βοηθητικό προσωπικό στα νοσοκομεία στις Σκανδιναβικές χώρες, οι αρχές ανέπτυξαν προγράμματα προσέλκυσης αλλοδαπού προσωπικού και γιατρών οι οποίοι είναι ήδη εγκατεστημένοι στην περιοχή, αλλά δεν έχουν λάβει επίσημη αναγνώριση των προσόντων τους. Για παράδειγμα, ειδικά προγράμματα πρόσληψης γιατρών από την Πολωνία, τη Γερμανία και την Ουγγαρία ξεκίνησαν από το 2000 σε πολλές περιοχές της Σουηδίας. Στην Φιλανδία η κυβέρνηση έθεσε σε εφαρμογή ένα ειδικό πρόγραμμα που αφορά τους αλλοδαπούς οδοντιάτρους εκτός ΕΕ προκειμένου να περάσουν από τις επίσημες διαδικασίες αναγνώρισης των διπλωμάτων τους και να πάρουν την άδεια άσκησης επαγγέλματος αφού παρακολουθήσουν μια γρήγορη περίοδο συνεχούς επιμόρφωσης. Βέβαια, όσο αφορά την κατάληψη από τους αλλοδαπούς διευθυντικών θέσεων στον τομέα της υγείας, τα ποσοστά παραμένουν πολύ χαμηλά σε όλες τις Σκανδιναβικές χώρες, και όχι μόνο εκεί μιας και η κατάσταση είναι παρόμοια σε όλες τις χώρες στις οποίες πραγματοποιήθηκε η μελέτη, με εξαίρεση το Ηνωμένο Βασίλειο. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο υπουργός υγείας είχε την απαίτηση από όλες τις Εθνικές Υπηρεσίες Υγείας (National Health Service - NHS) να σκιαγραφήσουν τους τοπικούς στόχους τους για να αυξήσουν τα ποσοστά των εργαζόμενων αλλοδαπών σε όλους τους τομείς της υγείας. Επίσης μια σειρά άλλων μέτρων ανακοινώθηκαν μετά την σύνοδο κορυφής με τους ενδιαφερόμενους φορείς για να αυξηθούν τα ποσοστά πρόσληψης, διατήρησης και ενίσχυσης των αλλοδαπών. Τα μέτρα αυτά αφορούν: Την αύξηση προσλήψεων του αριθμού των Ασιατών νοσοκόμων των οποίων τα ποσοστά είναι χαμηλότερα συγκρινόμενα με τον υπόλοιπο εργαζόμενο πληθυσμό. Την αύξηση προσλήψεων προσωπικού των μειονοτικών ομάδων σε θέσεις εργασίας που οι αυτόχθονες είναι η πλειοψηφία. Την αύξηση του αριθμού των αλλοδαπών που καταλαμβάνουν διευθυντικές θέσεις στον τομέα της υγείας. Επιτεύχθηκαν όλοι οι παραπάνω στόχοι, αλλά χρήζει προσοχής η διάταξη που αναφέρει ότι τουλάχιστον το 7% των διορισθέντων σε μη διοικητικές θέσεις στο Εθνικό Σύστημα Υγείας και μη τμηματικών δημόσιων φορέων πρέπει να προέρχονται από εθνικές μειονοτικές ομάδες. Ο στόχος έχει επιτευχθεί και στους δυο τομείς, ο αριθμός των μη διοικητικών υπαλλήλων στο εθνικό σύστημα υγείας ανέρχεται στο 12,3% ενώ των μή διοικητικών υπαλλήλων (NDPBs) αυξήθηκε στο 10,9%. Το παράδειγμα αυτό είναι δείγμα αξιέπαινης κυβερνητικής δέσμευσης με στόχο την επίτευξη καλύτερων 5
ποσοστών συμμετοχής αλλοδαπών στους δημόσιους φορείς μέσω θετικής διάκρισης και θα μπορούσε να αποτελέσει σημείο αναφοράς για τις άλλες χώρες. 3. Νομοθεσία 3.1 Διεθνείς Κανονισμοί Διασφαλίζοντας το δικαίωμα στην υγεία Οποιαδήποτε συζήτηση σχετικά με την νομοθεσία για την υγεία θα πρέπει να ξεκινήσει από την κατανόηση ότι η υγεία αποτελεί «θεμελιώδες δικαίωμα», και της υποχρέωσης που έχουν όλα τα κράτη να τηρούν τις νόμιμες υποχρεώσεις όπως αυτές καθίστανται φανερές στην διεθνή νομοθεσία. Σύμφωνα με τις διάφορες διατάξεις για την υγεία σε ολόκληρη την Ευρώπη, όλοι οι άνθρωποι έχουν το αδιαφησβήτητο δικαίωμα στην ιατρική περίθαλψη από το εθνικό σύστημα των χωρών. Στην πράξη αυτό σημαίνει ότι καμιά νοσοκομειακή μονάδα δεν μπορεί να αρνηθεί την νοσηλεία σε οποιονδήποτε ο οποίος ασθενεί λόγω ατυχήματος ή αρρώστιας, ανεξαρτήτως αν πληρώνει ή όχι ασφαλιστικές εισφορές. Παρ όλα αυτά, μόνο συγκεκριμένου είδους νοσηλεία προβλέπεται σε αυτούς που προέρχονται από χώρες εκτός συνθήκης Σέγκεν, το οποίο αποτελεί σημείο διαμαρτυρίας από τους οργανισμούς για τα ανθρώπινα δικαιώματα και θεωρείται κατάφορη παραβίαση των διεθνών συνθηκών. Οι διεθνείς συμφωνίες σε αυτό το πλαίσιο αναφέρονται πρώτιστα σε δύο έγγραφα: - Το συμβόλαιο στα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά δικαιώματα, ένα από τα δύο σημαντικά συμβόλαια που υιοθετούνται στο πλαίσιο της Καθολικής Διακήρυξης των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων, η οποία αναγνωρίζει «το δικαίωμα του καθενός στην απόλαυση του υψηλότερου, στα πλαίσια του εφικτού, σωματικού και πνευματικού επιπέδου υγείας και - Η Ευρωπαϊκή Συνθήκη Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Βέβαια κανένα από τα δυο έγγραφα δεν αναφέρεται στην ιατρική περίθαλψη. Βέβαια, υπάρχουν περιπτώσεις όπου η αποτυχία παροχής ιατρικής περίθαλψης μπορεί να παραβιάσει το πανανθρώπινο δικαίωμα στην ζωή (άρθρο 2) και / ή απαγόρευση ή απάνθρωπη και ταπεινωτική μεταχείριση (άρθρο 3) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης. Οι ειδικευμένες αρμόδιες για την υγεία αρχές, οι ρυθμιστικοί οργανισμοί και οι τοπικές αρχές έχουν την πλήρη ευθύνη ως δημόσιες υπηρεσίες να συμμορφωθούν με τις διατάξεις της Συνθήκης. Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης Ο νόμος για την υγεία στοχεύει να δημιουργήσει ένα περιβάλλον στο οποίο η υγεία και η προστασία των ατομικών δικαιωμάτων και γενικών αρχών για την ισότητα και δικαιοσύνη είναι αλληλένδετα. Καθώς περνούν τα χρόνια η νομοθεσία για την υγεία αποκτά βαρύτητα τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Καθώς η υγεία και τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι έννοιες σχεδόν ταυτόσημες, είναι πολύ σημαντικό να ενσωματώσουμε την νομοθεσία και τις πολιτικές για την υγεία στα ανθρώπινα δικαιώματα. Αναμένεται, κυρίως στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ότι η επίδραση που θα έχει η νομοθεσία για την υγεία στις δραστηριότητες του ίδιου τομέα θα αυξηθεί σαν αποτέλεσμα πολλών παραγόντων, π.χ. τον διεθνικό χαρακτήρα της περίθαλψης και των πολιτικών, το ζήτημα της προστασία του καταναλωτή και την νομοθεσία που διέπει τις ιατρικές μονάδες στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Ε.Ε. έχει αποκτήσει ενεργό ρόλο στο πεδίο της υγείας τα τελευταία χρόνια. Η συμμετοχή αυτή μπορεί μόνο να ενισχυθεί με την επικύρωση νέων οργάνων από όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ. Το γεγονός αυτό, προϋποθέτει μια στρατηγική για την τόνωση μιας προσοδοφόρας συνεργασίας μεταξύ των πολιτικών και της νομοθεσίας στον τομέα της υγείας. 6
Η επίσημη πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την υγεία βασίζεται σε ένα παράδοξο γεγονός. Οι ηγέτες της Ένωσης επιδίωκαν από καιρό την διευθέτηση ζητημάτων όπως αυτό της υγείας, όσα απασχολούν τους πολίτες στα πλαίσια της ένωσης. Παρ όλα αυτά, οι πολιτικές τακτικές για την υγεία αποτελούν υψηλή προτεραιότητα για τις κυβερνήσεις των κρατών σε εθνικό επίπεδο, έτσι δίσταζαν να επιτρέψουν την παρέμβαση νομοθετικού διακανονισμού σε συλλογικό επίπεδο. Μερική λύση αποτέλεσε η εφαρμογή της Συνθήκης του Maastricht το 1992, στην οποία προβλέπεται ότι η Ένωση εξουσιοδοτείται για να «ενθαρρύνει την συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών» και «όπου είναι απαραίτητο, να ενισχύει τις ενέργειες τους» αναφορικά με τον τομέα της υγείας (άρθρο 129(1)). Έτσι εγκρίθηκε η χρηματική χορηγία για την πραγματοποίηση προγραμμάτων για την υγεία στο επίπεδο της Ένωσης, αλλά δεν μπορούσε να εναρμονίσει τα μέτρα που έπρεπε να ακολουθήσουν οι δημόσιες υπηρεσίες υγείας σε όλα τα κράτη της Ένωσης (άρθρο 129(4)). Η εξουσιοδότηση που είχε η Ένωση για να παρεμβαίνει στον τομέα της υγείας επαναπροσδιορίστηκε το 1997 με την συνθήκη του Amsterdam, η εξουσία της ενισχύθηκε σημαντικά. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ανέλαβε την υποχρέωση να διασφαλίσει «υψηλό τον πήχη προστασίας στην υγεία» μέσω του «προσδιορισμού και εφαρμογή όλων των πολιτικών και δραστηριοτήτων της Ένωσης» και να συνεργαστεί με τα κράτη μέλη για να βελτιώσει την ποιότητα την δημόσιας υγείας, να διευθετήσει τις όποιες δυσλειτουργίες και να «προβεί σε ενέργειες πρόληψης καταστάσεων που εγκυμονούν κινδύνους για την δημόσια υγεία» (άρθρο 152(1)). Παρ όλα αυτά, η εναρμόνιση της εθνικής νομοθεσίας για την δημόσια υγεία στο εσωτερικό των κρατών μελών με τις διατάξεις της Ένωσης - εκτός δυο εξαιρέσεων- εμποδίστηκε και έτσι η Ευρωπαϊκή Ένωση αρκέστηκε να «σέβεται πλήρως» την ευθύνη των κρατών μελών να ρυθμίζουν μόνα τους τον τρόπο λειτουργίας των υπηρεσιών υγείας και ιατρικής περίθαλψης ( 152(4, 5)). Επίδραση της Ευρωπαϊκής νομοθεσίας στην παροχή των ιατρικών υπηρεσιών Η Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Κοινότητα μπορεί να απαγορεύει στην Ένωση να επιβάλλει τις πολιτικές για την υγεία στα κράτη μέλη με τέτοιο τρόπο ώστε να εμποδίζει την ρύθμιση αυτού του τομέα σε εθνικό επίπεδο, αλλά το γεγονός αυτό δεν απομονώνει την υγεία και ιατρικά επαγγέλματα από την επίδραση που έχει ο ευρωπαϊκός νόμος σε άλλες περιοχές. Υπάρχουν άπειρα παραδείγματα που καταδεικνύουν τους τρόπους με τους οποίους η ΕΕ μπορεί να επηρεάσει την πολιτική για την υγεία, όπως το δικαίωμα όλων των πολιτών της ΕΕ να λαμβάνουν ιατρική φροντίδα σε άλλο κράτος μέλος σύμφωνα με τις επιταγές της εθνικής νομοθεσίας, το κοινό δίκτυο συνεργασίας για την επιδημιολογική επιτήρηση και έλεγχο των μεταδιδόμενων ασθενειών. Οι δυο νόμοι της ΕΕ που έχουν επιφέρει σημαντικές αλλαγές στην ιατρική σε ολόκληρη την ένωση αξίζουν ιδιαίτερης μνείας, μιας και σχετίζονται άμεσα με τον χώρο εργασίας: η οδηγία για τους γιατρούς και η οδηγία για το ωράριο εργασίας, αλλά καμιά από τις δυο δεν θεωρήθηκε σαν μέτρο πολιτικής του ιατρικού τομέα. Αν στόχος της οδηγίας για το ωράριο είναι απλά να προστατεύσει τους εργαζόμενους από την καταστρατήγηση του ωραρίου στα διάφορα επαγγέλματα, οι επιδράσεις της είναι φανερές, ενώ η οδηγία για τους γιατρούς χρήζει ιδιαίτερης προσοχής εξαιτίας της πολυπλοκότητας της κατάστασης σε περιπτώσεις μετακίνησης του εργατικού δυναμικού και αναγνώρισης των δεξιοτήτων. 3.2 Αναγνώριση των Δεξιοτήτων 3.2.1 Το σύστημα αυτόματης αναγνώρισης των δεξιοτήτων που αποκτιούνται σε κράτος μέλος της ΕΕ/ EOX 3 Η οδηγία σε ότι αφορά στους γιατρούς είναι μια από τις οδηγίες που πρότεινε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή την δεκαετία του 1970 ώστε να ενισχύσει την ελεύθερη κινητικότητα των εργαζομένων και ολόκληρου 3 Κεφάλαιο III of της Κοινοτικής Οδηγίας 2005/36/EC. 7
του επαγγελματικού κόσμου. Η οδηγία συντέθηκε με σκοπό να εξασφαλίσει την αυτόματη και αμοιβαία αναγνώριση του ιατρικού επαγγέλματος στις χώρες μέλη της ΕΕ, εμπεριέχοντας δικλείδες ασφαλείας για την πιστοποίηση της ποιότητας της γνώσης (που εκφράστηκαν με επιμορφωτικά σεμινάρια). Αυτή ήταν η βάση για την Ευρωπαϊκή Οδηγία 93/16/EEC του Απριλίου 1993 με σκοπό να διευκολύνει την ελεύθερη μετακίνηση των γιατρών και να επιτρέψει την αμοιβαία αναγνώριση των πτυχίων τους καθώς και άλλων επισήμως αναγνωρισμένων διπλωμάτων. Βέβαια με την διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς ανατολάς, το ζήτημα επανεξετάστηκε εκ νέου από την Οδηγία 2005/36/EC, η οποία εφαρμόζεται σε όλα τα κράτη μέλη των οποίων οι πολίτες επιθυμούν να ασκήσουν άλλο επάγγελμα εκτός του γιατρού σε άλλο κράτος μέλος, μιας και όλα συμπεριλαμβάνονται στην παρούσα οδηγία και καλύπτει επίσης και τους αυτό -απασχολούμενους. Όμως, όπως θα δούμε παρακάτω, παρόλο που η Οδηγία προωθεί την αυτόματη αναγνώριση του πτυχίου, η διαδικασία δεν εξελίσσεται αυτόματα και απαιτεί γραφειοκρατικές διαδικασίες Η κύρια αρχή που κρύβεται πίσω από την αναγνώριση των δεξιοτήτων στα πλαίσια της ΕΕ ότι αν κάποιος έχει ολοκληρώσει ένα μεγάλο μέρος των σπουδών σε ένα κράτος μέλος, οι δεξιότητες που απέκτησε θα αναγνωριστούν και τα υπόλοιπα κράτη μέλη. Η αρχή της αναγνώρισης επίσης ισχύει και στις χώρες μέλη του ΕΟΧ (Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου) (Λιχτενστάιν, Ισλανδία και Νορβηγία) και Ελβετία. Κάθε κράτος μέλος αυτόματα αναγνωρίζει τα πτυχία της αλλοδαπής επιτρέποντας την πρόσβαση στην αγορά εργασίας στους γιατρούς, νοσοκόμους γενικών καθηκόντων, τους οδοντιάτρους, μαίες και φαρμακοποιούς, όπως αναφέρεται στο παράρτημα V της Οδηγίας. Η παρούσα Οδηγία επίσης υιοθετεί την αρχή της αυτόματης αναγνώρισης όσο αφορά την ιατρική και οδοντιατρική ειδικότητα που είναι κοινές σε τουλάχιστον δυο κράτη μέλη, αλλά περιορίζει μελλοντικές προσθήκες για αυτόματα αναγνώριση στην Οδηγία2005/36/EC για τις νέες ιατρικές ειδικότητες. Ο περιορισμός αυτός αφορά την αναγνώριση ειδικότητας από τουλάχιστον τα 2/5 των κρατών μελών. Με άλλα λόγια, οποιαδήποτε ιατρική προσθήκη στην λίστα με τις ειδικότητες, πρέπει να υπόκειται σε αμοιβαία αναγνώριση από το 40% των κρατών μελών Για λόγους ισοτιμίας των δεξιοτήτων, η Οδηγία προβλέπει μια σειρά από ελάχιστους όρους κατάρτισης για τα παρακάτω επαγγέλματα: Στην περίπτωση των γιατρών, αναγνωρίζεται η βασική ιατρική εκπαίδευση εφόσον είναι εξαετούς φοίτησης ή 5,500 ωρών θεωρητικής και πρακτικής κατάρτισης η οποία παρέχεται υπό την επίβλεψη ενός πανεπιστημιακού ιδρύματος. Η ολοκλήρωση της βασικής εκπαίδευσης είναι υποχρεωτικό βήμα προκειμένου ένας γιατρός να πάρει ειδικότητα ή να γίνει παθολόγος. Η εκπαίδευση που αφορά την ειδικότητα περιλαμβάνει επιπρόσθετη πλήρης θεωρητικής και πρακτικής εκπαίδευσης στο πανεπιστήμιο ή σε άλλα αναγνωρισμένα ιδρύματα / κέντρα, της οποίας η διάρκεια δεν θα πρέπει να είναι λιγότερο από αυτή που αναφέρεται στο παράρτημα V της Οδηγίας (όπως για παράδειγμα, απαιτούνται 5 επιπλέον χρόνια φοίτησης για να αποκτήσει κανείς ειδικότητα στην γενική χειρουργική). Προκειμένου να αναγνωριστεί η ειδικότητα του παθολόγου, οι ειδικευόμενοι πρέπει να έχουν ολοκληρώσει την βασική εκπαίδευση καθώς και την πλήρης φοίτηση πρακτικής φύσεως σε αναγνωρισμένα νοσοκομεία, πιο συγκεκριμένα: - Για τουλάχιστον 2 χρόνια για όσους έλαβαν πτυχίο πριν την 1/1/2006 - Και τρία χρόνια για όσα πτυχία εκδόθηκαν μετά από αυτήν την ημερομηνία. Αξίζει να σημειωθεί ότι η κατάρτιση μπορεί να τμηματοποιηθεί και οι σπουδαστές μπορούν να παρακολουθήσουν τα διάφορα τμήματα της σε διαφορετικές χώρες της ΕΕ, αλλά και σε αυτήν την περίπτωση το πτυχίο υποβάλλεται σε διαδικασία αναγνώρισης. Οι νοσοκόμοι γενικών καθηκόντων πρέπει να έχουν παρακολουθήσει τουλάχιστον μαθήματα τριετούς πλήρους φοίτησης ή 4,600 ωρών θεωρητικής και κλινικής εκπαίδευσης, ενώ η Οδηγία περιγράφει στο παράρτημα V, παράγραφος 5.2.2, τις βασικές προϋποθέσεις που πρέπει να περιλαμβάνει το πρόγραμμα σπουδών. 8
Τα πτυχία οδοντιατρικής αναγνωρίζονται αν η ελάχιστη διάρκεια εκπαίδευσης είναι πενταετής και πλήρους κατάρτισης και το πρόγραμμα σπουδών περιλαμβάνει τα μαθήματα όπως αυτά αναφέρονται στο παράρτημα V της οδηγίας, παράγραφος 5.3.2. Το πτυχίο της Μαίας αναγνωρίζεται αν: Κατά την διάρκεια της εκπαίδευσης τους έλαβαν θεωρητικά και πρακτικά μαθήματα πλήρους τριετούς φοίτησης, ή Στην περίπτωση που έχουν πτυχίο νοσοκόμας γενικών καθηκόντων και έχουν παρακολουθήσει πλήρης 18μηνη φοίτηση ως μαίες. Οι Φαρμακοποιοί αναγνωρίζονται ως ειδικότητα αν έχουν παρακολουθήσει μαθήματα τουλάχιστον πενταετούς φοίτησης, από τα οποία τα τέσσερα πρώτα χρόνια να αφορούν πλήρους θεωρητικής και πρακτικής κατάρτισης στο πανεπιστήμιο και 6μηνη πρακτική άσκηση σε φαρμακείο που είναι ανοικτό για το κοινό ή σε νοσοκομείο. Διαδικασία για την αμοιβαία αναγνώριση των επαγγελματικών ιατρικών δεξιοτήτων Αίτηση υποβάλλεται από τον ενδιαφερόμενο στην αρμόδια αρχή του κράτους υποδοχής, συνοδευόμενη από τα απαραίτητα έγγραφα και πιστοποιητικά. Σύμφωνα με την Οδηγία 2005/36/EC, μέσα σε διάστημα ενός μήνα η αρμόδια αρχή οφείλει να ενημερώσει για την παραλαβή της αίτησης καθώς και να επισείσει την προσοχή σε περίπτωση που λείπει κάποιο έγγραφο. Μια γνωμοδότηση πρέπει να δοθεί σε χρονικό διάστημα τριών μηνών, σχετικά με το εάν η αίτηση είναι πλήρης. Σε περίπτωση απόρριψης, αιτιολογούνται οι λόγοι. Μέχρι την λήξη της προθεσμίας, και σε περίπτωση απόρριψης, ο αιτών μπορεί να παραπέμψει την υπόθεση στο δικαστήριο της χώρας του. Καλό είναι να σημειώσουμε ότι όλοι οι όροι και προϋποθέσεις που αναφέρονται παραπάνω, εφαρμόζονται μόνο σε περιπτώσεις που τα προσόντα αποκτήθηκαν σε χώρες μέλη της ΕΕ /ΕΟΧ. Όσο αφορά για τα πτυχία που έχουν αποκτηθεί σε τρίτες χώρες, εφαρμόζονται διαφορετικές ρυθμίσεις που είναι ξεχωριστές σε κάθε κράτος μέλος. Επιπλέον, η Οδηγία δεν εγγυάται ότι τα πτυχία από τρίτες χώρες που αναγνωριστήκαν από ένα κράτος μέλος, θα αναγνωριστούν αυτόματα στα υπόλοιπα (π.χ. ένα δίπλωμα ιατρικής που χορηγήθηκε από πανεπιστήμιο της Σερβίας, το οποίο αναγνωρίστηκε από την αρμόδια αρχή στην Αυστρία, δεν συνεπάγεται ότι θα αναγνωριστεί αυτόματα και στα υπόλοιπα κράτη μέλη και ότι θα πρέπει να περάσει από ξεχωριστές διαδικασίες όπως αυτές προβλέπονται ξεχωριστά σε κάθε χώρα, σε αυτήν την περίπτωση το κάθε κράτος μέλος εφαρμόζει ξεχωριστές ρυθμίσεις). 3.3.2 Αμοιβαία αναγνώριση των δεξιοτήτων στα πλαίσια της Σκανδιναβικής Συμφωνίας Η τελευταία συμφωνία της ενοποιημένης σκανδιναβικής αγοράς εργασίας για την ιατρική περίθαλψη τέθηκε σε εφαρμογή στις αρχές του 1994. Η συμφωνία αφορά τους επαγγελματίες που προέχονται από τις χώρες Ισλανδία, Νορβηγία, Σουηδία, Φινλανδία ή Δανία. Τα προσόντα για τα επαγγέλματα του ιατρικού κλάδου είναι παρόμοια και έχουν αναγνωριστεί από σε αυτές τις χώρες. Γι αυτό τον λόγο και επειδή ισχύει η συμφωνία, τα ιατρικά προσόντα που αποκτήθηκαν στις σκανδιναβικές χώρες αναγνωρίζονται αυτόματα και στις υπόλοιπες, χωρίς να γίνουν περεταίρω διεργασίες. Αυτή η συγκεκριμένη συμφωνία διευκολύνει την κινητικότητα των πολιτών σε αυτές τις χώρες σε μεγαλύτερο βαθμό σε σύγκριση με τα κράτη μέλη των ΕΕ/ ΕΟΧ, καθώς στην Σκανδιναβία δεν απαιτείται ξεχωριστή απόφαση για την αναγνώριση του πτυχίου ώστε οι υποψήφιοι να έχουν το δικαίωμα να κάνουν διεκδικήσουν μια θέση στον δημόσιο τομέα, εάν τα προσόντα τους τα έλαβαν στις σκανδιναβικές χώρες. 3.3.3 Πιστοποίηση των προσόντων που αποκτήθηκαν εκτός ΕΕ/ ΕΟΧ Σε αντίθεση με τα ιατρικά επαγγέλματα στα πλαίσια της ΕΕ, των οποίων οι κάτοχοι μπορούν να αρχίζουν να εργάζονται σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες σχεδόν αμέσως, για έναν γιατρό που είναι πολίτης χώρας που δεν ανήκει στην ΕΕ /ΕΟΧ ή στις σκανδιναβικές χώρες, δεν διασφαλίζονται από 9
καμιά επίσημη συνθήκη ότι τα προσόντα τους θα αναγνωριστούν αυτόματα σαν γιατροί στις 10 χώρες του δείγματος μας. Θα πρέπει να κάνουν ξεχωριστή αίτηση αξιολόγησης για έγκριση. Η διαδικασία αφορά την αξιολόγηση της ιατρικής τους εκπαίδευσης, την επιμόρφωση τους με επιπλέον μαθήματα, εφόσον χρειάζεται και στις περισσότερες περιπτώσεις την συμμετοχή τους σε εξετάσεις. Η διαδικασία αυτή έχει αποδειχθεί ότι είναι πολύ κουραστική για πολλούς γιατρούς και απαιτεί από 2 έως 8 χρόνια. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι πολλοί από τους γιατρούς που έχουν σπουδάσει σε χώρες εκτός της ΕΕ, εργάζονται σε άλλο κλάδο εκτός της ειδικότητας τους και συχνά παραμένουν εκτός του επαγγελματικού κύκλου (professional circle) περισσότερο από όσο είναι απαραίτητο. Κάποιου είδους δράση συντελείται έτσι ώστε να γίνει η διαδικασία της αναγνώρισης ταχύτερη. Για παράδειγμα, στην Σουηδία η διαδικασία για την χορήγηση άδειας άσκησης επαγγέλματος αποκτά περισσότερη δομή καθώς επίσης πολλά είναι τα προγράμματα για την επιτάχυνση της διαδικασίας την περίοδο από το 2000-2003, όπως Projekt utländska läkare ( Πρόγραμμα για τους αλλοδαπούς γιατρούς ), Legatimation.nu ( εγγεγραμμένα επαγγέλματα), το πρόγραμμα Stockholm και το πρόγραμμα Malmö (για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά βλ. «Ευρωπαϊκό Διαπολιτισμικό Χώρο εργασίας: Σουηδία» στο www.eiwokplace.net). Στην Ιταλία, τέθηκαν σε εφαρμογή ειδικές ρυθμίσεις για να επιτρέψουν την έκδοση ταχύτερων αποτελεσμάτων στις ειδικότητες που υπάρχουν έλλειψη στην εγχώρια αγορά εργασίας. Έτσι σε μια χώρα η αναγνώριση των πτυχίων της αλλοδαπής, υπό κανονικές συνθήκες αναγνωρίζονται από την αρμόδια υπηρεσία του Υπουργείου Υγείας, αλλά τα τελευταία δυο χρόνια η κεντρική διοίκηση αναγκάστηκε να εξουσιοδοτήσει τους περιφερειακούς φορείς με σκοπό να επιταχύνει την διαδικασία της πρόσληψης αλλοδαπών σε ειδικότητες που παρατηρούνται ελλείψεις. 3.3.4 Γλωσσικές Δεξιότητες Σύμφωνα με Ευρωπαϊκό Νόμο, τα κράτη μέλη μπορούν να απαιτήσουν από τους αλλοδαπούς να γνωρίζουν απαραίτητα γλώσσα για να εξασκήσουν ένα επάγγελμα. Αυτό το μέτρο πρέπει να εφαρμοστεί αναλογικά, αποκλείοντας τη συστηματική επιβολή των γλωσσικών εξετάσεων προτού χορηγηθεί η άδεια άσκησης επαγγέλματος. Αξίζει να σημειωθεί ότι η αξιολόγηση γλωσσικών δεξιοτήτων συνιστά ξεχωριστή διαδικασία από την αναγνώριση του πτυχίου. Η αξιολόγηση της γλώσσας πρέπει να λαμβάνει χώρα μετά την αναγνώριση, τη στιγμή που επιδιώκεται η πραγματική πρόσβαση στην αγορά εργασίας. Με άλλα λόγια, το δικαίωμα εξάσκησης των ιατρικών επαγγελμάτων δεν εξαρτάται από την γνώση ή μη της επίσημης γλώσσας της χώρας υποδοχής, παρόλα αυτά στην πράξη, οι εργοδότες έχουν το δικαίωμα να απαιτήσουν την επάρκεια της γλώσσας πριν προβούν σε προσλήψεις. Για παράδειγμα, όλοι οι αλλοδαποί εργαζόμενοι στον τομέα της Υγείας στο Ηνωμένο Βασίλειο, πρέπει να γνωρίζουν αγγλικά όπως επίσης να είναι κάτοχοι εθνικών πιστοποιητικών. Διαγωνισμοί για την γλωσσική επάρκεια διεξάγονται και οι αλλοδαποί συνίστανται να λαμβάνουν μέρος σε αυτές πρωτού υποβάλλουν αιτήσεις για απασχόληση. Παρόλα αυτά, ένας αλλοδαπός που κατέχει όλα τα απαραίτητα έγγραφα και έχει περάσει την διαδικασία της αναγνώρισης με επιτυχία, αλλά δεν γνωρίζει καλά την αγγλική γλώσσα, μπορεί αν θέλει να ανοίξει ιδιωτικό ιατρείο, καθώς δεν υφίσταται κανένα νομικό εμπόδιο. Η κατάσταση είναι λίγο έως πολύ ίδια στις περισσότερες χώρες, καθώς οι εργοδότες θα προσλάβουν γιατρούς των οποίων τα πτυχία έχουν αναγνωριστεί αρχικά και δευτερευόντως θα εξετάσουν την επάρκεια γνώσης της γλώσσας η οποία συνίσταται να είναι σε άριστο επίπεδο. Οι νομικές διατάξεις διαφέρουν ελαφρώς για τους νοσοκόμους, των οποίων η γλωσσική επάρκεια μπορεί και να μην είναι σε τόσο υψηλά επίπεδα. Για παράδειγμα, στην Ιρλανδία, μέχρι το 2003, δεν απαιτούνταν η απόδειξη της γνώσης της αγγλικής γλώσσας κατά τις διαδικασίες επιλογής προσωπικού με αποτέλεσμα την πρόσληψη μερικών νοσοκόμων των οποίων το επίπεδο των αγγλικών τους ήταν πολύ χαμηλό. Παρόλο που ακόμα και σήμερα δεν απαιτείται η απόδειξη γνώσης της αγγλικής γλώσσας για το βοηθητικό προσωπικό στον τομέα της υγείας, για το εγγεγραμμένο προσωπικό με ειδικότητα νοσοκόμου είναι υποχρεωτική η πιστοποίηση της επάρκειας της γλώσσας 10
με δίπλωμα IELTS - Διεθνείς Πρότυπα Διδασκαλίας της Αγγλικής Γλώσσας - International English Language Teaching Standards) ή με δίπλωμα TOEFL Γραπτή δοκιμασία των αγγλικών σαν ξένη γλώσσα - Test of English as a Foreign Language). 4. Προσκλήσεις στον Διαπολιτισμικό Χώρο Εργασίας Αυτό το κεφάλαιο εστιάζει στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι με διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο στον χώρο εργασίας. Πιο συγκεκριμένα, στον τομέα της υγείας, το θέμα είναι η αλληλεπίδραση με τους συναδέλφους όσο και η επαφή με ασθενείς διαφορετικής κουλτούρας. Είναι εμφανές ότι το συγκεκριμένο ζήτημα σε ένα περιβάλλον τόσο ευαίσθητο και επιρρεπές σε άγχος προκαλεί διάφορες προκλήσεις. Έχουμε επιλέξει να παρουσιάζουμε τις προκλήσεις που είναι κοινές και στις 10 εξεταζόμενες χώρες, αν και παρουσιάζονται αποκλίσεις ακόμα και στις ίδιες κατηγορίες. Σε μερικές περιπτώσεις, είμαστε σε θέση να προσδιορίσουμε πραγματικές λύσεις στα προβλήματα που μπορούν να εφαρμοστούν από τους γιατρούς και χρησιμοποιούνται σαν απαντήσεις στις προκλήσεις. 4.1 Γλώσσα Η πιο κοινή πρόκληση σε όλες τις χώρες στον τομέα της υγείας αφορά την γλώσσα. Η συγκεκριμένη πρόκληση δεν αποτελεί έκπληξη, διότι οι γλωσσικές δυσκολίες παρουσιάζονται εκεί όπου υπάρχει αλληλεπίδραση. Βέβαια η αναγνώριση αυτών των δυσκολιών δεν συνεπάγεται απαραίτητα την ευαισθησία στις διαπολιτισμικές διαφορές. Οι γλωσσικές διαφορές επηρεάζουν κατά ένα πολύ μεγάλο βαθμό την επικοινωνία στον τομέα της υγείας: έλλειψη κατανόησης ή παρερμήνευση των γλωσσικών εκφράσεων και αυτό το γεγονός εύκολα μπορεί να οδηγήσει σε επικοινωνιακή αποτυχία και επικίνδυνες καταστάσεις. 4.1.1 Γλωσσική Επάρκεια Το χαμηλό επίπεδο γλωσσικής επάρκειας μπορεί να προκαλέσει αβεβαιότητα σε ασθενείς και προσωπικό. Είναι γενικά γνωστό και εμφανίζεται σε όλες τις περιπτωσιολογικές μελέτες ότι οι γιατροί έχουν άριστο επίπεδο της επαγγελματικής, ιατρικής γλώσσας, λόγω του ότι ζητούνται από τους εργοδότες. Οι αλλοδαποί γιατροί αν και νιώθουν ότι γνωρίζουν πολύ καλά την γλώσσα, δεν διστάζουν να τονίσουν μερικά γλωσσικά εμπόδια. Περίπου το 60% των ερωτηθέντων γιατρών δηλώνουν ότι καταλαβαίνουν τα πάντα αλλά έχουν πρόβλημα με την προφορά ορισμένων ασθενών. Ενώ το 40% θεωρεί ότι αντιμετωπίζει δυσκολία στην κατανόηση των διαφορετικών διαλέκτων. Στην πλειοψηφία τους οι αλλοδαποί γιατροί ανέφεραν το πρόβλημα της προφοράς, αλλά έχουν την γνώμη ότι το επίπεδο του λεξιλογίου τους είναι πολύ ικανοποιητικό. Έτσι τα προβλήματα με την γλώσσα δεν αφορούν τόσο τους συναδέλφους γιατρούς, αλλά με τις αλλοδαπές νοσοκόμες οι οποίες δεν έχουν κατά ανάγκη το ίδιο επίπεδο επάρκειας στην γλώσσα προκειμένου να προσληφθούν - και με τους αλλοδαπούς ασθενείς. Άλλο ένα πρόβλημα που αναφέρεται είναι η χρήση μιας τρίτης γλώσσας όπως τα αγγλικά, κατά την επικοινωνία των γιατρών με αλλοδαπούς ασθενείς. Αυτό που συμβαίνει είναι οι ασθενείς να μην μπορούν να περιγράψουν τα συμπτώματα στους γιατρούς, έτσι καθιστώντας την διαδικασία της ίασης δύσκολη υπόθεση. Το γεγονός ότι κανένα από τα συμβαλλόμενα μέρη δεν γνωρίζουν την αγγλική ως μητρική τους γλώσσα, δημιουργεί συνθήκες αβεβαιότητας ο γιατρός δεν είναι σίγουρος ότι έχει κατανοήσει πλήρως τα συμπτώματα και ο ασθενής είναι αβέβαιος για τις οδηγίες που πρέπει να ακολουθήσει. Ένας Φιλανδός γιατρός τόνισε την μεγάλη σημασία που έχει, οι ασθενείς να κατανοούν πλήρως τα λεγόμενα των γιατρών αναφορικά με τα φάρμακα, π.χ. η λήψη φαρμάκου σε περιπτώσει διαβήτη. Το πρόβλημα ενισχύεται ακόμα περισσότερο όταν ο ασθενής δεν γνωρίζει π.χ. τα φιλανδικά σε ικανοποιητικά επίπεδο, όντας στην Φιλανδία, ακόμη τα διαφορετικά πολιτισμικά στοιχεία εμποδίζουν την επικοινωνία και διευκρινήσεις δεν παρέχονται. Σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι ζωτικής σημασίας ο γιατρός να ελέγχει αν το μήνυμα του έχει γίνει κατανοητό από τον δέκτη και έτσι να χρησιμοποιήσει βοηθητικά μέσα για να το ερμηνεύσει (γλώσσα του σώματος, εικόνες). Μια σειρά από ικανοποιητικές 11
λύσεις προσδιορίστηκαν σε ιταλικά και ιρλανδικά νοσοκομεία, κατόπιν μελέτης. Έχουν δημιουργηθεί βασικές πληροφοριακές κάρτες γραμμένες σε απλή και κατανοητή γλώσσα με εικόνες. Ταυτόχρονα, πειραματικά, μερικοί γιατροί εφοδιάστηκαν με πίνακες οι οποίοι παρουσιάζουν σε μορφή εικόνας καταστάσεις που αντιστοιχούν σε συμπτώματα από τις πιο κοινές αρρώστιες. Αυτοί οι πίνακες εκτός από εικόνες συνοδεύονται και από λεζάντες που αντιστοιχούν σε αυτές, που περιγράφουν συνοπτικά τα συμπτώματα και την αρρώστια. Οι λεζάντες είναι μεταφρασμένες στις γλώσσες του αλλοδαπού πληθυσμού που αντιπροσωπεύονται με μεγαλύτερη συχνότητα στην χώρα. Οι πίνακες αυτοί κατά τον σχεδιασμό τους απαίτησαν την παρουσία γιατρού, αλλά στο σύνολο του το πείραμα είχε θετικά αποτελέσματα τα οποία φάνηκαν από την αρχή της εφαρμογής του. Ταυτόχρονα, παρουσιάστηκε σημαντική βελτίωση στην αποτελεσματικότητα της επικοινωνίας, χρησιμοποιώντας κατά την επικοινωνία χειρονομίες οι οποίες έχουν το ίδιο νόημα σε όλους του πολιτισμούς και βοηθούν να γίνει η περιγραφή των συμπτωμάτων των ασθενών. Η επικοινωνία ανάμεσα σε αλλοδαπούς συναδέλφους επίσης απαιτεί μια μικρή καμπή από την κανονική χρήση της μητρικής γλώσσας κάποιου και οι περισσότεροι ερωτώμενοι γνωρίζουν αυτό το γεγονός. Η μεγαλύτερη πρόκληση σε αυτή την περίπτωση είναι η προσαρμογή του σωστού τόνου και λέξεων χωρίς να προσβάλει το συνομιλούντα ή να έχει παιδιάστικο χαρακτήρα. Μια γιατρός από την Φιλανδία ανέφερε ότι μερικές φορές δεν γνωρίζει αν οι αλλοδαποί νοσοκόμοι κατανόησαν αυτά που τους λέει. Σε αυτές τις περιπτώσεις πάντα ελέγχει αν το μήνυμα της έγινε κατανοητό από τον δέκτη χρησιμοποιώντας πιο απλή γλώσσα, αλλά μερικές φορές το αποφεύγει, γιατί δεν θέλει να προσβάλει τους νοσοκόμους με το να τους συμπεριφέρεται «σαν σε παιδί το οποίο δεν καταλαβαίνει αυτό που του λες». Μερικές φορές οι ασθενείς εκφράζουν την ανησυχία που νιώθουν όταν το προσωπικό δεν μιλά την γλώσσα τους. Για παράδειγμα, οι Σουηδοί τονίζουν τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν με την κατανόηση των «σπαστών σουηδικών» από τους αλλοδαπούς συναδέλφους τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις η αβεβαιότητα και το στρες μπορεί να λάβει χώρα. Η έλλειψη γλωσσικής ικανότητας και το χαμηλό επίπεδο αλληλεπίδρασης, μερικές φορές κάνει τους αυτόχθονες κατοίκους καχύποπτους, κάνοντας σκέψεις όπως «είναι καλός γιατρός, αν δεν μπορεί να μιλήσει και προέρχεται από τριτοκοσμική χώρα, πως μπορεί να είμαι σίγουρος ότι μπορεί να με βοηθήσει;». Οι αλλοδαπές νοσοκόμες στην Ιρλανδία, εξηγούν ότι επειδή έχουν χαμηλό επίπεδο γνώσης της γλώσσας γίνονται εύκολα παρεξηγήσιμες, σαν ένα τρόπο να καταδείξουν την έλλειψη επαγγελματισμού. Στην Γερμανία, οι δυσκολίες των γιατρών να χρησιμοποιήσουν την γερμανική γλώσσα οδηγεί σε αβεβαιότητα και στις σκέψεις ότι αν οι γιατροί δεν ξέρουν καλά γερμανικά, μπορεί να μην κατανοήσουν καλά τα λεγόμενα του ασθενούς και έτσι να μην δώσουν την κατάλληλη θεραπεία. Δεν είναι λίγες οι φορές που οι ασθενείς δεν αναφέρουν τα πάντα για την κατάσταση της υγείας τους, δεν ανοίγονται εύκολα και αμφισβητούν την αποτελεσματικότητα της θεραπείας. Προκειμένου να ξεπεραστούν τα προβλήματα με μερικούς ασθενείς κυρίως νεοφερμένους και ηλικιωμένες μετανάστες, η χρήση διερμηνέα κρίνεται αναγκαία. Η χρήση διερμηνέα μπορεί να μοιάζει απλή αλλά απαιτούνται ειδικές δεξιότητες τόσο από τους διερμηνείς όσο και από τους γιατρούς. Επιπλέον, η διερμηνεία είναι ακριβής υπηρεσία και τις περισσότερες φορές η ιατρική γνωμάτευση απαιτεί περισσότερο χρόνο όταν υπάρχει διερμηνέας, χωρίς να παραβλέπουμε το γεγονός ότι πολλές φορές η διάγνωση και οι οδηγίες περιπλέκονται. Επίσης όταν χρησιμοποιούνται διερμηνείς, πολιτισμικά ζητήματα ανακύπτουν: υπάρχουν ασθενείς που επιθυμούν να ακούσουν την διάγνωση από το στόμα του γιατρού έτσι δεν εμπιστεύονται αυτά που τους μεταφέρει ο διερμηνέας. Έτσι οι υπηρεσίες ιατρικής φροντίδας πρέπει να είναι πολύ προσεκτικοί κατά την επιλογή του διερμηνέα. Μπορούν να λειτουργήσουν σαν διερμηνείς: συγγενείς, π.χ. σύζυγος, παιδί, αδερφός, ιατρικό προσωπικό με το ίδιο πολιτισμικό υπόβαθρο με τον ασθενή ή ένας εγκεκριμένος διερμηνέας. Όλες οι παραπάνω εναλλακτικές προτάσεις έχουν τα συν και τα μείον τα οποία παρουσιάζονται παρακάτω. 12
Οι συγγενείς του ασθενούς ως διερμηνείς Οι συγγενείς γνωρίζουν τον ασθενή και στην περίπτωση που αυτός δεν δύναται να αναφέρει τα συμπτώματα,κλπ, οι συγγενείς μπορούν να μεταλαμπαδεύσουν αυτές τις πολύτιμες πληροφορίες στους γιατρούς. Επιπλέον, η παρουσία των συγγενών και φίλων δίνει στον ασθενή την αίσθηση της ασφάλειας. Παρόλα αυτά, οι συγγενείς, ίσως να μην έχουν ικανοποιητικό επίπεδο της ομιλούμενης γλώσσας ώστε να μεταφράσουν σωστά. Επιπλέον, ενδέχεται να μην μεταφράσουν όλες τις πληροφορίες, θεωρώντας ότι μερικές πληροφορίες δεν είναι απαραίτητο να ειπωθούν. Μερικές φορές, οι συγγενείς γνωρίζουν καλύτερα γιατί δεν θα έπρεπε να αναφέρουν κάτι, ενώ σε μερικές χώρες, είναι θέμα προσωπικών δεδομένων ότι δηλαδή ο γιατρός δεν επιτρέπεται να μεταφέρει πληροφορίες για την υγεία του ασθενούς χωρίς την συγκατάθεση του, και κατά συνέπεια ο ασθενής μπορεί να παραπέμψει τον γιατρό στα δικαστήρια για κοινοποίηση προσωπικών δεδομένων. Ταυτόχρονα, οι γιατροί ενδέχεται να αντιμετωπίσουν ηθικό ζήτημα τι είδους πληροφορίες θα ήθελε ο ασθενής να κοινοποιηθούν ακόμα και στους συγγενείς? Το προσωπικό για την ιατρική φροντίδα με το ίδιο γλωσσικό υπόβαθρο, ως διερμηνείς. Καθώς ένα σημαντικό ποσοστό του προσωπικού που εργάζεται στα νοσοκομεία, μιλάει διαφορετικές γλώσσες λόγω καταγωγής, μπορεί να θεωρηθεί σαν ένα σημαντικό πλεονέκτημα για ασθενείς που δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν την γλώσσα της χώρας υποδοχής, έτσι χρειάζονται βοήθεια στην επικοινωνία, όταν βρίσκονται στα νοσοκομεία. Το γεγονός αυτό έχει θετικά αποτελέσματα, αλλά απρόβλεπτα. Για παράδειγμα, ένας εργαζόμενος από την Βοσνία, μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν διερμηνέας σε ομοεθνή του που νοσηλεύεται. Ένα πιο συγκεκριμένο παράδειγμα, προέρχεται από την Φιλανδία: ένας Ινδός ασθενής ο οποίος δεν μιλούσε καθόλου ούτε Αγγλικά, ούτε Φιλανδικά αλλά η ζωή του οποίου διασώθηκε από έναν ομοεθνή του που εργάζεται στο νοσοκομείο, μπορούσε να χρησιμοποιηθεί επίσης και σαν διερμηνέας σε αυτήν την περίπτωση. Σε άλλο παράδειγμα, μια νοσοκόμα από το Βαγκλαντές η οποία εργάζεται στο Ηνωμένο Βασίλειο, αναφέρει ότι πάντα βοηθάει στην εξέλιξη της επικοινωνίας μεταξύ ομοεθνών της και γιατρών, αν και το αναφέρει σαν επιπλέον δραστηριότητα. Σύμφωνα με τα αμφίσημα λεγόμενα της: «είναι πραγματικά μεγάλη βοήθεια για τους ασθενείς να καταλαβαίνουν τι γίνεται στην γλώσσα τους και κυρίως όταν πρωτοφθάνουν στο νοσοκομείο. Δεν είμαι πάντα παρούσα και αυτό μπορεί να προκαλέσει κάποια προβλήματα, αλλά δεν είναι μέρος της δουλειάς μου». Από την άλλη πλευρά, ένας από τους παθολόγους στην Σουηδία, ο οποίος κατάγεται από το Ιράν, εξέφρασε την ενόχληση του αναφορικά με το γεγονός ότι αυτός καλείται στην πρώτη γραμμή για να περιθάλψει τους αλλοδαπούς ασθενείς και κυρίως τους Ιρανούς. Τόνισε ότι υπάρχουν πολλές γλωσσικές διαφορές λόγω ποικιλίας στις διαλέκτους και γι αυτό τον λόγο θα επιθυμούσε να χρησιμοποιεί τα σουηδικά σαν γλώσσα επικοινωνίας παρά τα περσικά για να κατανοήσει καλύτερα τους ασθενείς. Επιπλέον, το γεγονός ότι αυτός καλείται πάντα να περιθάλψει τους μη Σουηδούς Ασθενείς συνιστά ένα είδος διάκρισης. Επίσης, διαπιστώνει ότι οι ομοεθνείς του είναι πιο απαιτητικοί ασθενείς σε σύγκριση με τους αυτόχθονες, μιας και Ιρανοί τον νιώθουν σαν δικό τους άνθρωπο και έτσι ότι έχει την υποχρέωση τους βοηθήσει. Σε περιπτώσεις που δεν μπορεί να τους βοηθήσει, αγανακτούν μαζί του.» Μερικοί γιατροί εκφράζουν την αμφιβολία τους σχετικά με την αξιοπιστία των μη επαγγελματιών διερμηνέων, οι οποίοι ενδεχομένως, να μην μεταφράσουν την πληροφορία στο σύνολο της. Εξουσιοδοτημένοι Διερμηνείς Αποτελεί την καλύτερη επιλογή, παρόλα αυτά το ιατρικό προσωπικό πρέπει να προσαρμοστεί στην ύπαρξη του διερμηνέα, γιατί απαιτούνται συγκεκριμένες δεξιότητες. Για παράδειγμα, ο γιατρός οφείλει να έχει υπόψη του ότι όταν μιλάει αναφέρεται στον ασθενή και όχι στον διερμηνέα (αποφεύγοντας να απευθύνεται στον διερμηνέα). Επιπλέον, βασικό θέμα αποτελεί ο γιατρός να μην διακόπτει τον διερμηνέα όπως και να ενημερώσει τον ασθενή για την ισχύ του ιατρικού απορρήτου. 13
Με βάση της μελέτες που έχουν γίνει, πολλά είναι τα νοσοκομεία που προσπαθούν να παράσχουν επαγγελματίες διερμηνείς, όπου αυτό είναι δυνατό. Για παράδειγμα, σε νοσοκομεία της Μ. Βρετανίας προσφέρονται μεταφραστικές υπηρεσίες όπου αυτό είναι δυνατόν, αλλά αυτή η υπηρεσία βασίζεται κυρίως σε εθελοντές. Στην Φιλανδία, κατά κανόνα προσλαμβάνονται διερμηνείς σε ιατρικά κέντρα με σκοπό να φροντίσουν κυρίως τους αιτούντες άσυλο. Στην Ιρλανδία, υπάρχει ο θεσμός του διερμηνέα στα σχολεία, καθώς επίσης υπάρχει μια λίστα με εσωτερικούς διερμηνείς, όπως επίσης διατίθεται εικοσιτετράωρη υπηρεσία διερμηνέων. Επίσης πολλά είναι τα νοσοκομεία που εκπαιδεύουν το ιατρικό προσωπικό σχετικά με την σωστή χρήση των διερμηνέων, όπως επίσης παρέχεται και επικουρικό υλικό. Παρόλα αυτά, η διαθεσιμότητα της μεταφραστικής υπηρεσίας στα νοσοκομεία σε όλες τις υπό εξέταση χώρες είναι ευμετάβλητη γιατί εξαρτάται από την διαθεσιμότητα των ανθρώπων με τα απαιτούμενα προσόντα. 4.1.2 Η χρήση διαλέκτων, προφορά και ιδιωματική γλώσσα Οι τοπικές διάλεκτοι αναφέρονται σαν πρόκληση σε πολλές περιπτώσεις. Είναι πολύ πιθανό οι αυτόχθονες κάτοικοι να μιλούν συνειδητά σε τοπική διάλεκτο και να μην χρησιμοποιούν την καθομιλουμένη όταν απευθύνονται σε αλλοδαπό μέλος του νοσοκομειακού προσωπικού. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε παρεξηγήσεις ή να παρεμποδίσει την επικοινωνία μεταξύ των ασθενών και των εργαζομένων. Για παράδειγμα, στην Ιρλανδία οι αυτόχθονες μιλούν πολλές διαλέκτους έτσι δημιουργούνται σημαντικά προβλήματα κατανόησης με το αλλοδαπό προσωπικό, γιατί η χρήση διαλέκτων και της ιδιωματικής γλώσσας είναι εκτεταμένη. Επίσης, πολλοί είναι οι αλλοδαποί εργαζόμενοι, που παραπονιούνται για την ταχύτητα με την οποία οι Ιρλανδοί μιλούν, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τις αυτόχθονες νοσοκόμες. Διαφορές στην χροιά της φωνής μπορεί επίσης να οδηγήσει σε παρεξηγήσεις. Μια Ινδή νοσοκόμα αναφέρει χαρακτηριστικά ότι όταν απευθύνεται σε αυτόχθονα συνάδελφο της ρωτώντας κάτι χωρίς να αυξάνει τον τόνο της φωνής της στο τέλος της πρότασης, όπως συνηθίζεται, θεωρείται ότι είναι αγενής γιατί η ερώτηση γίνεται αντιληπτή σαν προσταγή. Παρόλο που σε μερικές χώρες η εκμάθηση των διαλέκτων συνιστά μια δύσκολη διαδικασία αλλά στο τέλος τέλος ενισχύει την διαδικασία της ενσωμάτωσης των εργαζομένων στο ιατρικό κλάδο, στην Ιταλία η κατάσταση ελαφρώς διαφέρει: γιατί η χρήση διαλέκτων είναι πιο εκτεταμένη από τα παραδοσιακά ιταλικά. Έτσι οι μετανάστες, θα αναγκαστούν να μάθουν την διάλεκτο της περιοχής στην οποία εγκαθίστανται. Αυτό το γεγονός, δημιουργεί περεταίρω προβλήματα στην ενσωμάτωση των μεταναστών οι οποία αναγκάζονται να μπουν στην διαδικασία εκμάθησης της τοπικής διαλέκτου, αν θέλουν να γίνουν κατανοητοί από τους ασθενείς. Στις περιπτώσεις όπου χρησιμοποιείται ιδιωματική γλώσσα (slang), η επικοινωνία αντιμετωπίζει επίσης πολλά προβλήματα. Ένα παράδειγμα προέρχεται από το Ηνωμένο Βασίλειο, η αλληλεπίδραση μεταξύ των αλλοδαπών νοσοκόμων και του υπόλοιπου προσωπικού με τους ασθενείς μπορεί να είναι προβληματική εξαιτίας των παρερμηνειών. Οι Άγγλοι αναφέρονται έμμεσα στα διάφορα μέρη του σώματος και στις λειτουργίες αυτού και έχουν αναπτύξει μια σειρά ευφημισμών (euphemisms) για να επικοινωνούν οι οποίοι δεν διδάσκονται στις τάξεις των αγγλικών. Για παράδειγμα, μια νοσοκόμα αναφέρει: «ένας ασθενής μου είπε ότι έπρεπε να «ρίξει τον οβολό του» αλλά εγώ δεν είχα καθόλου ιδέα τι εννοούσε με αυτό και ντράπηκα που αναγκάστηκα να ρωτήσω - τώρα γνωρίζω ότι η παραπάνω φράση σημαίνει «να ουρήσω». 4.1.3 Η χρήση της επαγγελματικής ιδιωματική γλώσσας Η εύρεση της σωστής λέξης είναι συχνό προβληματικό φαινόμενο όσο αφορά διαποτιλισμική επικοινωνία μεταξύ των γιατρών και των ασθενών. Οι έρευνες δείχνουν ότι και τα δυο μέρη καταβάλλουν προσπάθειες για να το λύσουν. Οι γιατροί ενσωματώνουν χειρονομίες και ιατρική ορολογία όταν μιλούν. Αλλά, προβλήματα ανακύπτουν από την έλλειψη κατανόησης της ιατρικής μεθοδολογίας. Μια παθολόγος από την Πολωνία αναφέρει: 14
Κάθε αρχή και δύσκολη και δη στην εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας. Βέβαια, η πραγματική δυσκολία έγκειται ότι ο γιατρός πρέπει να γνωρίζει το καθημερινό λόγος που χρησιμοποιεί ο ασθενής στο σπίτι του. Για παράδειγμα χρησιμοποιούμε συνήθως την λέξη «το έντερο του κώλου» αντί παχύ έντερο», αλλά και πάλι δεν το καταλαβαίνουν όλοι οι ασθενείς. Έτσι οφείλουμε σαν γιατροί να μιλάμε την καθομιλουμένη γλώσσα για να γίνουμε κατανοητοί από τους ασθενείς. Στην Βουλγαρία το 56% των αλλοδαπών νοσοκόμων αναφέρουν ότι η ιατρική ορολογία, τους δυσκολεύει κατά την επικοινωνία τους με τους Βούλγαρους γιατρούς, ενώ στην Ιρλανδία το αλλοδαπό προσωπικό μερικές φορές μιλά την μητρική γλώσσα όταν εργάζεται μαζί με ομοεθνείς συναδέλφους τους, ακόμα και μπροστά στους ασθενείς. Παρόλο που το παραπάνω γεγονός φαντάζει φυσιολογικό για τους αλλοδαπούς νοσοκόμους της ίδιας εθνικότητας, μπορεί να είναι ανασταλτικός παράγοντας για τους ασθενείς και μπορεί να αποδοθεί σαν τρόπος αποκλεισμού του αυτόχθονου ιατρικού προσωπικού. 4.2 Επικοινωνιακό στυλ Εξίσου με την γλώσσα, το επικοινωνιακό στυλ, μπορεί να αποτελέσει πηγή διαπολιτισμικών προκλήσεων στον χώρο εργασίας. 4.2.1. Άμεση επικοινωνία/έμμεση Επικοινωνία Στις περισσότερες περιπτώσεις που αναλύονται, η ευθύτητα είναι προτιμητέα ή τουλάχιστον εκτιμάται στην επικοινωνία ανάμεσα στους συναδέλφους, που για παράδειγμα στις σκανδιναβικές χώρες είναι πολύ ανεπίσημος όπως επίσης και στην επικοινωνία με τους ασθενείς και συγγενείς αυτών. Οι κύριες διαφορές μεταξύ του άμεσου και έμμεσου επικοινωνιακού στυλ έχει προσδιοριστεί στις σκανδιναβικές χώρες και κυρίως στην Ιρλανδία και Ηνωμένο Βασίλειο. Η επικοινωνία χαρακτηρίζεται από ευθύτητα στις χώρες της Βόρειας Ευρώπης, όπου τα θέματα θέτονται επί τάπητος αμέσως μόλις ανακύψουν. Αυτή η αντίθεση στο επικοινωνιακό στυλ πολλών μεταναστευτικών ομάδων παρουσιάζεται στις διάφορες χώρες. Παρόλο που οι αλλοδαποί δέχονται την ευθύτητα με χαρά, οι ίδιοι δεν έχουν αποκτήσει το θάρρος το υιοθετήσουν την ευθύτητα όταν επικοινωνούν. Αυτό το γεγονός τονίζεται ακόμα περισσότερο όταν το πολιτισμικό περιβάλλον μέσα στο οποίο έχουν μεγαλώσει οι μετανάστες, συντηρεί την απόσταση και την ιεραρχική δομή. Μερικοί γιατροί αναφέρουν ότι ανάλογα με την πολιτισμική κουλτούρα, οι ασθενείς εκφράζουν με διαφορετικό τρόπο τον πόνο, άλλοι φωνάζουν δυνατά, άλλοι παραμένουν ήρεμοι και ανέκφραστοι και έτσι είναι δύσκολο γι αυτούς να κατανοήσουν την σοβαρότητα της κατάστασης. Παρόμοια, η διεύθυνση ενός νοσοκομείου στην Ιρλανδία αναφέρει την διαφορετικότητα στο επικοινωνιακό στυλ των Ιρλανδών με των Αφρικανών, π.χ. το επικοινωνιακό στυλ των Αφρικανών είναι πιο απότομο σε τέτοιο βαθμό που μια φορά ένας ηλικιωμένος ασθενής νόμισε ότι η Αφρικανή νοσοκόμα είναι θύμα προφορικής κακοποίησης. Είναι προφανές ότι υπάρχουν πολιτισμικές διαφορές που αφορούν την ποσότητα των πληροφοριών και στον τρόπο μετάδοσης της. Στην Φιλανδία μερικά ζητήματα ηθικής φύσεως αντιμετωπίζονται πολύ διαφορετικά, όπως αναφέρουν δυο αλλοδαποί γιατροί. Για παράδειγμα, η μια γιατρός ανάφερε ότι στην χώρα καταγωγής της αν ένας ασθενής ήταν στα πρόθυρα του θανάτου, η είδηση αυτή ανακοινώνεται πρώτα στους συγγενείς και αυτοί θα κρίνουν αν ο γιατρός θα το ανακοινώσει στον παθόντα, στις περισσότερες περιπτώσεις ο ασθενής δεν μαθαίνει την σοβαρότητα της κατάστασης. Στην περίπτωση που τελικά ανακοινώνεται στον ασθενή το γεγονός του επικείμενου θανάτου του, αυτό εκφράζεται με έμμεσο τρόπο, αποφεύγοντας την σαφή και κατηγορηματική ανακοίνωση. Αντίθετα στην Φιλανδία, γίνεται το ακριβώς αντίθετο, και εναπόκειται στον ασθενή αν θα το ανακοινώσει στους συγγενείς ή όχι. Το παραπάνω γεγονός μπορεί να προκαλέσει παρεξηγήσεις μεταξύ των ασθενών και γιατρών με διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο και ίσως προσβολές για ανηθική συμπεριφορά. Είναι σημαντικό να τηρούνται πιστά οι εσωτερικοί κανονισμοί, αλλά ταυτόχρονα καλό είναι να λαμβάνεται υπόψη η πολιτισμική ευαισθησία του κάθε ασθενούς. 15
Η άλλη γιατρός έδωσε διαφορετικό παράδειγμα αναφορικά με το ηθικό ζήτημα. Στην χώρας της αν μια 13χρονη κοπέλα μείνε έγκυος και θέλει να το κρύψει από τους γονείς της, αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει. Αντίθετα στις σκανδιναβικές χώρες δύναται να κρατηθεί μια τέτοια πληροφορία κρυφή από τους γονείς, αλλά αυτό το γεγονός μπορεί να οδηγήσει τους αλλοδαπούς γονείς να εκφράσουν κατηγορίες γιατί δεν είναι συνηθισμένοι στην εχεμύθεια. Η γιατρός παραδέχεται ότι συμβουλεύεται ανώτερους της, όταν αντιμετωπίζει τέτοιου είδους υποθέσεις, ώστε να εξασφαλίσει ότι έχει την πλήρη συναίνεση. Βέβαια, ακόμα και όταν ακολουθούν τον εσωτερικό κανονισμό, οι γιατροί, οφείλουν να δίνουν ιδιαίτερη προσοχή στην πολιτισμική ευαισθησία και να αναλύουν κάθε υπόθεση ξεχωριστά. 4.2.2 Υψηλό και Χαμηλό Πλαίσιο (High vs. Low Context) Αναφέρεται στην ποσότητα των πληροφοριών και στις λεπτομέρειες κατά τον προφορικό λόγο και κατά πόσο ο πομπός θεωρεί ότι ο δέκτης γνωρίζει ήδη. Οι Νορβηγοί γιατροί αναφέρουν, για παράδειγμα, ότι καλό είναι να επεξηγούν κάποια πράγματα που θεωρούνται δεδομένα και τα οποία δεν αναλύονται στο αυτόχθον προσωπικό γιατί τα γνωρίζει ήδη. Παρόμοια, ερωτώμενοι τονίζουν ότι παρόλο που οι αλλοδαποί γιατροί έχουν την κατάλληλη εκπαίδευση και ότι η επάρκεια στην γλώσσα αγγίζει την τελειότητα, εντούτοις, διαφορές υπάρχουν και αφορούν την κατανόηση των καταστάσεων και στην πρακτική τους εφαρμογή και ότι τίποτε δεν θα πρέπει να λαμβάνεται ως δεδομένο. Για παράδειγμα, όταν ζητείται από έναν αλλοδαπό συνάδελφο να εξετάσει έναν ασθενή, κάποιος δεν θα πρέπει να θεωρήσει ως δεδομένο ότι ο γιατρός αυτός θα χρησιμοποιήσει την μέθοδο που διδάσκεται στα Ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Είναι επομένως σημαντικό να παρέχονται σαφείς οδηγίες για το είδος της εξέτασης που θα διεξαχθεί ώστε να αποφεύγονται οι παρεξηγήσεις και οι προσβολές. Είναι προς το συμφέρον των δυο μερών να μην θεωρούν τίποτα ως δεδομένο και να εκφράζονται με σαφήνεια. Ακόμα κι αν αυτό το γεγονός έχει μερικές φορές χαρακτηριστεί σαν ανούσιο και χάσιμο χρόνου, μακροπρόθεσμα, έχει θετικές επιδράσεις. 4.2.3 Μικρή Αλληλεπίδραση και Χιούμορ Ανακύπτει ένα θέμα από τους αλλοδαπούς γιατρούς και νοσοκόμες σε όλες τις χώρες και αφορά την λίγη αλληλεπίδραση. Καθώς απαιτείται επάρκεια στην γλώσσα και πολιτισμική γνώση, η διεξαγωγή ανεπίσημης συζήτησης ενδέχεται να είναι προβληματική. Μια γιατρός από το Ιράν η οποία εργάζεται στην Σουηδία αναφέρει: Στην χώρα μου μπορούσα να αστειευτώ λίγο με τους ασθενείς, ήταν ένας τρόπος να επαναφέρω τα χαμόγελα και στους δυο μας τώρα το κάνω σε πολύ μικρότερο βαθμό η ατμόσφαιρα δεν είναι τόσο ήπια Το Χιούμορ συνδέεται περισσότερο με την πολιτισμική κουλτούρα και έτσι αποτελεί πρόκληση στους περισσότερους διαπολιτισμικούς χώρους εργασίας. Πρώτον, κάποιος πρέπει να είναι πολύ προσεκτικός όσο αφορά τα αστεία για τις πολιτισμικές αξίες χαρακτηριστικά του πολιτισμού ή της θρησκείας (artefacts) π.χ. άνδρες με τουρμπάνια, ή γυναίκες με μαντίλα. Δεύτερον, η έννοια του σκληρού ή «αγενούς» χιούμορ διαφέρει στους πολιτισμούς και έτσι απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή ώστε να διασφαλιστεί ότι δεν προσβάλλεται κανένας κατά την διάρκεια της επικοινωνίας. Τρίτον, είναι χαρακτηριστικό ότι η κατανόηση ενός αστείου δεν είναι εύκολη υπόθεση, αν ο δέκτης δεν κατανοεί το λεξιλόγιο που χρησιμοποιείται. Οι περισσότεροι αλλοδαποί που πήραν μέρος στην έρευνα, συμπληρώνοντας ερωτηματολόγια ή μετέχοντας σε συνεντεύξεις ανέφεραν ότι, στην αρχή όλοι αντιμετώπιζαν δυσκολίες να κατανοήσουν και να εκφράσουν τα αστεία. Τέλος, το χιούμορ μπορεί να αποσπάσει την προσοχή του δέκτη από το κυρίως μήνυμα, καθώς η πίεση που νιώθει για να κατανοήσει το περιεχόμενο είναι μεγαλύτερη και έτσι χάνει το κυρίως μήνυμα και έτσι παρεξηγήσεις μπορεί να ανακύψουν σχετικά με την κατανόηση των ιατρικών οδηγιών. Σαν αποτέλεσμα, ενδείκνυται το χιούμορ να αποφεύγεται όταν η επάρκεια στην γλώσσα δεν είναι ικανοποιητική και υπάρχουν πολιτισμικές διαφορές. 16